In de serie Sterveling van de Volkskrant spreekt Fokke Obbema iedere week met mensen over de eindigheid van het leven in al haar facetten. Afgelopen donderdag sprak hij met kunstenaar Babs Bakels. Zij is zielloos. ‘De harde realiteit is dat ik geen ziel heb, maar puur materie ben.’ Volgens Bakels hadden we ‘eerst God om zin aan ons leven te geven, maar die hebben we de laan uit gestuurd.’ – Nu voor Bakels God weg is, is de dood er voor haar als zingeving. Die leert de kunstenaar hoe ze moet leven. Leven als puur materie?
‘De dood is een fantastisch fenomeen met een slechte reputatie’
(Babs Bakels)
Reflecterend op wat Bakels allemaal opwerpt, lijkt zij beïnvloed door de Franse filosoof René Descartes die de mens zag als materie, als ‘complexe assemblages: onderdelen die samen als een machine functioneren’. Is Bakels een machine, een robot?
Hoe zij dan kunst kan scheppen, is een raadsel. Het zal lijken op iets, voortgekomen uit levenloze AI-beeldgenerators. Komt geen ziel aan te pas. Mensen met een ziel zullen er niet geraakt door worden. Liefdeloze kunst: liefde is immers niet-materieel.
‘De versluiering van de ziel begon met het centraal stellen van de ratio, door de filosoof Descartes. De moderne psychologie versmalde de ziel tot psyche. De breinwetenschap ging nog een stap verder en verlaagde spiritualiteit en emoties tot het resultaat van chemische hersenprocessen. In veel kerken werd het oude spreken over de ziel afgedankt als Grieks dualisme, met een onterechte scheiding tussen lichaam en ziel.’
(Journalist Huib de Vries in RD)
Bakels, onder meer conservator Nederlands Uitvaart Museum Tot Zover, zegt zingeving uit de dood te halen. Hoe kan zij – puur materie, zielloos – angst hebben voor de dood en er door gefascineerd worden, zoals zij zegt? Angst is emotie, is geen materie, net als liefde dat niet is. Toch kent zij angst. Wonderlijk. Zij zegt sinds jaar en dag geïnspireerd (= bezield(!)) te worden door haar favoriete onderwerp: de dood.
‘Precies, ook dat is reden dankbaar voor de dood te zijn. Natuurlijk is het een enorm verdrietige gebeurtenis, maar juist dat drukt onze neus op iets heel moois, de liefde. Juist doordat je weet dat je die kunt verliezen, nee sterker: dat je die zúlt verliezen, kun je zoveel van iemand houden.’
(Bakels in de Volkskrant)
Wonderlijk dat puur materie ‘zo veel van iemand kan houden’. Misschien wel zielsveel, maar Bakels heeft geen ziel.
‘Die [de dood] bestond natuurlijk al, maar we dachten hem met God en een hemel klein te krijgen. Sinds God weg is, is de dood er in mijn ogen voor de zingeving, want hij leert ons hoe we moeten leven.’
(Bakels)
Babs Bakels
Sterveling Bakels zegt een miniem onderdeel te zijn van een veel groter geheel, van een eeuwige golfbeweging van leven en dood, waar ze even in mee mag gaan. Mensen die leven alsof de dood niet bestaat, bekijkt ze met jaloezie.
‘Nou ja, soms. Als je je kunt verliezen in de gebeurtenissen van alledag en met de rug naar de dood toe kunt leven, dan leef je onbevangen, in ieder geval meer dan ik, haha. Ik vermoed dat de meeste mensen het op die manier aanpakken: iedere dag is een nieuwe, verder zien ze het wel. Dat is een manier om jezelf gerust te stellen, je doodsangst weg te houden.’
(Bakels)
Mensen doen er dus alles voor om zichzelf gerust te stellen, om hun doodsangst weg te houden, volgens Bakels. Zij doet daar echter ook alles voor: ze stelt zich gerust met het omarmen van kunst: onbewust lijkt ze zichzelf daarmee onsterfelijk te maken.
‘Neem het omarmen van een religie of een bepaalde ideologie. Dat voorziet in de behoefte aan een heilige waarheid die je tegen je doodsangst moet beschermen, het geeft de illusie van onsterfelijkheid. Maar je hebt ook subtielere vormen daarvan, zoals mensen die hun hele leven in dienst stellen van het verkrijgen van macht, status en materie. Ook dat zie ik als het gevolg van doodsangst.’
