‘Het wereldwijde gevecht om het eigen leven’

Jezelf vrij en betrokken weten, betekenisvol bezig zijn en contact maken met wat je écht waardevol vindt. Als je aan die voorwaarden hebt voldaan, kan je oprecht zeggen dat het goed met je gaat. – Aan het woord is levenskunstfilosoof Joep Dohmen over zijn nieuwe boek Iemand zijn. ‘Dit gaat over onze huidige levensstijl. Vrij zijn om je eigen leven te leiden is aantoonbaar de hartenwens van de laatmoderne mens. Bovendien willen veel mensen zich graag verantwoordelijk opstellen’.

‘De vervul­ling van ons verlangen naar vrijheid en verantwoordelijkheid
blijkt verre van eenvoudig’
(Levenskunstfilosoof Joep Dohmen)

‘De vrijheid hebben om je eigen leven te leiden is de hartenwens van de laatmoderne mens. De vervulling daarvan blijkt echter verre van eenvoudig: in onze hectische samenleving met haar continue veranderingen, verleidingen en versnellingen staat de kwaliteit van ons bestaan voortdurend op het spel. Niet toevallig sprak de socioloog Ulrich Beck van het wereldwijde ‘gevecht om het eigen leven’. Vandaag de dag is iedereen genoodzaakt om zich telkens opnieuw zijn of haar leven toe te eigenen.‘
(Dohmen)


Lector Bildung Joep Dohmen tijdens zijn boekpresentatie in de Lutherse kerk in Utrecht:
Iemand zijn: Filosofie van de persoonlijke vorming (25 november 2022)

Marktmechanismen en influencers
Jonge mensen worden volgens Joep Dohmen, lector Bildung (‘geleide zelfvorming’) aan de Utrechtse Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF) – aldus dagblad Trouw – zonder gedegen voorbereiding in het neoliberale kapitalisme geparachuteerd, een systeem dat wordt gedomineerd door markt en technologie.

‘Vóórdat ze de kans hebben om zich daar kritisch toe te verhouden is het voor veel jonge mensen al te laat. Ze hebben jarenlang in de breedte geleefd, van alles gedaan wat marktmechanismen en influencers hen dicteerden, zonder er zelf echt achter te staan. Op hun vijfendertigste staan ze ineens met lege handen, ze voelen zich machteloos en vertwijfeld – is dit álles?’
(Dohmen)

‘Wij voeden op tot niets’
Sinds de jaren zestig ontduiken opvoeders en onderwijzers hun opvoedingsverantwoordelijkheid, stelt de filosoof, vanuit een romantische en anti-paternalistische opvatting van vrijheid-blijheid. ‘Om met de Amerikaanse pedagoog Neil Postman te spreken: wij voeden op tot niets.’

‘Als docent filosofie – zowel op een gymnasium, hogeschool als universiteit – heb ik gedurende tientallen jaren van nabij jongeren zien kampen met angsten, onzekerheden en overspannenheid (burn-outs). Hun gebrek aan zelfvertrouwen is schrijnend.
Het is pijnlijk en verontrustend om te zien hoe onzeker en verward veel jonge mensen zijn, hoe ze lijden aan handelingsverlegenheid en richtingloosheid.
De tragiek is dat ze verschrikkelijk graag zelf iemand willen worden, maar nauwelijks beschikken over ankerpunten en innerlijke bagage. Door een falend opvoedings- en onderwijssysteem eindigen ze als ‘fabriekswaar’ (Nietzsche) en worden ze helaas maar al te vaak niemand.’
(Uit: Iemand zijn)


Kamer in New York – Edward Hopper (1932)

‘Ouders hebben niet langer het gezag om weerstand te bieden aan de grillen en verlangens van hun kinderen. En dat is wel noodzakelijk, want kinderen en jonge mensen zijn nog geen personen, ze hebben allerlei sturing en discipline nodig. In Frankrijk heeft de regering smartphones op scholen verboden, een teken dat de overheid moet bijspringen om ouders en kinderen weerbaar te maken tegen de inmenging van markt en technologie.’
(Dohmen)

Gezag bij het individu
Dohmen legt het gezag bij het individu, door te laten zien hoe mensen tegelijkertijd hun vrijheid én hun verantwoordelijkheid kunnen ontwikkelen. In 1958 maakte de liberale filosoof Isaiah Berlin het beroemde onderscheid tussen negatieve vrijheid: de vrijheid van beperkingen, en positieve vrijheid: de vrijheid om als mens zélf middelen en doelen te kiezen.

‘Uiteindelijk is het accent van het liberalisme te veel op die negatieve vrijheid komen te liggen. Daarmee krijg je een moraal van vrijheid als pure zelfbeschikking, van vrijheid die begrepen wordt als: doen waar je zin in hebt.’
(Dohmen)


Elke vorm van gezag is uitgehold en dus zitten we nu met allerlei free riders opgescheept, mensen die gefixeerd zijn op hun botte, willekeurige verlangens en die autonomie verwarren met onafhankelijkheid. Zonder dat ze het doorhebben helpen ze hun eigen vrijheid om zeep, want ze worden slaaf van hun grillen en erkennen geen enkele verantwoordelijkheid.

