‘Christelijk geloof totale miskenning van Jezus’ eigen boodschap’

Boekrecensie Jezus van Bethanië. Auteur dr. Jan Lodder benadert Jezus niet geloofsmatig, maar literair en historisch. Wat er dan van Jezus overblijft, zegt hij, is ‘een historische figuur met een geloofwaardige, eigentijdse boodschap, die evenwel tijdloze geldigheid heeft’. Lodder zet verhalen en woorden over Jezus kritisch naast verhalen en woorden van Jezus. – Zijn onderzoek moet werkelijk monnikenwerk geweest zijn, met veel literatuuronderzoek. Het is puur onderzoeksjournalistiek: ‘Follow the Jesus’. Oprecht factchecked, tekst-vergelijkend onderzoek. The Jesus blijkt niet Jezus Christus van Nazareth, maar Jezus van Bethanië. ‘Een andere Jezus? In zeker zin: absoluut!’

‘Geloof je niet, of niet langer, of heb je de kerk achter je gelaten, dan heeft Jezus van Bethanië je misschien iets te vertellen.
En als je wel gelooft, vertelt hij je iets anders’
_{(Jan Lodder)}

Drie Jesaja’s
Jesaja speelt duidelijk een hoofdrol in Jezus van Bethanië. Er zijn zelfs drie Jesaja’s: ‘Het Bijbelboek is een redactionele samenstelling van tenminste drie afzonderlijke schrijvers’. De auteur geeft aan de hand van ‘Deutero-Jesaja’ een uitgebreid tekst-vergelijkend onderzoek weer tussen het Oude Testament en het Nieuwe Testament.
Hij stelt dat het christendom de fundamentele overtuiging heeft dat het altijd ‘door God gewild’ werd. En dat Jezus als lijdende en zaligmakende Christus al in de boeken van het Oude Testament voorspeld werd: ‘met name door de profeet Jesaja’. Ook onderzoekt hij of Jesaja de komst voorspelde van een christelijke Messias. Lodder laat zien dat niet alles uitkomt wat Deutero-Jesaja profeteerde, ‘maar wel de essentie’.

‘Was Jesaja daadwerkelijk een waarzegger over een toekomst vijfhonderd jaar vooruit, of hebben zijn profetieën eerder een geheel eigentijdse betekenis? Een nauwe samenhang echter tussen met name Jesaja 40-55 en Jezus’ boodschap is onmiskenbaar. Welke betekenis blijft er dan nog over als Jesaja niet het lijden en sterven van de Christus voorspelde?’

Historiografie
Jezus van Bethanië lees je niet in één adem uit, eerder is het een slow page-turner. Slow, omdat anders je veel ontgaat. Het is historiografie: geschiedenis gebaseerd op het kritisch bestuderen van bronnen. En van historische Jezuswoorden uit het Thomasevangelie, ‘zonder verhalende elementen; de woorden staan op zich’. Naast het onafhankelijk bewijs van het bestaan van de historische Jezus in Thomas, is er ook het Testimonium Flavianum van de Joodse geschiedschrijver Flavius Josephus, die in het beschrijven van de Joodse geschiedenis over een bepaalde periode, melding maakt van Jezus. Jezus zelf heeft nooit iets opgeschreven.

‘Het Testimonium is authentiek, en geeft ons in de context waarin Josephus het plaatst de waarschijnlijk enig juiste informatie waarom Jezus ter dood werd gebracht’.

Afgewezen historische Jezuswoorden
Lodders onderzoek laat zich niet beperken door de nieuwtestamentische canon. Die werd ‘overigens ruim 350 jaar na Jezus’ dood (in 397 CE op het derde concilie van Carthago) door de toenmalige geestelijke en wereldlijke leiders vastgelegd’. De auteur voegt hieraan toe dat hoewel ‘de geloofstraditie historische Jezuswoorden ook vandaag de dag op geloofsinhoudelijke gronden afwijst, dit niets afdoet aan de historische waarde van die woorden’. De auteur kent daarom aan het Thomasevangelie dezelfde historische waarde toe als aan de Bijbelse evangeliën.

