Baruch Spinoza is een symbool van vrijheid en tolerantie. Maar hij dacht heel anders over vrijheid en tolerantie dan wij nu. Ons idee van vrijheid is vooral keuzevrijheid, jezelf zijn en vrije keuzes maken. Voor Spinoza zou dat een heel naïeve gedachte zijn omdat je als mens onderdeel bent van ketens van oorzaak en gevolg: ‘Je voegt je naar de orde’. – In De Ongelooflijke Podcast vertelt filosoof Ronald van Raak, hoogleraar Erasmiaanse waarden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, enthousiast en overtuigend over deze joods-Nederlandse filosoof.

‘Vrij zijn kan niet in je eentje. Vrijheid kan je ook niet opeisen.
Vrijheid is een geschenk van anderen, vrijheid gun je elkaar’
_(Spinoza)

Op zoek naar waarheid
‘In zijn eigen tijd stuit Spinoza’s gedachtegoed op veel weerstand. Hij vindt dat de natuur, alles wat bestaat, een verschijning van God is, dus ook de mens zelf. Voor zeventiende-eeuwers is dat een schokkende boodschap. Spinoza (1632 – 1677) wordt nu gerekend tot de invloedrijkste filosofen van het westerse denken.’
_{(Canon van Nederland)}

Wederkerigheid
In podcast #183 vertelt Van Raak dat voor Spinoza vrijheid doen wat noodzakelijk is. Deugdzaam zijn is kennis hebben, kennis van jezelf, in harmonie leven met jezelf, met de mensen om je heen en in je omgeving met de natuur.

‘Ons huidige vrijheidsbegrip is heel anders dan dat het eigenlijk lang is geweest. Bij zowel Erasmus als Spinoza zie je dat het idee van vrijheid altijd wederkerig is. Bij ons is dat nu individualistisch.’
_{(De Ongelooflijke Podcast)}

Hoe denkt de ander
Tolerantie betekent niet dat je het recht hebt om te zeggen wat je wilt en dat je iedereen mag beledigen. Het betekent de plicht om je te verdiepen in anderen. Je moet weten hoe een ander denkt om met elkaar in harmonie te kunnen leven.

‘Dat is natuurlijk een hele andere opvatting van vrijheid. Vrijheid kan ook betekenen dat je helemaal niet doet waar je zelf zin in hebt, maar dat er een wederkerigheid in zit. Vrij zijn kan niet in je eentje. Vrijheid kan je ook niet opeisen. Vrijheid is een geschenk van anderen, vrijheid gun je elkaar.’
_{(De Ongelooflijke Podcast)}

_{Desiderius Erasmus – In het portret rusten Erasmus’ handen op een rijk gebonden boek,
waarop, in het Grieks, ‘De Werken van Hercules’ geschreven staat.}

Erasmus, een kritische denker in Europa
Desiderius Erasmus (± 1469 – 1536) is een kritische geest én een verzoener. Veruit het bekendste werk van deze invloedrijke humanist is Lof der Zotheid, waarin hij de draak steekt met de Rooms-Katholieke Kerk. Maar als de protestanten zich afscheiden blijft Erasmus zich inzetten voor kerkelijke hervorming van binnenuit.
_{(Canon van Nederland)}

Een goed en vrij leven
In zijn boek Spelen met waarden, betalen met gedachten (2024) onderzoekt Ronald van Raak hoe het denken van Erasmus en Spinoza tot stand kwam en welke waarden eraan ten grondslag lagen. Hij beschrijft hoe hun denkbeelden door de tijd heen werden gebruikt en wat hun filosofie kan betekenen in het huidige debat over de vraag wat ons nog met elkaar verbindt.

‘Vrijheid was voor Spinoza verbonden met een vrije samenleving, die ook de voorwaarden bood voor mensen om zich in vrijheid te kunnen ontwikkelen. Daarom pleitte hij voor democratie en vrijheid van meningsuiting, als noodzakelijke voorwaarden voor een goed en vrij leven.’
_{(Ronald van Raak, in: Spelen met waarden, betalen met gedachten)}  

_{Ronald van Raak}

Morele ontwikkeling
Volgens Erasmus kunnen gedeelde waarden niet van buitenaf worden opgelegd, maar moeten deze uit de mensen zélf komen, zegt Van Raak in zijn essay. Erasmus wierp de vraag op hoe de maatschappij burgers in staat kon stellen om zichzelf moreel te ontwikkelen, om op deze manier inzicht te krijgen in de verplichtingen die we hebben tegenover elkaar.

‘Geen dier is woester en schadelijker dan de mens die wordt gedreven door eerzucht, begeerte, woede, afgunst, weeldezucht en wellust. Wie er dus niet dadelijk zorg voor draagt dat zijn zoon gedrenkt wordt met de beste kennis, is zelf noch mens, noch de zoon van een mens.’
_{(Uit Over opvoeding en vrije wil, Erasmus, in: Spelen met waarden, betalen met gedachten)}

Bronnen:
* De Ongelooflijke Podcast #183
* Canon van Nederland
* Spelen met waarden, betalen met gedachten | Ronald van Raak | Boomfilosofie | Paperback | Februari 2024 | ISBN 9789024464456 | 144 blz. | € 22,90 | E-book € 17,90 | Volgens Boomfilosofie zijn Erasmus en Spinoza filosofen die in ons land lang werden gehaat, om vervolgens te worden vereerd. Denkers die in weinig opzichten met elkaar te vergelijken zijn, maar toch beiden symbolen werden van vrijheid en tolerantie. Erasmus hield tijdgenoten een morele spiegel voor in de Lof der Zotheid (1511). Spinoza beschreef in zijn Ethica (1677) een uitdagende morele filosofie.
– Meer over Erasmus: De Ongelooflijke Podcast #132: Wat we kunnen leren van Erasmus, een van de grootste Europese denkers ooit.

Beeld: Barend Graat – Portret van Baruch Spinoza, 1666, olieverf op doek, 47×40 cm. Collectie Kunstzalen A. Vecht.
Beeld Desiderius Erasmus: Detail cover Tegen Oorlog Dulce Bellum Inexpertis [Heerlijk (lijkt) een oorlog aan hen, die er geen ervaring mee hebben], door Desiderius Erasmus | In het portret rusten Erasmus’ handen op een rijk gebonden boek, waarop, in het Grieks, ‘De Werken van Hercules’ geschreven staat. De verwijzing lijkt duidelijk: Erasmus rust uit van zijn Herculische werken, en zij die Grieks lezen, zijn geestverwanten, begrijpen dat. (De Groene Amsterdammer, nr. 3, 2009)

Foto Ronald van Raak: ProDemos – Huis voor democratie en rechtsstaat