Kunstenaar Babs Bakels is geen ziel maar puur materie

In de serie Sterveling van de Volkskrant spreekt Fokke Obbema iedere week met mensen over de eindigheid van het leven in al haar facetten. Afgelopen donderdag sprak hij met kunstenaar Babs Bakels. Zij is zielloos. ‘De harde realiteit is dat ik geen ziel heb, maar puur materie ben.’ Volgens Bakels hadden we ‘eerst God om zin aan ons leven te geven, maar die hebben we de laan uit gestuurd.’ – Nu voor Bakels God weg is, is de dood er voor haar als zingeving. Die leert de kunstenaar hoe ze moet leven. Leven als puur materie?

‘De dood is een fantastisch fenomeen met een slechte reputatie’
(Babs Bakels)

Reflecterend op wat Bakels allemaal opwerpt, lijkt zij beïnvloed door de Franse filosoof René Descartes die de mens zag als materie, als ‘complexe assemblages: onderdelen die samen als een machine functioneren’. Is Bakels een machine, een robot?
Hoe zij dan kunst kan scheppen, is een raadsel. Het zal lijken op iets, voortgekomen uit levenloze AI-beeldgenerators. Komt geen ziel aan te pas. Mensen met een ziel zullen er niet geraakt door worden. Liefdeloze kunst: liefde is immers niet-materieel.

‘De versluiering van de ziel begon met het centraal stellen van de ratio, door de filosoof Descartes. De moderne psychologie versmalde de ziel tot psyche. De breinwetenschap ging nog een stap verder en verlaagde spiritualiteit en emoties tot het resultaat van chemische hersenprocessen. In veel kerken werd het oude spreken over de ziel afgedankt als Grieks dualisme, met een onterechte scheiding tussen lichaam en ziel.’
(Journalist Huib de Vries in RD)

Bakels, onder meer conservator Nederlands Uitvaart Museum Tot Zover, zegt zingeving uit de dood te halen. Hoe kan zij – puur materie, zielloos – angst hebben voor de dood en er door gefascineerd worden, zoals zij zegt? Angst is emotie, is geen materie, net als liefde dat niet is. Toch kent zij angst. Wonderlijk. Zij zegt sinds jaar en dag geïnspireerd (= bezield(!)) te worden door haar favoriete onderwerp: de dood.

‘Precies, ook dat is reden dankbaar voor de dood te zijn. Natuurlijk is het een enorm verdrietige gebeurtenis, maar juist dat drukt onze neus op iets heel moois, de liefde. Juist doordat je weet dat je die kunt verliezen, nee sterker: dat je die zúlt verliezen, kun je zoveel van iemand houden.’
(Bakels in de Volkskrant)

Wonderlijk dat puur materie ‘zo veel van iemand kan houden’. Misschien wel zielsveel, maar Bakels heeft geen ziel.

‘Die [de dood] bestond natuurlijk al, maar we dachten hem met God en een hemel klein te krijgen. Sinds God weg is, is de dood er in mijn ogen voor de zingeving, want hij leert ons hoe we moeten leven.’
(Bakels)


Babs Bakels

Sterveling Bakels zegt een miniem onderdeel te zijn van een veel groter geheel, van een eeuwige golfbeweging van leven en dood, waar ze even in mee mag gaan. Mensen die leven alsof de dood niet bestaat, bekijkt ze met jaloezie.

‘Nou ja, soms. Als je je kunt verliezen in de gebeurtenissen van alledag en met de rug naar de dood toe kunt leven, dan leef je onbevangen, in ieder geval meer dan ik, haha. Ik vermoed dat de meeste mensen het op die manier aanpakken: iedere dag is een nieuwe, verder zien ze het wel. Dat is een manier om jezelf gerust te stellen, je doodsangst weg te houden.’
(Bakels)

Mensen doen er dus alles voor om zichzelf gerust te stellen, om hun doodsangst weg te houden, volgens Bakels. Zij doet daar echter ook alles voor: ze stelt zich gerust met het omarmen van kunst: onbewust lijkt ze zichzelf daarmee onsterfelijk te maken.

