Vincent van Gogh schildert de spiegel van de ziel

De diepe eerbied voor het mysterie dat zich voor Vincent van Goghs ziel plaatste in de onmetelijke hemel boven het vlakke veenland, maar later ook in de Provençaalse zon en de sterrennacht, heeft hem vaak getroost. In zijn werk wilde hij die troost tot expressie brengen. – Kick Bras, voormalig docent spiritualiteit aan de Theologie Universiteit Kampen, schrijft in het artikel ‘In de natuur herkende Van Gogh de condition humaine’ over hoe Van Gogh zin en betekenis in de natuur vormgeeft, en verband legt tussen natuurbeleving en spiritualiteit. ‘Ik zie in de natuur, bijvoorbeeld in bomen, expressie en als ’t ware een ziel.’

‘Welnu, ik zie er dit en dat in, hier op de stille hei
waar ik God voel hoog boven U en mij.’
(Vincent van Gogh)

Bras vertelt dat Vincent van Gogh (1853 – 1890) zichzelf ziet als de zaaier die hoop zaait en zelfs de dood kon beschouwen als een troost.


Korenveld met maaier – Vincent van Gogh -1889

‘Zo schilderde hij de maaier in het veld even buiten de inrichting waarin hij was opgenomen, als een beeld van de dood, maar in een stralende zon.’
(Kick Bras)

‘Vincent voegde daar wel aan toe dat het een dood was ‘bijna met een glimlach. Het is helemaal geel, afgezien van een rij paarse heuvels – bleek- en lichtgeel. Ik vind het grappig dat ik het zo heb gezien door de tralies van een cel.’
(Van Gogh Museum)

‘Strijd des levens’
Vincent maakte Boomwortels in 1882. Daarover schreef hij, aldus Bras, aan zijn broer dat hij in die tekening een sentiment wilde leggen:

‘… het zich als ’t ware krampachtig en hartstogtelijk [sic] vastwortelen in de aarde en het toch half losgerukt zijn door de stormen … iets uitdrukken van den strijd des levens.’
(Vincent van Gogh)


Boomwortels – Vincent van Gogh – 1890

Een spiegel van de menselijke ziel
In de natuur herkende Van Gogh de condition humaine. (Die term staat voor ‘wij mensen worden tegengehouden door onszelf’ of ‘het lot van het mensdom’. Ook wel vertaalt als ‘het menselijk tekort’ – waaraan alle mensen onderworpen zijn.) Volgens Bras wilde Vincent in zijn tekeningen en schilderijen de natuur tonen ‘als een spiegel van de menselijke ziel, een spiegel van zijn eigen emoties’.

’Ik zie in de natuur, bijvoorbeeld in bomen, expressie en als ’t ware een ziel.’
(VvG)

Een teken van het grote levensmysterie
De kunstenaar deelde deze visie met zijn vrienden Gauguin en Bernard en, vervolgt de auteur, breder gezien, met de symbolistische kunstenaars: niet de natuur naturalistisch weergeven, maar als symbool van zin en betekenis, menselijke emoties en spirituele waarden.

‘De natuur werd daarbij niet alleen een spiegel van de ziel, maar ook een teken van het grote levensmysterie, waarmee de mens de confrontatie aan moet gaan.’
(KB)


Foto van de exacte locatie waar Vincent van Gogh Boomwortels schilderde – 1907

‘De dingen zijn zóó onuitsprekelijk’
In dat vlakke land van de veengronden in Drenthe voelt hij een intense verbondenheid met quelque chose là- haut [iets daarboven], zoals de boerenschilder Millet het uitdrukt. 

‘Het is iets ontzettends, iets awfull’s [ontzagwekkends], waar ge voor staat – de dingen zijn zóó onuitsprekelijk dat ik er geen woorden voor heb, dat als ik niet Uw broer en Uw vriend was, die zwijgen voor ondankbaar en voor weinig humaan zou houden, ik niets zou zeggen …  welnu, ik zie er dit en dat in, hier op de stille hei waar ik God voel hoog boven U en mij.’
(VvG)

Iets verder in de tekst zegt de auteur: ‘Het mysterie van Dat wat boven ons uitgaat roept in zijn ziel een diepe awe op. Dit betekent zoiets als eerbied, ontzag.’


Stilleven met Bijbel – Vincent van Gogh – 1885

Joie de vivre
‘Op de stille hei voel ik God hoog boven U en mij’, schrijft Vincent. – In een eerder blog, Vincents joie de vivre, wil de schilder optimaal leven, van het leven genieten.