Het huis van de aarde weer bewoonbaar maken
In zijn boek Iemand zijn schetst Dohmen een vormingsprogramma om de autonomie van het individu te vergroten. Daarvoor laat hij zich onder meer inspireren door de ethiek van Immanuel Kant, Friedrich Nietzsche, Michel Foucault en Susan Neiman.

‘We kunnen onze emoties en verlangens onderzoeken en gaandeweg ontdekken wat we echt willen. De voorbije decennia zijn we onze zelfdiscipline kwijtgeraakt en dus moeten we opnieuw gaan oefenen. Hoe moeilijk de omstandigheden intussen ook zijn, we kunnen leren omgaan met de vele versnellingen en met meer aandacht leven in het hier en nu.
We moeten weer leren om elkaar te waarderen en de onderlinge verschillen te verdragen. De voornaamste opdracht van onze tijd is dat we het huis van de aarde weer bewoonbaar maken.’
(Uit: Iemand zijn)

Bronnen:
* Filosoof Joep Dohmen: Op hun vijfendertigste staan veel jonge mensen ineens met lege handen (Trouw)
* Iemand zijn – Filosofie van de persoonlijke vorming | Joep Dohmen | 21 – 11 – 2022 | Uitgeverij Ambo Anthos | 816 pagina’s| € 45,- | E-book: € 14,99
* Iemand zijn (2022) – Joep Dohmen

* Beeld: ‘Nighthawks‘ – door Edward Hopper (1942) – ‘Links in het café zit een man met de rug naar de kijker toe, een beetje ineengedoken achter een drankje. Een man en vrouw zitten naast elkaar, het is onduidelijk wat hun relatie tot elkaar is. Ze staren naar de vloer, beiden met een vlakke blik. Hoppers mensen zijn passief doch duidelijk aanwezig. Ze hebben elkaar niets te zeggen, lijken al meer dan genoeg te hebben aan zichzelf.’
(kronkeling.com – Wat je kunt leren van Nighthawks van Edward Hopper)
* Beeld Joep Dohmen: HTF
* Beeld ‘Kamer in New York’: Edward Hopper (1932) (Coverillustratie van Tegen de onverschilligheid – Joep Dohmen)

Het humanisme heeft ook iets transcendents

Het is niet verbazend dat ieder totalitair systeem als kern heeft het opheffen van het transcendente. Het communisme en fascisme waren ten diepst materialistisch. Zij beseften dat als je de mens zijn vrijheid wilt ontnemen, je het transcendente moet laten verdwijnen. – Openstaan voor transcendentie vergt een bepaalde houding en oefening. Leren het geestelijke ‘licht’ te zien. Dat licht is in zekere zin nergens en dus overal, en straalt een mens als het ware toe in en vanuit alle dingen, terwijl de bron van dat licht verborgen en duister blijft.

De term transcendentie is een goed alternatief voor het nogal beladen en daardoor conflictueuze begrip ‘God’ waarbij iedereen andere gedachten (dogma’s) heeft, variërend van God op een wolkje tot het AL. Zo is er ook geen sprake van een christelijke God, islamitische of vrijgemaakte gereformeerde God, maar noemen we het transcendentie. Bij het zenboeddhisme is eveneens het transcendente te vinden:

‘Net zoals de oceaan zich in de golven toont, openbaart het Wonder zich in het subject. Zoals de golf de zee in zich draagt, kan de mens het goddelijke in zich terugvinden, zonder er ooit de vinger op te kunnen leggen. We zouden het, met een knipoog naar Levinas, de paradox van de immanentie van de transcendentie kunnen noemen.’
(Sophie Veulemans, KU Leuven)

De idee van transcendentie duidt ook aan dat mensen denken dat er in de religieuze beleving van de werkelijkheid een grond van alle dingen wordt ervaren die de dingen die we gewoonlijk ervaren te buiten gaat.

Het humanisme heeft ook iets transcendents. Hoewel een seculiere levensbeschouwing gespeend is van transcendentie, heeft het toch een transcendent aspect, want er wordt iets aangenomen buiten de gerealiseerde werkelijkheid. De marxistische verwachting van de heilsstaat bijvoorbeeld, kan dan quasireligieus genoemd worden, daar die heilsstaat ‘hemelse dimensies’ heeft.

‘Het humanisme heeft als opdracht de mythe van de menswording tot leven te brengen, niet in de zin van een vlucht uit een weerbarstige werkelijkheid, maar als de hoop op vervulling van menselijke mogelijkheden.‘
(Geestelijk vader van de humanistiek Jaap van Praag in Menswording van de mens.) 

Humanisten gaan ervan uit dat mensen zelf zin en vorm aan hun leven geven. Zij hechten bijzonder aan zelfbeschikking: de vrijheid om op een manier te leven waar je zelf achterstaat. Deze individuele vrijheid gaat samen met verantwoordelijkheid voor en betrokkenheid bij anderen en je omgeving. Menselijke waardigheid, rechtvaardigheid en vrijheid staan centraal. Humanisten hechten veel belang aan zelfontplooiing, vorming en cultuur.