‘Neem het omarmen van een religie of een bepaalde ideologie. Dat voorziet in de behoefte aan een heilige waarheid die je tegen je doodsangst moet beschermen, het geeft de illusie van onsterfelijkheid. Maar je hebt ook subtielere vormen daarvan, zoals mensen die hun hele leven in dienst stellen van het verkrijgen van macht, status en materie. Ook dat zie ik als het gevolg van doodsangst.’
(Bakels)

Bakels heeft het stoffige idee dat je naarmate je ouder wordt, je verstokt blijft vasthouden aan het bestaande. Maar in deze tijd zijn het vaak de ouderen die vrijer kunnen denken over vastigheden die ze vroeger omarmden. Volgens de kunstenaar is de dood echter noodzaak om het bestaande los te laten, om afscheid te nemen van het oude.

‘Daarbij helpt de dood geweldig goed. Als je weet uit te zoomen naar dat perspectief, kun je inzien: de dood is eigenlijk een fantastisch fenomeen met een ten onrechte slechte reputatie.’
(Bakels)

Dat Bakels denkt dat de dood noodzakelijk is, werd voor haar duidelijk door Alle mensen zijn sterfelijk van Simone de Beauvoir.

‘Daarin is haar hoofdpersoon, de edelman Fosca, als enige onsterfelijk. Dat blijkt een verschrikkelijk lot, hij komt volkomen onverschillig tegenover alles en iedereen om hem heen te staan. Dat maakte voor mij duidelijk waarom eeuwig voortleven een slecht idee is, echt inspirerend.’
(Bakels)

Een onlogische conclusie. Natuurlijk is het een verschrikkelijk lot als je als enige onsterfelijk zou zijn. Eeuwig voortleven is echter een ander verhaal als iedereen eeuwig voorleeft. Maar in eeuwigheid gelooft de kunstenaar niet, en dat kan ze ook niet, als puur materie. Materie is dood.


De ziel, instrument waarmee we betekenis vinden

Hoe gaat het eigenlijk met onze ziel? Ze wordt bedreigd. Volgens Govert Buijs, verbonden aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Vrije Universiteit Amsterdam, nu afdeling Filosofie bij Geesteswetenschappen, zijn er door de gevoeligheid van de ziel veel kapers op de kust om haar te manipuleren.

‘Let op de wereld van de M: Macht, waar de politiek of de natie onze ziel wil hebben; de Markt, die onze hebzucht aanwakkert; Media, die ons zelfbeeld aan anderen leren spiegelen; en de Medische wereld, die gezondheid belooft.’ Op zichzelf allemaal niet verkeerd; maar de wereld van de M heeft de neiging constant te ontsporen en de ziel in bezit te nemen.’
(Govert Buijs)

Bronnen:
* Interview Babs Bakels ‘De dood is een fantastisch fenomeen met een slechte reputatie’ (de Volkskrant, 1 juni 2023)
* De herontdekking van de ziel – Huib de Vries (RD, 23 maart 2019)
* Museum Tot Zover (Amsterdam Oost)
* Promuse Culturele Projecten
* De ziel, instrument waarmee we betekenis vinden (Goden En Mensen, 4 april 2021)

Beeld: Museum Tot Zover (Amsterdam)
Foto Babs Bakels: Promuse
Beeld ziel: Gerhard G. (Pixabay)

Zin geven aan een bestaan dat anders leeg is

Psychische klachten worden snel medisch bekeken, terwijl mensen het nodig hebben te worden ‘bevestigd en gevoed in hun ziel’. Aldus Arjan Broers. Meer en meer begeeft de theoloog, schrijver, coach en trainer zich op het pad van religie en zingeving. Voortdurend zoekt hij daarbij de samenwerking met cabaretiers en theatermakers om de oude verhalen uit de christelijke traditie opnieuw relevant te maken. ‘Als je zelf zin moet geven aan een bestaan dat anders leeg is – die taak is veel te zwaar!’