Jezus van Bethanië

Meelopen met Jezus
Je loopt voortdurend mee met Jezus. Daar waar ‘de boodschap van de historische Jezus ontstond op het Galileïsche platteland tussen wijngaarden, graanvelden, vijgenbomen en keuterboeren’. En zo ontmoet je behalve Jezus’ volgelingen ook de Romeinse prefect Pilatus, Joodse autoriteiten, het Hogepriesterlijk gezag, de Galileïsche heerser Herodes, en vele anderen.

‘Jezus leefde in een mondiale wereld waar in ieder geval de Hebreeuwse, Helleense en Romeinse sferen elkaar beïnvloeden. (…) Bovendien zwierven boeddhistische missionarissen al eeuwen door de Levant. We kunnen daarom a priori niet uitsluiten dat Jezus invloed heeft ondervonden vanuit andere denkrichtingen dan alleen het judaïsme van zijn dagen’.

Rationaliteit belangrijk criterium
Lodder raadpleegde veel literatuur; in ruim tien bladzijden geeft hij een keuze eruit. Jezus van Bethanië is niet geanalyseerd vanuit een bepaalde geloofsovertuiging. Wel is het een doorwrocht boek dat leest als een openbaring: nogal onthullend. Belangrijk is nog op te merken dat voor de auteur, bij het bestuderen en interpreteren van gepresenteerde informatie, rationaliteit een belangrijk criterium is voor de grootste kans op een uiteindelijk meest objectieve synthese.

‘Vanuit de geloofsbeleving hoor je vaak precies het tegenovergestelde: omdat er geen ‘objectieve Jezus’ te definiëren valt, blijft alleen de Jezus Christus van het geloof als enige ‘ware Jezus’ overeind. Voor mij [JL] is dat de omgekeerde wereld, en daarom een niet-valide argumentatievorm, die niet overtuigd.’

‘Redelijkheid der argumenten’
De auteur onderzocht eveneens de ‘redelijkheid der argumenten’ van vele theologen, historici, taalkundigen, en sociaal wetenschappers die in het Jesus Seminar via een duidelijk omschreven methode navorsten wat er nou precies ‘historisch’ was aan de woorden en werken van Jezus. Ook verwijst hij in het hoofdstuk De Q-missie hypothese regelmatig naar Q-teksten (de eerste letter van het Duitse woord Quelle, wat ‘bron’ betekent). (In de moderne theologie is dat de aanduiding voor een geschrift dat gezien wordt als een bron voor de evangeliën van Mattheüs en Lukas, naast het evangelie van Markus als bron voor beide).

dr. Jan Lodder

Verrassende resultaten
Het voert helaas te ver om de talrijke, vaak verrassende resultaten van Lodders tekst-vergelijkend onderzoek in deze recensie de aandacht te geven die ze verdienen. Maar Jezus van Bethanië zit er boordevol mee. Een enkele noem ik.
– Bijvoorbeeld over de rol die Paulus in de geschiedenis speelt, en tot de conclusie leidt dat het Christendom niet de leer verkondigt van Jezus, maar van Paulus. ‘De Kerk predikt Paulus, niet Jezus!’.
– Was Jezus een door God zelve, bij monde van een van Israëls grootste profeten, Jesaja, in het verre verleden aangekondigd als de ‘Paulinische Christusfiguur’?
– Jezus sprak van ‘het “koninkrijk”, met hooguit als toevoeging “van de Vader”, maar nooit “van God”. Jezus zou met ‘het koninkrijk’ nooit bedoeld hebben ‘wat Paulus op het oog had met “het Koninkrijk van God”, wat de evangelisten overnamen, en de Kerk predikt’.

‘Jezus heeft zijn eigen verdienste, los van christelijk geloven en de christelijke kerk. Wat hij uitdroeg was geen “geloof” of irrationaliteit, terwijl zijn boodschap nog steeds een fundament kan vormen voor de zin in en de zin van de menselijke existentie.’