(Bakels)
Bakels heeft het stoffige idee dat je naarmate je ouder wordt, je verstokt blijft vasthouden aan het bestaande. Maar in deze tijd zijn het vaak de ouderen die vrijer kunnen denken over vastigheden die ze vroeger omarmden. Volgens de kunstenaar is de dood echter noodzaak om het bestaande los te laten, om afscheid te nemen van het oude.
‘Daarbij helpt de dood geweldig goed. Als je weet uit te zoomen naar dat perspectief, kun je inzien: de dood is eigenlijk een fantastisch fenomeen met een ten onrechte slechte reputatie.’
(Bakels)
Dat Bakels denkt dat de dood noodzakelijk is, werd voor haar duidelijk door Alle mensen zijn sterfelijk van Simone de Beauvoir.
‘Daarin is haar hoofdpersoon, de edelman Fosca, als enige onsterfelijk. Dat blijkt een verschrikkelijk lot, hij komt volkomen onverschillig tegenover alles en iedereen om hem heen te staan. Dat maakte voor mij duidelijk waarom eeuwig voortleven een slecht idee is, echt inspirerend.’
(Bakels)
Een onlogische conclusie. Natuurlijk is het een verschrikkelijk lot als je als enige onsterfelijk zou zijn. Eeuwig voortleven is echter een ander verhaal als iedereen eeuwig voorleeft. Maar in eeuwigheid gelooft de kunstenaar niet, en dat kan ze ook niet, als puur materie. Materie is dood.
De ziel, instrument waarmee we betekenis vinden
Hoe gaat het eigenlijk met onze ziel? Ze wordt bedreigd. Volgens Govert Buijs, verbonden aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Vrije Universiteit Amsterdam, nu afdeling Filosofie bij Geesteswetenschappen, zijn er door de gevoeligheid van de ziel veel kapers op de kust om haar te manipuleren.
‘Let op de wereld van de M: Macht, waar de politiek of de natie onze ziel wil hebben; de Markt, die onze hebzucht aanwakkert; Media, die ons zelfbeeld aan anderen leren spiegelen; en de Medische wereld, die gezondheid belooft.’ Op zichzelf allemaal niet verkeerd; maar de wereld van de M heeft de neiging constant te ontsporen en de ziel in bezit te nemen.’
(Govert Buijs)
Bronnen:
* Interview Babs Bakels ‘De dood is een fantastisch fenomeen met een slechte reputatie’ (de Volkskrant, 1 juni 2023)
* De herontdekking van de ziel – Huib de Vries (RD, 23 maart 2019)
* Museum Tot Zover (Amsterdam Oost)
* Promuse Culturele Projecten
* De ziel, instrument waarmee we betekenis vinden (Goden En Mensen, 4 april 2021)
Beeld: Museum Tot Zover (Amsterdam)
Foto Babs Bakels: Promuse
Beeld ziel: Gerhard G. (Pixabay)
Ontdek meer van RELIFILOSOFIE
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.
RELIFILOSOFIE 
Dankjewel Paul, voor weer een interessant stuk. En voor ik er erg in had, stond onderstaande reactie in Word. Dus hierbij.
Een ziel, bezieling, wat is dat eigenlijk? Het is semantiek, het draait om definities. Terecht, want alleen zo kunnen we onze complexiteit met elkaar delen en bediscussiëren, maar toch: het blijven woorden.
Er wordt wel gesteld dat onze complexiteit door miljarden jaren van evolutie in DNA kan worden gevat. C, A, G en T zijn de vier smaken die door telkens te variëren in volgorde en lengte enorm complexe materie voortbrengen (in analogie met het binaire systeem van computercode). Moet daar dan nog iets onstoffelijks als een ziel bij? Of kunnen we volstaan met dat wij niet in staat zijn onszelf te bevatten met het brein waaruit al die complexiteit ontspruit? En dat levenslust, liefde en doodsangst voortkomen uit die chemische brei. Dat begrippen als ziel, geest en God poëtische manieren zijn om ons onbegrip te verhullen? Een schitterend mysterie.
LikeGeliked door 1 persoon
Ha Remigius,
Inderdaad, wat je zegt: een schitterend mysterie!
Dat mysterie kan je echter van verschillende kanten beschouwen. We hebben het dan over paradigma’s. En iedereen ervaart ze op zijn eigen manier. Dit betekent niet dat onze kijk op de werkelijkheid nooit verandert: door middel van nieuwe inzichten, onderzoeken, modellen en theorieën kan een nieuw paradigma worden geschapen.