‘Jij bent aan geen enkele beperking onderworpen. Jij zult voor jezelf je natuur bepalen naar je eigen vrije wil waaraan ik je heb toevertrouwd. Midden in de wereld heb ik jou geplaatst, zodat je van daaruit alles wat er om je heen in de wereld is gemakkelijker kunt bekijken. Ik heb je niet hemels en niet aards, niet sterfelijk en niet onsterfelijk gemaakt. Als vrij en soeverein kunstenaar moet jij als het ware je eigen beeldhouwer zijn en jezelf uitbeelden in de vorm die je verkiest.’
(Pico in Rede van de menselijke waardigheid, ook wel de ‘onafhankelijkheidsverklaring van de mens’ genoemd. In dit citaat laat humanist en filosoof Pico della Mirandola God tegen Adam spreken.)

Humanisten zien de aardse werkelijkheid en het leven in het licht van de mens zelf. Hun levensbeschouwing gaat over een manier van leven, het omvat inzichten in mens-zijn, in mens, wereld en het geheel der dingen. Het gaat om inzichten die iemands leven richting geven, inzicht in het leven en idealen van goed-mens-zijn. Ze geven de voorkeur aan dialoog in plaats van dogmatiek. Er is sprake van de Gulden Regel: Wat gij niet wilt wat u geschiedt, doe dat ook een ander niet’.

Binnen religies is die regel ook te vinden. Zoals Hillel, een joodse leraar onderwees: ‘Doe anderen niet aan wat je zelf hatelijk vindt’. En uit de Mahabaratha, een hindoe-epos: ‘Dit vat alle plichten samen: doe anderen niets aan dat je kwetsend vindt als het jou wordt aangedaan’. En Jezus: ‘Behandel de mensen in alles zoals je wilt dat ze jou behandelen’.
Een duizenden jaren oude regel van Confucius luidt: ‘Wat wij niet willen dat anderen ons aandoen, moeten wij ook anderen niet aandoen’. Ook de Boeddha was die mening toegedaan: ‘Kwets anderen niet met wat jou kwetst’. ‘Niemand van jullie is een gelovige tenzij hij zijn naaste toewenst wat hij zichzelf toewenst,’ zei profeet Mohammed.

Totalitair dictator en zakenman Vladimir Poetin, die natuurlijk niets op heeft met het transcendente, komt het niet uit de Gulden Regel te kennen.

‘Poetin presenteert zich als een orthodoxe gelovige, maar hij heeft het nooit over het liefhebben van je naasten.’
(Russisch-orthodoxe geestelijke Cyril Hovorun, hoogleraar ecclesiologie en oecumene aan het University College Stockholm, in Trouw, 4 maart 2022) 

‘Tot de speech van Poetin van vorige week – daar was hij zelf de vertolker van deze ideeën. Stoeckl: ‘Hierna durf ik met recht te zeggen: Poetin zet religie in als wapen.’
(Sociologe Kristina Stoeckl, van de Universiteit van Innsbruck, gespecialiseerd in de relaties tussen de kerk en staat in Rusland, in Trouw, 4 maart 2022)

Beeld: Vitruviusman van Leonardo da Vinci, ca. 1490, Gallerie dell’Accademia, Venetië. (Wiki Commons) De Vitruviusman wordt gezien als een symbool van het humanisme, met de mens als het middelpunt van het heelal.

Cartoon: KU Leuven – hetdorp.pauljansen.eu

‘Vrijheid is wat je doet met wat je wordt aangedaan’

Theater – In Sartre & de Beauvoir kijken de cultfiguren van het Franse existentialisme terug op hun leven en denken. En op de liefde, évidemment. Altijd weer die liefde. De voorstelling in één zin: ‘Vrijheid is wat je doet met wat je wordt aangedaan’. Volgens het Zuidelijk Toneel maakt filosoof en theatermaker Stefaan Van Brabandt de redeneringen van Jean-Paul Sartre en Simone de Beauvoir actueel en prikkelend, genuanceerd en daarmee des te overtuigender.

In Filosofie Magazine van februari 2022 vertelt Van Brabandt over de voorstelling dat hij geen idee had dat het zo actueel zou worden. Volgens de theatermaker zijn vandaag de dag vrijheid en identiteit – de twee grote thema’s van het existentialisme – niet meer weg te denken uit het maatschappelijk debat.

’Het idee dat je zelf vorm moet geven aan je leven is cruciaal in het existentialisme, de stroming waartoe hij [Sartre] en De Beauvoir behoren. Je moet je niet laten insnoeren door traditie, cultuur of opvoeding. Daarin ben je weliswaar ‘geworpen’, maar je kunt jezelf er ook altijd aan onttrekken. Vrijheid is wat je doet met wat je is aangedaan, vonden ze.’

Sartre schreef: ‘Existentie gaat vooraf aan essentie’, zegt Van Brabandt. ‘Dat we bestaan gaat vooraf aan wat we met dat bestaan aanvangen.’

‘De mens is daarom wat hij van zichzelf maakt. Mens-zijn gaat daardoor altijd hand in hand met openheid en mogelijkheid. Als mens zijn we tot die vrijheid veroordeeld, al willen we er ook vaak aan ontsnappen, omdat ze gepaard gaat met een verpletterende verantwoordelijkheid.’