De keuze voor Jezus
Jan Lodder maakt, zoals hij zegt, ‘de keuze voor Jezus als een tot Schriftgeleerde opgeleide, ultiem altruïstische weldoener en een mystiek belever van de “alom aanwezige goddelijkheid aller dingen”.’

‘Bovendien was hij [Jezus] een geniaal poëet. Hij verkondigde vanuit de Joodse wijsheidstraditie, maar gaf wel een geheel eigen draai aan die klassiek Joodse wijsheid. Het is een draai die geloofwaardig is en haar eigentijdsheid niet verliest. Het is een draai die de goddelijkheid van de menselijke existentie blootlegt. Het is een draai met eeuwigheidswaarde.’

Jezus van Bethanië | Jan Lodder | Uitgeverij Van Warven | paperback | 274 blz. | €24,95

Gerelateerd o.a.:
* Geert Groote predikte Jezus’ leer en kreeg preekverbod
* Jezus als blokkade op de weg tot God
* ‘Jezus’ historiciteit staat niet ter discussie en heeft ook nooit ter discussie gestaan’
* ‘Christus is niet de achternaam van Jezus’
* Jezus rees op uit ‘duizelingwekkend ingewikkeld religieus laboratorium’
* God koning door executie van Jezus?

Foto: Portret van Christus (tussen 1490 en 1499 – olieverf op paneel – kunstenaar onbekend) Museum Catharijneconvent, Utrecht, foto: Ruben de Heer (Rechterdeel van tweeluik met Lentulusbrief en portret van Christus)
Foto: Jan Lodder – (De auteur schreef ook: Het goede zoeken – De zin van het leven volgens Prediker en Jezus

“Jan Lodder sneller dan AI…😉 (Met dank aan JanD)

UPDATE 22 01 2024 / 17.00 uur: In Trouw: ‘Kunstmatige intelligentie werpt nieuw licht op de Dode Zeerollen‘ (19 01 2024)
‘Eén man die de in Qumran gevonden Jesajarol heeft geschreven? Dat beeld is achterhaald, blijkt uit onderzoek met hulp van AI. ‘Onderzoekers kunnen vooroordelen hebben. Mijn AI is niet bevooroordeeld.’
– Conclusie Maruf Dhali, AI-specialist uit Bangladesh en verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen: ‘De Jesaja-rol is door minstens twee mensen geschreven. En dat zegt veel over de manier waarop deze boekrol tot stand is gekomen. “Het idee dat één man in een grot heeft zitten schrijven, is achterhaald. Hier zijn meerdere schrijvers aan het werk geweest”.’
_{Update 29-04-2025: (Lay-out, links)}

Koninkrijk van God is in u, maar niet in de NBV21

RELIFILOSOFIE op ZOMERSTAND – Op nr. 3 van Topberichten 2025: – Op de vraag van de farizeeën wanneer het Koninkrijk van God zal komen, antwoordt Jezus volgens de Herziene Statenvertaling: ‘Het Koninkrijk van God komt niet op waarneembare wijze. En men zal niet zeggen: Zie hier of zie daar, want, zie, het Koninkrijk van God is binnen in u.’ Toch zegt Jezus in het Thomasevangelie dat ‘het Koninkrijk van God binnen in jullie’ is. In de BasisBijbel staat eveneens: ‘het Koninkrijk van God is binnenín jullie’. Niet zo gek dat auteur Susan Smit en tekstdichter Jan Rot zich dat ook zo herinneren: ‘Het koninkrijk van God is in u’. Een van de NBV21-vertalers, Cor Hoogerwerf, betitelt dat onterecht als ‘spookcitaat’.

Totaal twaalfduizend correcties en wijzigingen zijn er in de NBV21 te vinden. Sommige commentaren spreken van een vertaling die ‘prekerig, platgeslagen, niet meer poëtisch, en zielloos’ is.