‘Maar maar ja, die altijd aanwezige Bijbel… van zijn vader, de dominee. Op Vincents doek Stilleven met Bijbel durft Vincent zijn ‘eigen bijbel’: La  joie de vivre van Emile Zola, te schilderen. Voorzichtig, klein, naast de lijvige Bijbel van zijn vader, die nog maar pas dood is. Het boek van Zola kan je zien als een soort ‘bijbel’ van het moderne leven. Beide boeken staan symbool voor de verschillende levensvisies van Vincent en zijn vader. – Vincent vindt zijn ziel en God in de natuur, ervaart het mysterie van het leven puur, als een mysticus.
(PD)


Don McLean

Don McLean zingt Van Gogh
Een verrassingsoptreden van Don McLean voor de bezoekers van het Van Gogh Museum, met aller tijden favoriet Vincent (meer bekend als Starry, Starry Night), op zondag 25 augustus 2019. Als je goed luistert, hoor je dat McLean niet alleen de Starry, Starry Night bezingt, maar ook zijn andere schilderijen.

Bronnen:
* ‘In de natuur herkende Van Gogh de condition humaine’  (Volzin, 17 10 2023)
* Vincent van Goghs ‘joie de vivre’ (Goden En Mensen, 28 03 2023)
* Van Gogh Museum Amsterdam

– Beeld: Sterrennacht boven de Rhône – Vincent van Gogh – 1889. Credits: Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
– Korenveld met maaier – Vincent van Gogh. Credits: Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
– Beeld: Boomwortels – Vincent van Gogh. Credits: Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
– Foto Boomwortels (1907): de exacte locatie waar Vincent van Gogh het schilderij Boomwortels schilderde (Pontoise Museum blog)
– Beeld Stilleven met Bijbel: Vincent van Gogh, Nuenen. Credits: Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
– Beeld Don McLean: wikipedia

Religie en wetenschap samen op zoek naar het Ware

De relatie tussen religie en wetenschap – hun diepe band en ruzies – gaat vaak gepaard met heftige emoties. ‘Aanhangers van beide ‘partijen’ zien elkaar zelfs vaak als vijanden. Dat is voor een groot deel onterecht. Tegelijkertijd is al die hartstocht heel begrijpelijk, want we hebben het hier over de zoektocht naar het Ware. Die raakt nieuwsgierige mensen in het hart. Bovendien kan de ontwikkeling van de natuurwetenschappen in West-Europa niet eens worden begrepen zonder kennis over de invloed van religie’.

 ‘Christendom en wetenschap hebben altijd lijnrecht tegenover gestaan. Dat is een hardnekkig idee, maar hun verhouding ligt historisch gezien anders’

De schepping van de wetenschap
De tentoonstelling De schepping van de wetenschap in  het Museum Catharijneconvent maakt het – vanaf 22 februari 2024 – mogelijk een reis door de tijd te maken aan de hand van eeuwenoude wetenschappelijke instrumenten, zeldzame manuscripten en hedendaagse kunst.

‘Je wordt uitgenodigd om steeds met een andere blik naar het verleden en heden te kijken. Wist je bijvoorbeeld dat Descartes (1596-1650) – de grondlegger van het rationalisme – een gelovig man was of dat het christendom – veel langer dan vaak wordt gedacht – de belangrijkste inspiratiebron was voor het doen van wetenschappelijk onderzoek? En hoe zit het tegenwoordig met de relatie tussen religie en wetenschap? Ook dat ontdek je in de tentoonstelling.’


Beschouwing der wonderen Gods – Christiaan en Jan Christiaan

Kantelende wereldbeelden
In De schepping van de wetenschap staan vier blikrichtingen centraal waarmee de mens naar zichzelf en de wereld kijkt:

‘De blik naar boven (het heelal), de blik naar binnen (het lichaam), de blik naar buiten (de natuur) en de blik naar beneden (de aarde). Steeds wordt de wisselwerking tussen religie en wetenschap onder de loep genomen: waar het ene object laat zien dat het christendom een drijvende kracht achter het verrichten van onderzoek was, wordt het bij een ander object duidelijk dat het christelijk wereldbeeld juist kantelde door nieuw opgedane inzichten.’  


De blik naar boven… Fr. Giuseppe Lais – Vaticaanstad – Specola - Vaticana

Intrigerende kunstwerken
Te zien onder meer is de poëtische video-installatie van Rohini Devasher, die ons meeneemt langs duizenden beeltenissen van de zon en de vele betekenissen die mensen hieraan ontlenen…

‘…terwijl het ingetogen gebedskleed van Alexandra Kehayoglou vraagt om radicale stilstand bij de staat van de aarde. Iris Kensmil maakte een gloednieuw portret van een heilige van de moderne wetenschap. Kathrin Schlegel vervaardigde een sprankelend hedendaags beeld van Ongelovige Thomas. – Over deze en nog veel meer intrigerende kunstwerken die hun licht schijnen op de relatie tussen religie en wetenschap, vertelt Lieke Wijnia u tijdens deze lezing.’ 


Lieke Wijnia – hoofd onderzoek & bibliotheek van Museum Catharijneconvent

Zoektocht naar de ziel in kunst, wetenschap en religie
De tentoonstelling biedt een uitgebreid lezingenprogramma* met wetenschappers en andere experts. Over hedendaagse kunst en religie, de invloed van antieke denkers op ontwikkeling van de wetenschap, wantrouwen in de wetenschap en de invloed van Azië op de wetenschap in West-Europa.
*Entree is gratis op vertoon van een geldig entreebewijs voor het museum; reserveren is verplicht.