De theatermaker zegt dat je weliswaar deels bepaald bent door je omgeving, maar nooit helemaal. Je kunt je altijd verhouden tot je situatie, en daardoor ben je ook altijd vrij om jezelf te bepalen; je kunt spelen met de gegevenheden.

‘En dat deden Sartre en De Beauvoir. Ze namen de regie van hun leven in handen en maakten er een eigen verhaal van. Als acteurs zonder opgelegde tekst improviseerden ze spelenderwijs een leven bij elkaar.’

Vrijheid is het tegenovergestelde van egoïstische willekeur, die anderen schade kan toebrengen. Sartre en De Beauvoir zouden zich daarom, volgens Van Brabandt, fel kanten tegen de vrijheid van de jungle, waarin iedereen doet waar hij zin in heeft, en tegen de egocentrische weigering van elke verantwoordelijkheid.

‘Vrijheid stond bij Sartre en De Beauvoir voor engagement: je inzetten en zorg dragen voor anderen, en voor het recht op dezelfde vrijheden voor iedereen. Want zolang niet iedereen vrij is, aldus Sartre, is niemand vrij.’

De voorstelling ‘Sartre & de Beauvoir’ is vandaag (première) in Tilburg te zien. Daarna op verschillende plekken in Nederland en België | ‘Je krijgt eindelijk inzicht op de vragen waarom we ‘gedoemd zijn tot vrijheid’; wat De Beauvoir bedoelt met de moraal van de dubbelzinnigheid en wat het betekent om authentiek mens te zijn? Jouw portie verantwoorde ontspanning.’ (Het Zuidelijk Toneel)

Zie: Filosofie Magazine: Filosoof en theatermaker Stefaan Van Brabandt maakte een voorstelling over De Beauvoir en Sartre

Beeld: Jean-Paul Sartre en Simone de Beauvoir (Het Zuidelijk Toneel)

Gesprekken en gedachten over een nieuwe tijd

Morgen verschijnt van Roek Lips Wie kies je om te zijn, een boek voor iedereen die op zoek is naar zelfkennis, inspiratie en reflectie op de vraagstukken van onze tijd. ‘Socrates wist het al: we hebben de echte dialoog nodig om te ontdekken wie we zijn en hoe we ons tot de wereld om ons heen verhouden. Het stellen van vragen en het gesprek daarover zijn volgens hem uitgangspunten voor een zinvol leven.’

Wie kies je om te zijn bestaat uit interviews. Die zijn ook in Trouw te vinden. In de serie Nieuwe leiders, in Trouw, dit keer een interview met cabaretier Freek de Jonge. Freek: ‘Het lot is er om onszelf existentiële vragen te laten stellen: Waarom nu, waarom hier, waarom ik?’ Volgens De Jonge zijn we door de coronacrisis weer eens geconfronteerd met het lot. Er gebeuren dingen in ons leven waar we niets over te zeggen hebben en waarbij we nederig moeten afwachten totdat er zich een oplossing aandient.

‘Maar dat zit niet meer in onze aard. Als een Don Quichot zijn we in de weer om de indruk te wekken dat we het allemaal nog uitstekend in de hand hebben. Maar het lot is er om onszelf existentiële vragen te laten stellen. Voor mij zijn dat er drie: Waarom hier? Waarom nu? Waarom ik?’

Mensen worden volgens De Jonge meer gemanipuleerd dan ooit, en toch hebben ze de hele tijd het idee dat ze vrij zijn. Hij zegt dat het voor veel mensen nu heel moeilijk is om zich te realiseren dat er aan alles een beperking zit, en dat we met 8 miljard mensen we ons niet allemaal hetzelfde kunnen permitteren.

‘Maar dat vrij zijn heeft naar mijn mening niets met vrijheid te maken als je de hele tijd méér wilt.’

In Kom verder! van De Jonge, zijn autobiografische boek, werd hij teruggeworpen op de Bijbelverhalen. Hij vertelt over het verhaal van Adam en Eva in het paradijs waarin de mens de keuze krijgt om zichzelf te realiseren.

‘Dat is de aanvaarding van de vrije wil ten opzichte van het lot, en dat leidt tot lotsverbondenheid. En dan willen mensen in het tweede verhaal God op zijn niveau ontmoeten en gaan ze een toren bouwen naar de hemel. Daar zit de hunkering in om net zo groot en net zo machtig te worden, en het verlangen om het mysterie van het geheim te doorgronden.’

Dat eindigt volgens de cabaretier letterlijk in de Babylonische spraakverwarring. Dat vindt hij zo’n mooi beeld.

‘Als je naar de wereld van nu kijkt, met alle talkshows, de enorme hoeveelheid boeken, alle informatie op internet; het is te veel. Hoe komen we in die nieuwe spraakverwarring weer bij elkaar?’

Van het geheim van de Bijbel en ook van teksten zoals van Shakespeare, vindt De Jonge dat ze multi-interpretabel zijn, waardoor het toneelstuk of Bijbelboek zijn kracht behoudt. Hij vindt het in alle tijden toepasbaar: het gaat erom dat iedereen een eigen verhaal kan vinden in die tekst. Maar als je het idee van het transcendente, het stadium tussen God en de mens en de mystieke verhalen daarover weghaalt, denkt hij dat we het grote risico lopen als robotten geprogrammeerd te worden.