De Farizeeërs vroegen aan Jezus wanneer het Koninkrijk van God zou komen. Jezus antwoordde: (20) “Het Koninkrijk van God komt niet zó, dat je het kan zien. (21) Je zal niet kunnen zeggen: ‘Kijk, hier is het,’ of: ‘Kijk, daar is het!’ Want het Koninkrijk van God is binnenín jullie.” (Lukas 17)
_{(Basisbijbel)}

Entos: ‘binnen in u’
Sommige theologen stellen dat het Griekse woord entos dat in sommige Bijbels vertaald wordt met ‘binnen uw bereik’, ook vertaald kan worden als ‘binnen in u’. Wie er dan beslist tot ‘binnen uw bereik’ in plaats van ‘binnen in u’ blijkt helaas afhankelijk van de toevallige theologen en de tijdgeest. Totaal twaalfduizend correcties en wijzigingen zijn er in de NBV21 te vinden. Sommige commentaren spreken van een vertaling die ‘prekerig, platgeslagen, niet meer poëtisch, en zielloos’ is.

Ziel weggerationaliseerd
Het tienkoppig team van vertalers lijkt de ziel niet echt aantrekkelijk meer te vinden. Die lijkt wel weggerationaliseerd door de brede (wetenschappelijke) basis voor vertaalkeuzes. Ettelijke malen is de Bijbel vertaald en telkens worden er wijzigingen aangebracht.
Voortschrijdend inzicht kan er wellicht ooit toe leiden dat over zeventien jaar de ‘NBV38’ zal spreken van het ‘Koninkrijk van God dat in u’ is. Nieuwe inzichten zijn immers al binnen het bereik van de mens via onder meer de Nag Hammadi-geschriften. Luther schreef trouwens ook al: ‘Das Reich Gottes ist inwendig in euch’ (in de oorspronkelijke Luther-vertaling).

Anders dan de kerkelijke overlevering
In Het Evangelie van Thomas, dat opdook in 1945 in de Nag Hammadi-geschriften, is de rol die aan Jezus wordt toegekend geheel anders dan die van de kerkelijke overlevering. Onder wetenschappers bestaat volgens cultuurfilosoof Bram Moerland de heersende opvatting dat Thomas een onafhankelijke tekst is, en dus niet achteraf uit de nieuwtestamentische evangeliën is samengevat.

‘Logion 3: ‘Jezus heeft gezegd: Indien zij die u leiden u zeggen: ziet, het Rijk is in de hemel, dan zullen de vogels van de hemel u vóór zijn; indien zij u zeggen: ziet, het is in de zee, dan zullen de vissen u vóór zijn. Maar het Rijk, het is het binnenste en het is het buitenste van u.
Wanneer gij uzelf zult kennen dan zult gij gekend zijn en zult gij weten dat gijzelf de zonen van de levende Vader zijt. Maar indien gij uzelf niet kent, dan zijt gij in armoede en gijzelf zijt armoede.’
_{(Uit: Het evangelie van Thomas)}

‘Jezus-woorden’
De ‘oer-Thomas’, aldus Moerland, zou zijn opgetekend zo’n tien jaar na de dood van Jezus. Het zijn de geheime woorden die Jezus de Levende gesproken heeft, opgeschreven door Didymus Judas Thomas. Deze gegroepeerde ‘Jezus-woorden’ behoren volgens cultuurhistoricus Jacob Slavenburg tot de oudste tradities van het christendom.

NBV21

Zielloos
In de oude Bijbel kan je lezen: ‘Wat zou het een mens baten, als hij de gehele wereld won maar schade leed aan zijn ziel?’ Echter in de NBV21 staat nogal prozaïsch: ‘Wat heeft een mens eraan de hele wereld te winnen als dat ten koste gaat van zijn leven?’ Martine Oldhoff, die onlangs cum laude promoveerde op een zoektocht naar de ziel, vindt dat terecht wat platgeslagen, zielloos. Ook in de Bijbel in gewone taal, van NBG de Bijbel, komt de ziel in de Psalmen nauwelijks meer voor, zegt Oldhoff. ‘Dat is wel een gemis, hoor.’