Is er vanuit de wetenschap iets te zeggen over het bestaan van de ziel?
En hoe komt bezieling tot uiting in de beeldende kunsten? Donderdag 22 februari is er om 19.00 uur in Amsterdam een lezing en paneldiscussie in KNAW Trippenhuis, Kloveniersburgwal 29, Amsterdam.
Een bijeenkomst georganiseerd door Museum Catharijneconvent in samenwerking met de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW), Teylers Museum en Rijksmuseum Boerhaave.
Meer info en tickets: Tickets zijn hier te reserveren


Kosmoloog Thomas Hertog

Interviewbijeenkomst met topnatuurkundige Thomas Hertog
Hoogleraar Thomas Hertog (KU Leuven) geldt als een van de belangrijkste kosmologen van deze tijd. Decennia lang onderzocht hij met mentor en goede vriend Stephen Hawking de oorsprong van het heelal. In zijn recent verschenen internationale bestseller Het ontstaan van de tijd presenteert hij een revolutionaire kijk op mens en kosmos. Conservator en wetenschapsjournalist Geertje Dekkers vraagt hem in Museum Catharijneconvent donderdag 21 maart het hemd van het lijf.
Info en tickets: Hier te reserveren

! !►N.B. Update: 01 – 02 – 2024: Museum Catharijneconvent laat weten dat wegens omstandigheden de interviewbijeenkomst is geannuleerd.
P.S. Als troost: Kwartiertje video De Nieuws BV: ‘Kosmoloog Thomas Hertog zocht samen met Stephen Hawking jarenlang naar de oorsprong van het heelal. Vlak voor Hawking’s dood riep hij zijn collega bij zich. Het was tijd voor een boek over de theorie die ze samen ontwikkelden. En over Het ontstaan van de tijd praten we vandaag met Hertog zelf’.

De schepping van de wetenschap | Museum Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38, Utrecht | 22 feb – 2 jun 2024

Foto: Harmonia macrocosmica, Leiden, Andreas Cellarius 1708, Leiden, Rijksmuseum Boerhaave
Bron, en andere foto’s: Museum Catharijneconvent

Mystiek is de diepe essentie van het geloof


De koningin van de wetenschappen, Theologie, is op sterven na dood. Een ‘uitdovende ster’, zo beschrijft hoogleraar theologie, Matthias Smalbrugge, haar in Trouw. De academische theologie heette ooit Koningin der Wetenschappen, nu is zij ‘een randverschijnsel binnen de academie’. – Terecht, we kunnen beter naar die eeuwige ster kijken: Mystiek. Mystiek is de echte koningin. Door haar zie je het onzichtbare, leer je dieper kijken, gaat een diepere laag voor je open. Dat ervaarde ik onlangs in het Dominicanenklooster in Huissen.

‘Mystiek laat God geboren worden in je ziel’
(Meister Eckhart)

Immanuel Kant
In de achttiende eeuw stelde filosoof Immanuel Kant (1724 – 1804) dat de theologie niet aan de universiteit thuishoort: ‘Het uitgangspunt is immers de ratio’. En aan de universiteit is de ratio nu eenmaal de grond die alle wetenschappen met elkaar delen. Smalbrugge pleit helaas toch voor de ratio: ‘Willen wij de theologie behouden, laten we dan proberen het echte intellectuele debat nieuw leven in te blazen.’ – Vooral niet doen dus, dat ‘intellectuele debat’. Zeker niet als je jezelf wilt leren kennen.

Mystiek mysterieus?
Mystiek is levenswijsheid. Het is de weg naar ‘worden wie je bent’, tot zelfverwerkelijking: de ervaring van mystici uit alle tijden en culturen. Mystiek heeft voor velen een mysterieuze bijklank, maar als je die ervaart en voelt, besef je al gauw de waarde ervan. Mystiek is bovendien in alle religies te vinden. Zij is de diepe essentie van het geloof. Terwijl theologie God verstandelijk benadert, laat mystiek ‘God geboren worden in je ziel’, zoals Meister Eckhart dat zo mooi beschrijft. In het Dominicanenklooster volgde ik de Driedaagse ‘De mystieke blik’ – Meditatief leren kijken en zien.

Je ontwikkelt een mystieke blik
‘Je leert dieper te kijken, voorbij je eerste of tweede indruk. Je gaat onder en achter je ideeën, oordelen of inzichten kijken. Pas dan zie je vorm, kleur, perspectief en beweging. Je ziet dingen die je op het eerste gezicht nog niet zag. Er gaat een diepere laag voor je open. Je ontwikkelt een mystieke blik.’
(Frans Croonen, Dominicanenklooster Huissen, Driedaagse ‘De mystieke blik’ – Meditatief leren kijken en zien)

Visio Divina: de mystieke blik
De ‘driedaagse’ is nauwelijks te beschrijven, wel te ervaren, te doen. Het is meditatief kijken en zien. Croonen verpakt de ‘mystieke blik’ in een zorgvuldig samengestelde driedaagse, die herhaaldelijk gegeven wordt het klooster. Croonen overweegt een vervolg, waarbij je naast beelden, ook teksten leest op dezelfde manier als Visio Divina: Lectio Divina.