‘We zijn langzamerhand van een zoekende mens die het mysterie aanhing aan het veranderen in een roboteske mens die met de illusie leeft zelfstandig te zijn, maar individueel manipuleerbaarder is dan ooit. Ondertussen accepteren we uitwassen als dat er dagelijks vluchtelingen in de Middelland­se Zee verdrinken, of het groeiende verschil tussen arm en rijk.’

Het christendom heeft zich volgens De Jonge wel erg op de moraal gestort en de mens daarmee erg in het nauw gedreven: je mag dit niet en dat niet.

‘De Griekse filosofie is opener, en stimuleert daarmee meer om het goede te doen.’

* Freek de Jonge: ‘Vreugde is iets groters dan het lachen om een grap’ (Trouw) – of via Blendle

* Nieuwe leiders | Hoe vinden we onze weg in een wereld die in crisis en in verwarring is? Hoe ga je om met de toegenomen onzekerheid? Er zijn nieuwe kansen, maar als we niet uitkijken worden we opgeslokt door werkdruk, dwingende systemen en de waan van de dag. Waar vinden we moed en vertrouwen om verder te gaan en hoe blijf je op koers?
Hierover is Roek Lips in gesprek met gegaan met inmiddels meer dan 130 bestuurders, wetenschappers, kunstenaars, denkers en vele anderen, op zoek naar inspiratie en houvast. Een zoektocht naar zinvol leven, nieuw leiderschap en in transitie zijn. Een gedeelte van de inzichten deelt hij graag met je via deze site. 

* Wie kies je om te zijn | Roek Lips | AMBO|ANTHOS | Paperback | € 21,99 | 9789026355998 | Druk: 1 | 18 oktober 2021 | 320 pagina’s

Beeld: PxHere

De gevolgen van de leugen voor de menselijke vrijheid

Waarheid Gianni Crestani Pixabay

‘Niet het verspreiden van onjuiste informatie op zichzelf is het grootste probleem, maar de malafide intenties waarmee dat gepaard gaat,’ zegt de Pools-Belgische filosoof Alicja Gescinska in haar essay Kinderen van Apate over leugens en waarachtigheid. Juist in deze tijden vindt De Maand van de Filosofie het belangrijk om waarheid te onderscheiden van leugens. Volgens iFilosofie geeft Gescinska de aanzet tot een herwaardering van waarachtigheid, waaraan onze samenleving en de politiek dringend behoefte hebben.

Revolteren tegen de verlokkingen van de leugen
‘Niet zozeer de onwaarheid van beweringen is het probleem, als wel hun leugenachtigheid’. iFilosofie publiceerde een deel van haar essay.

‘Toen Pandora haar beruchte doos opende en de godin Apate ontsnapte, kwamen de misleiding en het bedrog in de wereld, zo vertelt de Griekse mythe. En Apate is nog steeds onder ons: we zijn allemaal haar nazaten, stelt Gescinska in dit essay. Maar we kunnen wel opstandige kinderen zijn betoogt ze, en revolteren tegen de verlokkingen van de leugen. Nooit was dat zo nodig als nu, in dit tijdperk van ‘post-truth’, alternatieve feiten en nepnieuws.’ (Uitgeverij Lemniscaat)

Waarachtig tegenover jezelf blijven
Tegenover een moreel corrupt regime is eerlijk zijn niet zelden zelf moreel verwerpelijk, stelt Gescinska. En om waarachtig tegenover jezelf te kunnen blijven, is het soms nodig om een onwaarachtige houding tegenover anderen aan te nemen.

‘Een belangrijk criterium om de kwaliteit van een samenleving of een regime aan af te meten is de mate waarin oprechtheid en authenticiteit – de innerlijke en de uiterlijke waarachtigheid – met elkaar harmoniseren dan wel botsen. In een slechte samenleving en onder een slecht regime moet men een leugenachtig masker opzetten, wanneer men eerlijk tegenover zichzelf wil blijven.’ (Uit: Kinderen van Apate)

Participeren in de leugen
Gescinska verwijst naar Poolse filmmaker Krzysztof Zanussi die haar vertelde over de eerste jaren van communistisch Polen waar hij, net als de andere kinderen uit zijn klas, opgevoed werd met een dubbele moraal: er waren dingen die in de klas gezegd moesten worden en voor waar gepresenteerd moesten worden, ook al wist men heel goed dat zij onwaar waren.

‘En er waren waarheden die voorbehouden bleven voor de huiselijke sfeer. Wat Zanussi’s ouders hem vertelden – en dat was toen heel gebruikelijk – was dit: leer je op school iets over biologie of fysica, dan mag je je leerkrachten vertrouwen. Leer je iets over geschiedenis, economie of politiek – kom dan bij ons maar eens navragen hoe het werkelijk zit. Het zorgde voor absurde taferelen waarbij kinderen op school boodschappen over geschiedenis en communisme declameerden waarvan ze thuis hadden vernomen dat ze onzinnig waren. Maar ze moesten meedoen met het spel, anders zouden sancties volgen. Participeren in de leugen was, met andere woorden, noodzakelijk voor het behoud van de kwaliteit van het leven, en soms voor het levensbehoud zelf.’ (Uit: Kinderen van Apate)

KinderenvanApate

Gevolgen van de leugen voor de menselijke vrijheid
Men kan zich veel situaties voorstellen waarbij het verkondigen van een leugen geen morele verwerping verdient, meent Gescinska.