‘Een onwijze tijd is het. Zelden was er zo’n nood aan wijsheid’
(Arjan Broers)

Begin mei 2023 verscheen zijn boek, De beste helft (van je leven); volgens Arjan Broers de neerslag van wat hij zelf ontdekte sinds zijn burn-out in 2015.

“Wat wil je later worden?” Die vraag krijg je vaak als kind. Maar er komt een moment dat je iets of iemand bent geworden. En dan móet je nog een poos. Over die levensfase gaat mijn boek. Hoe kun je niet alleen ouder worden, maar ook wijzer?’
(Arjan Broers in NRC)

Vroeger of later lopen mensen tegen de grenzen op van wat ze zijn geworden, aldus De beste helft, met als ondertitel: Kunnen we behalve alsmaar ouder ook wat wijzer worden?

‘Burn-out, een relatiecrisis, de dood van een geliefd mens of een opkomend gevoel van verveling. Is dit alles? Dan begint de tweede helft van je leven. De beste helft, noemt Arjan Broers het, ‘of in ieder geval de helft waar het echt om gaat’.
(debestehelft.nl)

De tweede helft van het leven is, behalve soms de ervaring van wat ongemak, ook het moment waarop de wijsheid ons lichtheid en verlichting kan geven, zegt de uitgever.

‘De laatste jaren wordt steeds duidelijker dat de manier waarop we met onze samenleving en onze aarde omgaan nogal onwijs is. Er is in deze tijd daarom een andere ontwikkeling nodig: het is tijd om geestelijk te groeien en volwassener te worden. We zouden van een kenniseconomie een wijsheidscultuur moeten worden.

Dat betekent dat we niet alleen gespitst zijn op wat we worden en doen, maar ook op wie we zijn en wat we betekenen. Dat is een taak voor ieder van ons en ook voor ons samen, want we kunnen het alleen als we elkaar helpen en ondersteunen’.
(Arjan Broers)

Op de vraag van journalist Karel Smouter (NRC) hoe we als samenleving dichter in de buurt kunnen komen van een ‘wijsheidscultuur’, is het antwoord van Broers onder meer dat ‘ik niet zou wachten met oefenen in wijsheid tot je oud bent’.

‘Ik zou het mooi vinden als mensen opnieuw kringen leren vormen, van mensen die met elkaar de paradoxen van het leven verkennen. Of denk aan ouderen en jongeren, die ervoor kiezen samen met elkaar op te lopen. Niet als mentor, maar als mensen die elkáár iets te leren hebben. En ik zie veel waarde in rituelen, om belangrijke momenten in het leven te markeren.’
(NRC)

Bronnen:
* NRC 18 mei (digitaal) en 19 mei (krant) 2023 – Interview – ‘Zelf zin geven aan je bestaan? Die taak is veel te zwaar’, weet pastor Arjan Broers – (Ook te beluisteren via NRC digitaal)
* De beste helft (debestehelft.nl)
* Uitgeverij Zilt (uitgeverijzilt.nl) – ‘In zijn boek neemt Arjan Broers ons mee op ontdekkingstocht naar wat die ‘beste helft’ ons te brengen heeft.’

Beeld: Filosofiepraktijk de Redenarij

Hoe een klein beestje groot kan denken

Ieder beestje op planeet aarde – van heel erg klein tot heel erg groot, heeft het instinct – of het bewustzijn – meegekregen dat als het iets groter is gegroeid, een belangrijke taak krijgt om planeet Aarde gezond te houden. Dat kunnen ze niet alleen, dat kunnen ze alleen met z’n allen. Want als er beestjes of beesten uitsterven, dan kan de natuur het moeilijk krijgen.

Het licht-filosofisch getinte boekje Beestje klein, wil iets zijn laat aan kleine mensjes, met een verhaaltje in een kleurrijk prentenboekje, zien hoe kleine beestjes de natuur al kunnen helpen.