Programma Meditatief leren kijken en zien

Spirituele reis
‘We starten deze retraite met een verdiepende inleiding en gaan daarna aan de slag met verschillende kijkoefeningen. Je maakt daarbij een boeiende spirituele reis langs de meest uiteenlopende beelden en afbeeldingen: schilderijen, beeldende kunst, iconen, glas in lood, foto en zelfs video. Naast stilte en het leven op het kloosterritme zijn er ook momenten van uitwisseling. Daarin leer je je geraaktheid onder woorden te brengen en te delen, en je tegelijkertijd te laten inspireren door de blik van anderen. Want ook hier geldt dat ‘twee meer zien dan één’.’
(Frans Croonen)

Transformatie
Gemiddeld staat een museumbezoeker negen seconden stil bij een kunstwerk. In de meditatie kijk je – veelal met open ogen – langere tijd naar een beeld of kunstwerk dat je zelf kiest of hebt meegenomen. In vier stappen.
– Kijk (wat zie je?)
– Overweeg (wat roept het beeld bij je op.)
– Bid (= ogen dicht, aandachtig de blik richten op je eigen innerlijk.)
– Schouw (contemplatief, je beschouwt het associatief, je gaat er een relatie mee aan, je probeert voorbij je zintuigen te komen. Je ondergaat een intieme persoonlijke ervaring, er vindt – wat in de mystieke traditie transformatie wordt genoemd – een verandering bij je plaats.)

Als je alle tijd neemt…
‘We leven meestal haastig, zijn druk met allerlei dingen en ook snel afgeleid. Dat maakt dat we vaak maar oppervlakkig om ons heen kijken. Maar als je alle tijd neemt om je ogen te laten ronddwalen gebeurt er iets nieuws.
(Frans Croonen)

…gebeurt er iets wat je leven kan veranderen
Het is echt wonderlijk hoe je deze stappen kunt ervaren. Wat er in jezelf gebeurt, je gaat steeds meer zien, voelen, tot ontroering toe. Het beeld raakt jou. – Als we die ervaring in de kleine groep delen, komt de ontroering terug, komen (verstopte) gevoelens en ervaringen op. Er gebeurt iets dat nauwelijks is te zeggen. Het voelt licht ‘ontwrichtend’. Diep vanbinnen ben je je ervan bewust dat er iets is gebeurd wat je leven verandert. Transformatie.

Evelyn Underhill schreef Mystiek
Ik lees – niet toevallig, het viel me toe – Mystiek (Evelyn Underhill). Van dit spirituele boek nam ik kennis in de Woudkapel in Bilthoven. Jean-Jacques Suurmond hield er een interactieve lezing over. Hij vertaalde en bewerkte Mystiek, dat als ondertitel draagt: Hoe God werkt in de mens. Wonderlijk hoe mooi dit prachtige, toegankelijke boek aansluit bij de driedaagse in Huissen. De mystieke intuïtie van de kunstenaar heeft trouwens Underhills bijzondere belangstelling.


Twee versies van de cover… Die met die ‘roos’ blijkt de uiteindelijke versie…
(Update: 10 11 2023)

De nooit uitdovende belangstelling voor spiritualiteit
‘Het woord ‘mystiek’ komt vaan het Griekse muo en duidt op iets wat juist onder de oppervlakte is verborgen, zoals een spier onder de huid. (…) Underhills centrale stelling is dat, onder het gewone alledaagse bewustzijn, ieder mens een spiritueel besef heeft: ‘het vonkje van de ziel’. Het verklaart de nooit uitdovende belangstelling voor spiritualiteit, in welke vorm dan ook.
Af en toe wordt dat spirituele besef wakker en vangen we een glimp van onze bestemming op. We vergeten onszelf en worden een met bijvoorbeeld een geliefde, de natuur of muziek. Zulke eeuwigheidservaringen (‘Ik vergat de tijd’) zijn voorproefjes van de eenwording of vereniging met God. Ze blijven ons bij als momenten die kleur en diepgang aan het bestaan geven.
(Uit: Mystiek, Evelyn Underhill)

Bronnen:
* Trouw, Tijdgeest: Red de theologie, ‘de koningin der wetenschappen’ / Theologie: een uitgedoofde ster? (Matthias Smalbrugge, 28 oktober 2023)
* Frans Croonen, Dominicanenklooster Huissen, Driedaagse ‘De mystieke blik’ – Meditatief leren kijken en zien
* Mijn ervaringen in het Dominicanenklooster, Huissen (25 – 27 oktober 2023)
* Mystiek, Evelyn Underhill – Hoe God werkt in de mens | Vertaald en bewerkt door Jean-Jacques Suurmond | Paperback met flappen | 496 blz. | 1e druk 2022 | (2e druk 2023) | € 32,99