‘Toch is de teneur in verschillende ethische overtuigingen en theorieën dat liegen een kwalijk karakter heeft en leugenachtigheid van een kwalijk karakter getuigt. En dat heeft veel, zo niet alles, te maken met de gevolgen van de leugen voor de menselijke vrijheid.’ (Uit: Kinderen van Apate)

Vaak tegenstrijdige visies op vrijheid
Willen we de morele problematiek van liegen begrijpen en het morele en maatschappelijke belang van waarachtigheid ten volle vatten, zegt Gescinska, dan is het van het grootste belang om de relatie tussen leugen en verdrukking, tussen waarachtigheid en vrijheid onder de loep te nemen. Daartoe is niet enkel een beter begrip van liegen noodzakelijk.

‘Door de eeuwen heen hebben filosofen talloze, vaak tegenstrijdige visies op vrijheid ontwikkeld. Voor de gelovige geldt vaak dat ware vrijheid in een godsvruchtig leven ligt. Voor de atheïst geldt veeleer het tegendeel. De gelovige vindt zijn vrijheid in religie. Maar voor een atheïst, zoals Ludwig Feuerbach, moeten we vrij zijn van religie om vrij te kunnen zijn als mens. Voor de communist is het kapitalisme een onderdrukkend regime. Wie onder het communisme geleefd heeft, weet wat een onderdrukkend regime werkelijk is. Hoe moeten we vrijheid begrijpen, wanneer er zoveel verschillende betekenissen aan worden gegeven, maar ook een goed begrip van vrijheid.’ (Uit: Kinderen van Apate)

Kinderen van Apate | Alicja Gescinska | ISBN: 9789047712442 | Prijs: € 4,95 | Essay van de Maand van de Filosofie | juni 2020

Zie: Voorpublicatie, over leugens en waarachtigheid (iFilosofie)

Beeld: Gianni Crestani (Pixabay) ‘De Mond der Waarheid’ is een marmeren schijf, te vinden in Rome, uit de oudheid met een reliëf snijwerk dat een gezicht voorstelt. Volgens een legende sluit de mond zich als een leugenaar zijn hand er in steekt. De massieve marmeren schijf weegt zo’n 1300 kilogram en beeldt waarschijnlijk het gezicht uit van de zeegod Oceanus. De ogen, neusvleugels en mond zijn open.

‘In de transcendentie ontstaat de vrije mens’

drop-water-1030x800

‘Het transcendente valt niet toe te eigenen. Het is een mogelijkheid, iets wat altijd daar ligt, buiten het verstand ligt. We krijgen er soms iets van mee, als onze ziel geraakt wordt. Maar de bron daarvan ontgaat ons, net zoals we de zon ook niet in een doosje kunnen stoppen. Daarom is het ook niet verbazend dat ieder totalitair systeem als kern heeft om het transcendente op te heffen. Het communisme en fascisme waren ten diepst materialistisch. Zij beseften dat als je de mens zijn vrijheid wilt ontnemen, je het transcendente moet laten verdwijnen.’

Dit zegt Peter van Duyvenvoorde in een polemiek op The Post Online waarin centraal staat dat de rede haar begrenzingen kent en dat er een weten mogelijk is, dat voorbij de rede ligt, maar waartoe de rede wel een noodzakelijke mogelijkheidsvoorwaarde is. Uiteindelijk draait het debat in de kern om de vraag of men het transcendente aanvaardt of dat juist ontkent en alleen uitgaat van de zichtbare, kenbare wereld.

‘Enfin, transcendentie, voor Plato is dat het Goede. Het is dat wat ons overstijgt, wat zich buiten de kosmos bevindt, God zo u wilt.’

Voor Van Duyvenvoorde sluiten volgens Plato openbaring en rede elkaar helemaal niet uit en laat hij zien dat het goddelijke en de rede elkaar juist nodig hebben om tot waar intellect te kunnen komen.

‘Maar daarin moet de lezer wel accepteren dat Plato tot in het diepst van zijn denken, een transcendente denker is waarin de mens met zijn voeten in de modder van een gebroken wereld staat en zijn gelaat richt naar die perfecte ideeënwereld. Het is de taak van de mens om zich open te stellen, ontvankelijk te maken middels de rede en hopen dat het goddelijke tot hem komt.’

De masterstudent Filosofie stelt dat het ook bij Kant draait om kennis te krijgen van het goede en dan het zelf open te stellen voor de hulp van hogere bijstand.