‘Heb jij weleens een vraag? Weet jij wel hoe je heet? Het beestje in dit verhaal weet het niet.
En hij heeft nog veel meer vragen.’
(Uit: Beestje klein, wil iets zijn)

Er is een beestje, een klein beestje dat iets wil zijn. Het voelt: ik beteken iets, ik kan iets doen. Eerst wil het weten: wie ben ik? Dan kan ik ook iets zijn. Hoe heet ik? Nog meer vragen heeft dat beestje en hij onderneemt dan ook een dappere zoektocht naar antwoorden.

‘Onder een steen wordt hij geboren
Kruipt als laatste uit het ei
Beweegt zijn pootjes , hoofd en lijf
Alles is nieuw en nog wat stijf’
(Uit: Beestje klein, wil iets zijn)

Gelukkig merkte iemand dat ondernemende beestje op, zodat we zijn zoektocht kunnen volgen. Auteur Margaret van Mierlo schreef het op. Zo bijzonder vindt zij het dat een klein beestje op zoek gaat naar de zin van het leven en daarbij ontdekt hoe belangrijk – en ook fijn – de natuur is.

Het is een verhaaltje voor peuters en kleuters. Die kleine mensjes staan van nature al open voor alles om zich heen. Zij willen ontdekken, aanraken, proeven, voelen, ruiken, en stellen vanaf het moment dat ze kunnen praten, vragen zoals: ‘Waarom?’ – Dit boekje is een lieve handreiking.

‘Het idee ontstond op een wandeling in coronatijd toen ik een kevertje op zijn rug op het zandpad zag liggen. Hulpeloos, in paniek, met spartelende pootjes en helemaal alleen. Terwijl ik het kevertje weer op zijn pootjes zette, kreeg ik een idee voor een verhaaltje. Een zoektocht van een eenzaam kevertje naar de zin van het bestaan. Iets waar ikzelf ook mee bezig was.’
(Margaret van Mierlo)


Bron:
Beestje klein, wil iets zijn | Margaret van Mierlo | Illustraties: Janneke van Nunen-Vos | Uitgeverij boekꞏscout – Soest | Maart 2023 | ISBN: 978-94-646-8502-2 | € 15,95 – inclusief verzendkosten: ook via Bruna

‘Het verhaaltje kwam er, maar had illustraties nodig. Tijdens een gesprek met een oud-collega en vriendin Janneke van Nunen-Vos, herinnerde ik me dat zij heel leuk kon tekenen. Van het een kwam het ander en het mooie resultaat zie je in ons boekje. Beestje klein, wil iets zijn is ons eerste duo-project. Het boorde bij allebei nieuwe vormen van creativiteit aan. De samenwerking bevalt zo goed dat we al met een volgend boekje bezig zijn.‘ (Margaret van Mierlo)

UPDATE 04 -5-23

Voltooid leven? Doe als Boeddha

Misschien lijden mensen die hun leven voltooid vinden wel het meest ondraaglijk en uitzichtloos. Zij voelen zich levensmoe en vinden dat het leven weinig tot geen perspectief biedt. Maar ze gaan (nog) niet dood. Elke dag moeten ze weer opstaan. Dezelfde dag steeds weer beleven. Ze kennen geen enkel, zelfs geen minimaal, zinvol moment. Het verlenen van hulp bij zelfdoding aan iemand die het leven voltooid vindt, blijft echter verboden.

‘Hoewel het leven zelf pijn brengt, zijn we niet veroordeeld
om hier passief onder te lijden.’
(Boeddha)

De rechtbank Den Haag deed in december 2022 uitspraak over het strafrechtelijke verbod op hulp bij zelfdoding. Het verbod blijft gehandhaafd. Coöperatie Laatste Wil vindt dit teleurstellend voor eenieder die menselijk en waardig wenst te sterven op een zelfgekozen moment en noemt de uitspraak inhumaan.

Maar blijft dit het enige dat ­iemand met een voltooid leven kan doen? Zijn er voorbeelden van mensen die wél in staat zijn met een voltooid leven om te gaan?