FRANS CROONEN (‘s-Hertogenbosch, 1977) studeerde cultuurfilosofie aan de Universiteit Maastricht en vertrok na zijn afstuderen naar Nijmegen voor een verdiepingsjaar theologie aan de Radboud Universiteit, met een beurs van de stichting Thomas More. Trad in een klooster, maar vervolgde zijn weg in het bedrijfsleven en later in de zorg. Vond de liefde van zijn leven aan een Chinese rijsttafel. Meer info: www.zinenzijn.nl

EVELYN UNDERHILL (1875-1941), had al jong mystieke gewaarwordingen maar kende niemand die haar daarin kon begeleiden. Om haar ervaringen beter te begrijpen, stortte ze zich met enorme denkkracht en energie op de in haar tijd halfvergeten mystici. Haar boek verscheen in 1911 onder de titel: Mysticism, A Study in the Nature and Development of Man’s Spiritual Consciousness. Het vestigde in de Engelstalige wereld in één klap haar naam als autoriteit op het gebied van mystiek. Werd die sinds de Verlichting voornamelijk als een exotisch religieus zijspoor gezet, sinds dit boek wordt mystiek breed erkend als de diepe essentie van het geloof.

Vertaler JEAN-JACQUES SUURMOND (1950) is theoloog en gestalttherapeut. Brede bekendheid kreeg hij door zijn columns in dagblad Trouw en zijn boeken over spiritualiteit. Begonnen in de pinksterbeweging, is hij geboeid door de werking van God, wat onder meer leidde tot een proefschrift aan het Fuller Theological Seminary, Pasadena. Tegenwoordig heeft hij een praktijk voor supervisie en begeleiding.

Beeld: Bornia, 2012 (PD)
Citaat Meister Eckhart: Jason Valendy
Beeld Programma: Jahweh, mijn God, wat bent u groots – Marc Chagall – glas-in-loodramen in de Saint-Etienne-kerk in Mainz. (amazon.fr.)
Foto Frans Croonen: zinenzijn.nl

Een nabij-de-doodervaring uit 1879

Gezien in Musée d’Orsay, Parijs – In Het gedicht van de ziel (Le Poème de l’âme) zijn mysteries te ontdekken, verborgen in tekeningen, schilderijen en prachtige poëzie, schitterend weergegeven door de Lyonese kunstenaar Louis Janmot (1814-1892). In 34 grote schilderijen en tekeningen, begeleid door het gedicht, is de inwijdingsreis te volgen van een ziel op aarde. Deze spirituele reis is te bewonderen in Musée d’Orsay in Parijs, nog tot 7 januari 2024 op de tentoonstelling Le Poème de l’âme.

‘Le Poème de l’âme en Louis Janmot op het kruispunt van referenties, invloeden en stromingen die zowel literair, religieus en filosofisch, als artistiek zijn’
(Musée d’Orsay)

‘Janmot, schilder van de ziel, was anders dan alle andere kunstenaars van zijn tijd, maar toch weerspiegelt zijn werk dat van een aantal andere kunstenaars, waaronder William Blake, Philipp Otto Runge en Francisco de Goya vóór hem, zijn tijdgenoten, de Prerafaëlieten, en, later de symbolisten, met name Odilon Redon, die met hem in contact stond.’
(Musée d’Orsay)


Een van de grote zalen van Musée d’Orsay, Parijs, 29 09 2023

De tentoonstelling is georganiseerd door de musea d’Orsay en d’lOrangerie in Parijs, in wetenschappelijke samenwerking en uitzonderlijke bruiklenen van het Museum voor Schone Kunsten van Lyon. Niet alleen de eerste cyclus, maar het complete gedicht Le Poème de l’âme is er tentoongesteld.

‘De eerste cyclus, voltooid in 1854, vertelt over de eerste jaren in de hemel en op aarde van een ziel, voorgesteld in de gedaante van een jonge jongen en vergezeld door een jong meisje. We volgen de fasen en wisselvalligheden van hun reis, vanaf de geboorte van de jongen tot de vroegtijdige dood van de jonge vrouw. 

De tweede cyclus, voltooid in 1881, vertelt hoe de jongen, nu alleen, wordt geconfronteerd met de verleidingen en tegenslagen van de menselijke ziel. Een gedicht van 2814 regels, geschreven door Janmot en getiteld L’ Âme, begeleidt de werken. Het versterkt hun betekenis en is er onlosmakelijk mee verbonden. Het geheel componeert een hybride werk, literair en picturaal, dat uitnodigt tot contemplatie, luisteren en ronddwalen.‘
(Musée d’Orsay)


Sursum Corda !

Nabij-de-doodervaring
Een bijzondere tekening, de laatste uit de serie die Janmot maakte, is Sursum Corda ! (Verhef uw hart !) en is een uitdrukking ontleend aan de liturgie van de mis. Hierin vindt een man verlossing en wordt in de hemel verwelkomd door de jonge vrouw van wie hij hield.