‘Of bij Nietzsche voor de mens om zich open te stellen en dan te wachten op iets, alsof het van buiten komt (Inspiratie). De vertroebelde mens kan alleen maar in het water kijken, dat zo helder mogelijk pogen te krijgen en dan hopen op de aanraking van het goddelijke. Dat is waarom de rede niet geheel redelijk is en de verabsolutering van de rede een ondermijning is van het waarlijk wijsgerig denken. Platonisch gezien kunnen we stellen: er is een weten dat geen openbaring is en toch voorbij de rede weet – daarmee ook de grenzen daarvan aangevend.’   

De kern van het epistemologische transcendentie noemt Van Duyvenvoorde het mysterie: uiteindelijk is er ergens een plek die onkenbaar is.

‘Het is het onzegbare. En tal van filosofen – en kunstenaars in de geschiedenis, proberen dat mysterie en hoe dat mysterie tot ons komt toch zegbaar te maken: Plato spreekt van Eros; Proclus en Pseudo-Dionysius spreken van “geestelijke engelen die vanuit God tot ons komen”; St. Johannes van het Kruis spreekt van een “hert dat mijn hart verwondt en dan verdwijnt”; Nietzsche en Kierkegaard spreken van een bliksem, Sloterdijk spreekt van een ingeademd worden. Dit zijn allemaal metaforen om dat proces, het aangeraakt worden door het Goede, invoelbaar of indenkbaar te maken.’

Zie:

Beeld: transcendentaalleven.nl

De vrijheid geofferd op het altaar van religie

Loesje
Het christendom heeft altijd geclaimd de ware godsdienst te zijn en deelt ons eerst en vooral de waarheid over God mee, alsook de waarheid over de mens en de zin van zijn leven. – Dit stelt filosoof Jacques Leirens in het artikel Postmoderniteit, relativisme en waarheid. De relativist krijgt er dan ook flink van langs. ‘De dictatuur van het relativisme’.

Hierin stelt ‘absolutist’ Leirens dat de waarheid geofferd wordt op het altaar van de vrijheid en in dit geval is het christendom de waarheid. Impliciet zijn andere religies en levensbeschouwingen dan onwaar, ook al adviseert Leirens niet de indruk te geven dat ‘alleen de waarheid voor ons telt’, want anders bevestigen we de relativist – die stelt dat de objectieve waarheid niet echt gekend kan worden omdat ze cultuur- of tijdsgebonden is en dus relatief – in zijn vooroordeel.

jacquesleirensEen interessante kwestie snijdt Jacques Leirens (foto: Facebook), priester, arts en doctor in de filosofie, aan. Hij offert echter op zijn beurt – met de waarheidsclaim van de christenen – de vrijheid op het altaar van religie, i.c. het christendom, want relativeert de vrijheid en verabsoluteert het christendom. ‘Het christelijk geloof deelt ons eerst en vooral de waarheid over God mee,’ stelt Leirens. Hij beargumenteert dat als ‘wij van WC-eend adviseren WC-eend’ door te stellen dat Jezus dat zelf gezegd heeft: ‘Ik ben de waarheid’. Het evangelie werd vervolgens als woord van de waarheid verkondigd.

Dat is nu precies wat de relativist aankaart. Religies claimen allemaal de waarheid; kerken scheuren omdat ze de absolute waarheid ontdekt denken te hebben, maken zich los van kerken die de waarheid volgens hen niet meer kennen.

De waarheidsclaim van de christenen, ‘voor alle mensen bestemd’, versus ‘de dictatuur van het relativisme’? Zonder de zuurstof van de waarheid dooft de vlam van het geloof uit, stelt Leirens. Geloof stelt hij hiermee gelijk aan de waarheid. Wel erg kort door de bocht. Je kunt in een waarheid geloven, maar daardoor is het nog geen waarheid. In 1984 van George Orwell werd door het ‘Ministerie van Waarheid’ onder dekking van het woord ‘waarheid’ precies het tegenovergestelde gedaan dan wat de meeste mensen daaronder verstaan…

Het relativisme kaart juist aan dat iedere gelovige maar kan claimen wat hij als absolute waarheid gelooft. Je zou een vergelijking kunnen trekken met waarheid ‘1 en 1 = 2’. Dat is immers niet altijd waar, het is relatief. Afhankelijk van het referentiekader. In het binaire stelsel bijvoorbeeld geldt een heel andere uitkomst, een andere waarheid. Jezus is de waarheid voor het christendom. De islam vertelt over diezelfde Jezus een andere waarheid.

Wat de vrijheid aangaat, theoloog Stefan Paas stelt in zijn boek Vrede stichten: ‘Mens en wereld kunnen slechts vrij zijn wanneer God de wereld zichzelf laat’. ‘Liefdevolle ruimte, dat is vrijheid.’ Als God alle vrijheid geeft aan mensen om Zijn geboden na te volgen of niet, dan doen navolgers van Christus er onverstandig aan deze vrijheid te beperken, voegt Wouter Beekers, directeur van het Wetenschappelijk Instituut van de ChristenUnie, eraan toe.

De Amerikaanse theoloog Matthew Kaemingk zegt het volgens Beekers zo: ‘God heeft diversiteit in deze wereld geschapen, een ontkenning daarvan is uiteindelijk een ontkenning van Zijn scheppingswerk. Het is uiteindelijk God die regeert. Alle menselijke pogingen om Zijn gezag op de overheid of andere mensen op te leggen zijn in essentie een ontkenning van de almacht van God.’