Zo schiep Galileo Galileï met zijn theorie dat de zon niet om de aarde draait, maar andersom; een nieuw paradigma.
Mysticus Meister Eckhart zou zeggen: Je kan het mysterie overdenken (vanuit de paradigma’s) materiele visie of de mystieke visie.
Hierover schrijf ik op deze website al zo’n veertien jaar en belicht regelmatig de mystieke visie als de materiele visie zich weer eens opdringt. 😉
Vanaf de eerste mens blijven we (be)grip proberen te krijgen op het mysterie leven. Sindsdien zijn er talrijke gedachten, ideeen, theorieen en (wetenschappelijke) veronderstellingen in de wereld, er wordt op alle manieren over gedacht en uitgewisseld. Een mysterie op zich. Want niemand weet exact hoe het in elkaar zit.
En dan lees je in mijn blogs bijvoorbeeld dat De Neanderthalers al begrafenisrituelen hadden en hun overledenen begroeven op een manier die erop wijst dat ze geloofden in een leven na de dood. – Terwijl de dood de enige zekerheid in het leven is, weet niemand of er iets van jezelf voortleeft.
Altijd en in alle culturen hebben mensen geloofd dat de ziel de dood overleeft en in een of andere vorm in het hiernamaals blijft bestaan.
De meeste mensen denken wel dat ze een ziel hebben en de meeste mensen willen een ziel, ze willen niet zielloos zijn. Maar wat de ziel is en wat het betekent om voor een ziel te zorgen, daar is tegenwoordig weinig aandacht voor, al lijkt dat de laatste tijd juist weer op te leven.
We hebben iets verloren, we hebben de ziel een beetje naar achteren geduwd in ons bewustzijn. Tegenwoordig zijn we gepreoccupeerd met ons lichaam: we cultiveren ons lichaam. Je zou kunnen zeggen dat het lichaam de nieuwe ziel is. Maar dan mis je een dimensie. De meeste mensen zullen herkennen dat die dimensie de ziel is.
Ole Martin Høystad, bijvoorbeeld schreef ‘De ziel’. Hij schreef: denk het woord ‘ziel’ weg uit onze cultuur en je denkt de mens weg. We ervaren nu eenmaal iets dat we niet terug kunnen brengen tot verstand of tot psyche. Iets als integriteit en de mogelijkheid daarin gekwetst te worden. Dat iets, dat noemen we de ziel.
‘Filosofie Magazine’ schreef erover: ‘Deze geschiedenis van de ziel is een geschiedenis van de ontwikkelingen in de filosofie: als je het over de ziel hebt bij Plato, gaat het ook over zijn ideeënwereld, bij een empirist als Hume over percepties en bij Wittgenstein over taalspelen.
Of uit een ander blog: ‘Wij zijn ons brein,’ stelt Swaab. Heeft de man dan geen ziel, geen innerlijk leven, geen geest, zo vraagt psychiater Van Praag, auteur van o.a. God en Psyche, zich af. ‘Het getuigt van een ontmoedigend mensbeeld,’ zegt hij.
“In feite laat Swaab de geest onbeheerd achter. Voor mij zijn het afzonderlijke werelden. Wie nalaat dit helder te stellen, verarmt de mens. De menselijke geest is een uniek fenomeen, met een oneindige uitgestrektheid. Die geest heeft uiterst hoogstaande en wonderbaarlijke dingen voortgebracht: muziek, kunst, filosofie, literatuur. Als je suggereert dat dit alles tot materiële processen herleidbaar is, beledig je het geestelijke bestaan van de mens.” (Van Praag)
Oké, Remigius, zomaar even ‘wat woorden’ vanuit het mystieke paradigma… 😉 Dank voor je reactie.
LikeLike
Na het lezen van dit blog, altijd weer boeiend genoeg om te doen….ben ik blij met de diverse ‘ aanvliegroutes’, die jij Paul hier ook weer even laat zien.
Het is toch wat met die ziel van ons! 😉
Het is in de afgelopen eeuwen nog niemand gelukt om te spreken over ziel en lichaam, of geest en stof, zonder met zijn/haar vingers tussen de deur te komen. 😉
( volgens Bert Keizer )
Lezende, overwegende en levende…..koester ik het mysterie.
LikeGeliked door 1 persoon