‘De theologische deugden van geloof, hoop en naastenliefde en de kardinale deugden van voorzichtigheid, matigheid, standvastigheid en rechtvaardigheid zijn aan weerszijden verzameld, terwijl Christus de hemelse gemeente presideert, omringd door heiligen en engelen.’
(Sursum Corda !, Musée d’Orsay)

Terugkeer naar de aarde
Jamot voltooide Le Poème de l’âme op 18 september 1880 in Toulon. Het bijzondere van het slotgedicht Sursum Corda ! (1879) is, dat het een nabij-de-doodervaring weergeeft. Het suggereert, volgens het onderschrift bij de tekening, dat ‘de tijd van de man nog niet is aangebroken en dat hij naar de aarde moet terugkeren om de rest van zijn leven in geloof te werken’.

Mysteries ontdekken
‘Net als de hoofdrolspelers van Het gedicht van de ziel zal het publiek de mysteries ontdekken die in deze beelden verborgen liggen, tijdens een stapsgewijze wandeling, een initiatiereis door de werken. De tentoonstelling zal ervoor zorgen dat de twee vormen van expressie, visueel en tekstueel, naast elkaar kunnen bestaan. Zo kan de bezoeker het gedicht horen terwijl hij naar de schilderijen kijkt.’
(Musée d’Orsay)


Zelfportret (1832) van Louis Janmot op 18-jarige leeftijd, zijn eerste bekende schilderij.
Hij studeerde toen aan de L’ école des beau-arts van Lyon, waar hij later hoogleraar werd.

Schilder van de ziel
Musée d’Orsay is een groots, fantastisch museum. Schitterende zalen, waarin ik me dagenlang zou kunnen laven aan meesterwerken. De tijdelijke tenstoonstelling Le Poème de l’âme. L’idéal, ervaar ik als een spirituele toegift. Janmots poëzie raakt de ziel, en zeker ook zijn schilderijen en tekeningen. Het werk moet rechtstreeks uit zijn ziel zijn voortgekomen. Het werd een levenslang project, gerealiseerd tussen 1835 en 1881. Authentiek, zuiver en oprecht.

Wat Sursum Corda ! betreft is de idee erachter van de nabij-de-doodervaring niet zo vreemd. Uit het onderzoek van de bijna-doodervaringen blijkt volgens Bijbel&Onderwijs dat er ‘buiten zijn lichaam en ziel de mens toch bewust kan zijn van iets, en dat de Bijbel daar ook van getuigt’. Janmots ouders waren katholiek en diep religieus. Janmots werken zijn ook religieus geïnspireerd.

Bronnen o.a.:
* Musée d’Orsay, Parijs, Tentoonstelling Louis Janmot: Le Poème de l’âme, nog tot 7 januari 2024 – ‘De tentoonstelling nodigt je uit om het verhaal van deze ziel te verkennen, een initiatiereis met de personages aan te gaan en hen te volgen in hun zoektocht naar het absolute’.
* Boutiques de musée: Catalogus Louis Jamot

Beeld: Le Poème de l’âme. L’idéal, Louis Janmot, periode omtrent 1850 – 1854, Musée d’Orsay, Paris.
Beeld Sursum Corda !: Le Poème de l’âme. ‘Sursum corda !’, Louis Janmot, 1879 © Lyon MBA – Photo Martial Couderette (artscape.fr)
Foto’s Zelfportret van Louis Janmot & zaal Musée d’Orsay: PD, 29 09 2023

Kunstenaar Babs Bakels is geen ziel maar puur materie

In de serie Sterveling van de Volkskrant spreekt Fokke Obbema iedere week met mensen over de eindigheid van het leven in al haar facetten. Afgelopen donderdag sprak hij met kunstenaar Babs Bakels. Zij is zielloos. ‘De harde realiteit is dat ik geen ziel heb, maar puur materie ben.’ Volgens Bakels hadden we ‘eerst God om zin aan ons leven te geven, maar die hebben we de laan uit gestuurd.’ – Nu voor Bakels God weg is, is de dood er voor haar als zingeving. Die leert de kunstenaar hoe ze moet leven. Leven als puur materie?

‘De dood is een fantastisch fenomeen met een slechte reputatie’
(Babs Bakels)

Reflecterend op wat Bakels allemaal opwerpt, lijkt zij beïnvloed door de Franse filosoof René Descartes die de mens zag als materie, als ‘complexe assemblages: onderdelen die samen als een machine functioneren’. Is Bakels een machine, een robot?
Hoe zij dan kunst kan scheppen, is een raadsel. Het zal lijken op iets, voortgekomen uit levenloze AI-beeldgenerators. Komt geen ziel aan te pas. Mensen met een ziel zullen er niet geraakt door worden. Liefdeloze kunst: liefde is immers niet-materieel.