Misschien had inderdaad, zoals Leirens bepeinst, het christendom in haar cultuur moeten blijven en de andere culturen met rust moeten laten: als één van de culturele varianten van alle mogelijke religieuze ervaringen van de mensheid. Als andere religies en levensbeschouwingen dat relativisme dan ook hadden kunnen opbrengen, was er wellicht meer vrijheid en vrede geweest voor mensen wereldwijd.

Zie: De hedendaagse wereld begrijpen (4/10)

Illustr: loesje.nl

Occupy Wall Street – ‘Vrijheid kent geen logische verbeelding’


Blogger Simone van Saarloos maakte voor Filosofie Magazine een (video)reportage van een dag Occupy Wall Street. ‘Dit is zelfs ontroerend voor een twintiger als ik die de eenstemmige moderne media gewend is. De stem van de massa brengt hier werkelijk wat voort.’ Op de website is een uitgebreid verslag te vinden met foto’s onder de fraaie titel De macht van geen idee – een verslag van een dag Occupy Wall Street.

Van Saarloos lardeert haar verslag met uitspraken van de politieke filosoof Hannah Arendt (1906 – 1975) en verwijst naar haar boek: What is Freedom? waarin Arendt onder meer zegt: ‘Vrijheid kent geen logische verbeelding. Wat er gaat gebeuren is onvoorspelbaar en juist die spontaniteit is vrijheid.’

Arendt beschrijft deze onmacht van verschillende meningen en verlangens in haar What is Freedom? als een modern fenomeen,’ zo vertelt Van Saarloos. ‘De Oude Grieken beschouwden vrijheid puur als politiek handelen. Het idee van een individuele wil die het goede handelen in de weg staat, was hun onbekend. Wanneer passies eenmaal overwonnen werden door de rede, wisten de Grieken wat goed was en handelden ze er ook naar. Inmiddels accepteren we het steigeren van de wil: ‘ik wil’ en ‘ik kan’ komen niet altijd overeen. Zeker voor veel Amerikanen is er sprake van een groot gat tussen wat ze graag willen bereiken en wat (financieel) mogelijk is. De American Dream is lang niet meer wat het geweest is.’

Zie: De macht van geen idee – een verslag van een dag Occupy Wall Street

Foto: Filosofie Magazine

Bijwerking van Bijbellezen: je wordt liberaal


‘Frequent Bijbellezen kan mensen liberaal maken.’ Het Christelijk Informatie Centrum (CID) laat weten dat mensen die regelmatig de Bijbel lezen eerder geneigd zijn in te stemmen met bepaalde liberale standpunten. Iemands geslacht, inkomen, opleidingsniveau of inkomen is hierin van minder grote invloed dan het feit of iemand Bijbel leest of niet.

‘Wat mensen ook niet zullen verwachten,’ zo vervolgt het CID, ‘is dat naar mate mensen de Bijbel meer lezen men minder geneigd is om het eens te zijn met de stelling: ‘De overheid moet hard optreden tegen criminelen.’ Dat geldt ook voor de stelling: ‘Het is belangrijk, dat mensen sociale en economische gerechtigheid zoeken, wanneer men een goed mens wil zijn.’

Hoewel, het CID zegt ook dat ‘men eerder geneigd is tegen abortus en het homohuwelijk te zijn, wanneer men regelmatig in de Bijbel leest.’ Dat klinkt weer helemaal niet liberaal. Abortus is natuurlijk wel het meest slechte ‘voorbehoedmiddel’ dat je kunt bedenken, maar de gemiddelde liberaal heeft er geen moeite mee. Tegen het homohuwelijk zijn, klinkt ook niet echt liberaal. Alsof God, die zelf de homo’s heeft geschapen, hen bepaalde rechten ontneemt die Zijn andere schepselen wel hebben. Misschien ziet de Almachtige wel liever twee christelijk homo’s samenleven, dan een atheïstische man en vrouw. Je weet maar nooit.

Liberalisme pleit voor individualisme en dat betekent recht op zelfbeschikking. Bijvoorbeeld dat elke man of vrouw zelf mag beslissen over zijn of haar leven. Of men gaat trouwen (en met wie), of men kinderen wil, welk beroep men gaat uitoefenen, waar men gaat wonen, met wie men vriendschappen sluit. Jee, dadelijk gaan de gelovigen ongetrouwd voor het zingen de kerk niet eens meer uit.

Als dat maar goed gaat met die Bijbellezers. Het maakt de gelovigen liberaal, helemaal vrij zelfs. Was het niet Jezus zelf die indertijd tegen de Farizeeën zei dat de Waarheid vrij maakt? De Bijbel is de Waarheid en als je die dus gaat lezen… word je vrij! Atheïsten mogen blij zijn met die Bijbellezers, want als ze gezwind doorlezen, hebben ze later waarschijnlijk ook geen moeite meer met homo’s en abortus. Misschien worden gelovigen wel de ultieme vrijdenkers.

Zie: Frequent Bijbel lezen kan mensen liberaal maken

Foto:  stilleven van Henk Helmantel