Mediteren onder de bodhiboom 
Het leven van prins Siddhartha Gautama is voltooid op 35-jarige leeftijd. Na een beschermde opvoeding ziet Siddhartha dat het leven lijden is. Vanaf zijn 29ste ziet hij voor het eerst mensen die oud zijn, ziektes krijgen en doodgaan. En dat dit normaal is.

Uiteindelijk besluit Siddhartha te gaan mediteren onder een bodhiboom totdat hij verlichting zou bereiken of zou sterven. Zes jaar later bereikt hij verlichting. Dan wordt hij Boeddha (‘de verlichte’ of ‘de ontwaakte’). Zijn leven is vanaf dan voltooid. Maar hij gaat niet dood. Nog 45 jaar zet hij zich in voor anderen en onderwijst hij zijn nieuw gevonden inzicht. Hij wordt een gerespecteerd spiritueel leider.


Boeddha onderwijst de vier edele waarheden

Nu zijn de meesten van ons geen Boeddha, maar mensen wier leven voltooid voelt, zouden met de energie die ze toch nog hebben, wel iets voor de ander kunnen betekenen. Sommige ‘voltooiden’ – vaak mentaal nog kraakhelder – zouden anderen kunnen vertellen over hun levenservaring en inzichten.

Het leven is dan minder ondraaglijk en uitzichtloos en kan zelfs weer enig perspectief bieden. Als ‘voltooide’ kan je voor die ander, wellicht een ‘onvoltooide’, iets betekenen en die ander kan er voor jou zijn.

Elkaars lijden verlichten
Het leven is lijden, zegt Boeddha, maar de spiritueel leider zegt ook dat te accepteren. Als je er weerstand aan biedt, wordt het alleen maar erger. Je kan elkaars lijden verlichten. Een nobel doel volgens Boeddha: “Want hoewel het leven zelf pijn brengt, zijn we niet veroordeeld om hier passief onder te lijden.”

Op weg gaan met de ander
Ook geestelijk verzorger en pastoraal vormingswerker Marinus van den Berg stelt dat je lijden niet moet ontkennen of onderschatten, want dan wordt het juist zwaarder. ‘De dood hoort bij het leven. Door met elkaar te praten kun je leren op een menselijke manier om te gaan met afscheid en de dood.’ Van den Berg schreef tientallen boeken, waaronder Lijden verlichten.
Van den Berg heeft het niet expliciet over voltooid leven, maar wel over wat lijden doet. Daar ik in dit artikel stel dat mensen die hun leven voltooid vinden misschien wel het meest ondraaglijk en uitzichtloos lijden, breng ik dit boek onder de aandacht: ‘Het erkennen van lijden kan het lijden verlichten. ‘

‘Wat doet lijden? Lijden tast mijn concentratie aan, lijden kan heersen als een tiran, lijden kan uitputten, lijden kan mijn nachten eindeloos lang maken, lijden kan me boos maken en onmachtig. Lijden doet een mens geen goed.‘
(Uit: Lijden verlichten)

Van den Berg – werkzaam bij het regionaal palliatief centrum Cadenza te Rotterdam – schrijft persoonlijke reflecties en poëtische intermezzo’s. Kerngedachte van Van den Berg is: met mensen optrekken en het lijden met hen uitzitten. Zij bepalen het tempo. Het gaat dan niet om antwoorden, maar om tijd, aandacht en empathie.

Beeld: prins Siddhartha Gautama (npokennis.nl)

Beeld Boeddha: Sanskriet document waarop te zien is hoe Boeddha de vier edele waarheden onderwijst (Publiek Domein – wiki)

Lijden verlichten | Marinus van den Berg | Uitgeverij Ten Have | E-book € 11,99

Bewerkte (en aangevulde) versie van mijn eerder verschenen opinieartikel in dagblad Trouw onder de kop: ‘Voelt het leven voltooid? Doe als Boeddha’ (In  de rubriek ‘Zinvol leven’, 30 januari 2023)

UPDATE: 06052023