‘De versluiering van de ziel begon met het centraal stellen van de ratio, door de filosoof Descartes. De moderne psychologie versmalde de ziel tot psyche. De breinwetenschap ging nog een stap verder en verlaagde spiritualiteit en emoties tot het resultaat van chemische hersenprocessen. In veel kerken werd het oude spreken over de ziel afgedankt als Grieks dualisme, met een onterechte scheiding tussen lichaam en ziel.’
(Journalist Huib de Vries in RD)

Bakels, onder meer conservator Nederlands Uitvaart Museum Tot Zover, zegt zingeving uit de dood te halen. Hoe kan zij – puur materie, zielloos – angst hebben voor de dood en er door gefascineerd worden, zoals zij zegt? Angst is emotie, is geen materie, net als liefde dat niet is. Toch kent zij angst. Wonderlijk. Zij zegt sinds jaar en dag geïnspireerd (= bezield(!)) te worden door haar favoriete onderwerp: de dood.

‘Precies, ook dat is reden dankbaar voor de dood te zijn. Natuurlijk is het een enorm verdrietige gebeurtenis, maar juist dat drukt onze neus op iets heel moois, de liefde. Juist doordat je weet dat je die kunt verliezen, nee sterker: dat je die zúlt verliezen, kun je zoveel van iemand houden.’
(Bakels in de Volkskrant)

Wonderlijk dat puur materie ‘zo veel van iemand kan houden’. Misschien wel zielsveel, maar Bakels heeft geen ziel.

‘Die [de dood] bestond natuurlijk al, maar we dachten hem met God en een hemel klein te krijgen. Sinds God weg is, is de dood er in mijn ogen voor de zingeving, want hij leert ons hoe we moeten leven.’
(Bakels)


Babs Bakels

Sterveling Bakels zegt een miniem onderdeel te zijn van een veel groter geheel, van een eeuwige golfbeweging van leven en dood, waar ze even in mee mag gaan. Mensen die leven alsof de dood niet bestaat, bekijkt ze met jaloezie.

‘Nou ja, soms. Als je je kunt verliezen in de gebeurtenissen van alledag en met de rug naar de dood toe kunt leven, dan leef je onbevangen, in ieder geval meer dan ik, haha. Ik vermoed dat de meeste mensen het op die manier aanpakken: iedere dag is een nieuwe, verder zien ze het wel. Dat is een manier om jezelf gerust te stellen, je doodsangst weg te houden.’
(Bakels)

Mensen doen er dus alles voor om zichzelf gerust te stellen, om hun doodsangst weg te houden, volgens Bakels. Zij doet daar echter ook alles voor: ze stelt zich gerust met het omarmen van kunst: onbewust lijkt ze zichzelf daarmee onsterfelijk te maken.

‘Neem het omarmen van een religie of een bepaalde ideologie. Dat voorziet in de behoefte aan een heilige waarheid die je tegen je doodsangst moet beschermen, het geeft de illusie van onsterfelijkheid. Maar je hebt ook subtielere vormen daarvan, zoals mensen die hun hele leven in dienst stellen van het verkrijgen van macht, status en materie. Ook dat zie ik als het gevolg van doodsangst.’
(Bakels)

Bakels heeft het stoffige idee dat je naarmate je ouder wordt, je verstokt blijft vasthouden aan het bestaande. Maar in deze tijd zijn het vaak de ouderen die vrijer kunnen denken over vastigheden die ze vroeger omarmden. Volgens de kunstenaar is de dood echter noodzaak om het bestaande los te laten, om afscheid te nemen van het oude.

‘Daarbij helpt de dood geweldig goed. Als je weet uit te zoomen naar dat perspectief, kun je inzien: de dood is eigenlijk een fantastisch fenomeen met een ten onrechte slechte reputatie.’
(Bakels)

Dat Bakels denkt dat de dood noodzakelijk is, werd voor haar duidelijk door Alle mensen zijn sterfelijk van Simone de Beauvoir.

‘Daarin is haar hoofdpersoon, de edelman Fosca, als enige onsterfelijk. Dat blijkt een verschrikkelijk lot, hij komt volkomen onverschillig tegenover alles en iedereen om hem heen te staan. Dat maakte voor mij duidelijk waarom eeuwig voortleven een slecht idee is, echt inspirerend.’
(Bakels)

Een onlogische conclusie. Natuurlijk is het een verschrikkelijk lot als je als enige onsterfelijk zou zijn. Eeuwig voortleven is echter een ander verhaal als iedereen eeuwig voorleeft. Maar in eeuwigheid gelooft de kunstenaar niet, en dat kan ze ook niet, als puur materie. Materie is dood.


De ziel, instrument waarmee we betekenis vinden

Hoe gaat het eigenlijk met onze ziel? Ze wordt bedreigd. Volgens Govert Buijs, verbonden aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Vrije Universiteit Amsterdam, nu afdeling Filosofie bij Geesteswetenschappen, zijn er door de gevoeligheid van de ziel veel kapers op de kust om haar te manipuleren.

‘Let op de wereld van de M: Macht, waar de politiek of de natie onze ziel wil hebben; de Markt, die onze hebzucht aanwakkert; Media, die ons zelfbeeld aan anderen leren spiegelen; en de Medische wereld, die gezondheid belooft.’ Op zichzelf allemaal niet verkeerd; maar de wereld van de M heeft de neiging constant te ontsporen en de ziel in bezit te nemen.’
(Govert Buijs)

Bronnen:
* Interview Babs Bakels ‘De dood is een fantastisch fenomeen met een slechte reputatie’ (de Volkskrant, 1 juni 2023)
* De herontdekking van de ziel – Huib de Vries (RD, 23 maart 2019)
* Museum Tot Zover (Amsterdam Oost)
* Promuse Culturele Projecten
* De ziel, instrument waarmee we betekenis vinden (Goden En Mensen, 4 april 2021)

Beeld: Museum Tot Zover (Amsterdam)
Foto Babs Bakels: Promuse
Beeld ziel: Gerhard G. (Pixabay)

‘Gij blijft mijn Christuskind kruisigen’


Moeder Gods en de ‘onverwachte vreugde van Jeromi’

EN TOCH: ‘DE ONVERWACHTE VREUGDE’. – ‘Gij zelf en alle zondaars blijven door uw misdaden mijn Kind kruisigen’, is het antwoord van de Moeder Gods aan Jeromi die in zijn leven veel misdrijven had begaan. Nochtans had hij de gewoonte bewaard driemaal per dag te bidden tot de Moeder Gods. Op een bepaalde dag, terwijl Jeromi weer kwaad beraamde en als gewoonte bad, scheen plots de icoon te leven: uit de zijde van het Kind, uit zijn handen en voeten, begon ineens bloed te vloeien. – De titel van de icoon staat rechts boven in de rand in het Kerkslavisch geschreven: Moeder Gods en de ‘onverwachte vreugde van Jeromi’.

‘De vergeving die hij ontvangt door de onvoorziene tussenkomst
van de Moeder Gods is “de onverwachte vreugde”.’
(TÓTH IKONEN)

Begon ineens bloed te vloeien…

‘…Daarop vraagt hij aan de Moeder Gods: “Almachtige, wie heeft dat gedaan?” Zij antwoordt hem: ”Gij zelf en alle zondaars blijven door uw misdaden mijn Kind kruisigen”.’

Bekering
Vanaf dat ogenblik bekeert Jeromi zich.

‘De vergeving die hij ontvangt door de onvoorziene tussenkomst van de Moeder Gods is “de onverwachte vreugde”.’

Bijzondere betekenis
Deze bijzondere Russische icoon werd eind 19e eeuw traditioneel geschilderd. Je kan een verdiept gedeelte (‘kovcheg’) onderscheiden van de buitenrand. De buitenrand (‘polya’ of ‘verhoogde kovcheg’) heeft een bijzondere betekenis:

‘Deze verhoogde kovcheg wordt waargenomen als een barrière tussen onze natuurlijke wereld en de geestelijke wereld, zoals op de icoon uitgedrukt wordt. Zij wil echter ook een contactpunt zijn tussen deze beide werelden, daarom wordt de aureool ook doorgeschilderd tot in de [verhoogde] kovcheg.’

Concilies Efeze en Nicea
De Moeder Gods speelt een belangrijke rol in de liturgie en in het dagelijks leven van de orthodoxe gelovige. Op het oecumenische concilie van Efeze (431) werd bepaald dat de Moeder van Christus van alle andere Maria’s onderscheiden moest worden.

‘Omdat op het eerste oecumenische concilie van Nicea in 325 bepaald werd dat de Zoon Christus in wezen met de Vader één is, was het vanzelfsprekend dat Maria als Moeder van de Zoon, de Moeder van God genoemd werd. Vanaf dat moment heeft zij deze naam gedragen in de orthodoxe kerk.’

Symboliek
Het symbolische van de icoon is de relatie tussen de noodlijdende mens (Jeromi, links) en Maria, van wie wordt verwacht dat zij troost en hulp zal bieden.

‘De afbeelding is geïnspireerd door het verhaal van de heilige Dimitri van Rostov over de bekering van een zondaar. Geheel rechts staat de Moeder Gods afgebeeld met het Christuskind in haar linkerarm. (…) Zij heeft als Moeder der Kerk de goddelijke status ontvangen.’

‘De zijnde, Hij die wezenlijk is’
De icoon (13.1 cm x 11 cm) is geschilderd met ei-temperaverf op levkas (= lagen, die soms tot zeven keer worden aangebracht ter voorbereiding van het schilderen van een icoon) op hout. In de aureool van het Christuskind staat de afkorting HO-OON. Dit is overgenomen uit het Grieks en betekent: ‘De zijnde, Hij die wezenlijk is’.  

Bronnen:
* TÓTH IKONEN, specialist in Russische iconen uit 16e – 19e eeuw. (Met dank aan Ferenc en Christel Tóth) – Literatuur: Maria, Russische Gnadenbilder, H. Skrobucha; Maria – Ikon uitgave de Wijenburgh; Liturgikon Messbuch der Byzantinischen Kirche; Heiligen der Russische Kirche; Gottesdienst zu Ehren aller Heiligen der Rus’ (1978).
* Natural Pigments–De Kovcheg Of Ark In Icon Panels