‘Onder gods vleugel’: piano?
De vertalers van de NBV21 houden duidelijk niet van poëzie. In het Nederlands Dagblad zegt theoloog en schrijver Ad van Nieuwpoort dat zij te veel willen uitleggen. Volgens het bijbelblog van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) waren de vertalers bang dat vleugel begrepen zou worden als piano(!):

’Zo zegt Boaz in Ruth 2 vers 12 dat zij onder Gods vleugels is komen schuilen. Verderop, in hoofdstuk 3 vers 9, staat er nu: ‘laat mij bij u schuilen’, want de vertalers vinden het te moeilijk als Ruth zegt ’Spreid uw vleugel over mij uit’. Dat vind ik echt onbegrijpelijk. Datzelfde woord ‘vleugel’ stáát er in het Hebreeuws gewoon. Dat is poëzie! In het dagelijks leven gebruikt iedereen zulke metaforen. Nee, ook deze editie is een prekerige vertaling. Dat vind ik niet wenselijk.’
_{(Ad van Nieuwpoort)}

Spookcitaat: Het spookcitaat van Susan Smit en Jan Rot (NBG de Bijbel, 18 november 2021)
Beeld NBV21 De Bijbel Kunsteditie: Met kunstwerken uit de Lage landen – Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap (NBV)
Cartoon: (Deel uit strip Anton Dingeman van Pieter Geenen, Trouw – 23 november 2021)
Beeld NBV21 De Bijbel – Literaire editie: Omslag, met het schilderij Agnus Dei van de Spaanse kunstenaar Francisco de Zurbarán 1640 – Cover NBV21
_{Upgrade augustus 2025:}_{(Lay-out, illustr., herstel links, tekstverduidelijking)}

Thomasevangelie toont authentieke Jezus

Het Thomasevangelie is niet alleen maar een verzameling losse uitspraken. Het blijkt een zorgvuldig opgebouwd handboek voor spirituele groei. – Filosoof Bram Moerland zegt dit duidelijk te willen maken in zijn boek Het Evangelie van Thomas. TV-presentatrice en documentairemaakster Annemiek Schrijver zegt in het Voorwoord dat ‘dit “Hartelijk Handboek” voor haar door zijn precisie, z’n sobere vorm en oneindig rijke inhoud een handboek voor het leven is, een gids voor Eerste Hulp bij Reflectie’.

‘Onder wetenschappers bestaat de heersende opvatting dat Thomas een onafhankelijke tekst is, en dus niet achteraf uit de nieuwtestamentische evangeliën is samengevat’

‘Het boek dat nu voor u ligt bevat alle korte en krachtige uitspraken van Het Evangelie van Thomas zoals het is gevonden in Nag Hammadi. Het zijn uitspraken van Jezus. En Moerland heeft deze uitspraken van commentaar voorzien. (…) De toon is net als in Thomas zelf, niet belerend en prekend, maar liefdevol en uitnodigend. En ik voel me daarbij thuis. Alsof mijn ziel welkom wordt geheten.’
_{(Annemiek Schrijver)}

Strijd om de christelijke waarheid
Moerland vertelt dat het Thomasevangelie oorspronkelijk alleen maar van horen zeggen bekend was. Het ‘gesteggel’ hierover door de kerkvaders uit de eerste eeuwen bleek bewaard te zijn.

‘De tekst zelf was al kopje onder gegaan in de vroege strijd om de christelijke waarheid in de eerste eeuwen na Jezus, en, naar het leek, voorgoed verdwenen in die aloude strijd.’

Pagina uit Codex II The Nag Hammadi manuscripten

Nag Hammadi-geschriften
Maar Het Evangelie van Thomas dook in 1945 op in de Nag Hammadi-geschriften. Het bestond dus echt. De strijd over de datering ervan dook eveneens op. De betekenis van deze tekst voor de wordingsgeschiedenis van het christendom, en zelfs voor het christelijke geloof zoals dat ook nu nog beleden wordt, is belangrijk – en boeiend! – genoeg om kennis van te nemen.

‘De rol die in Thomas aan Jezus wordt toegekend is namelijk geheel anders dan die van de kerkelijke overlevering.’

Begintijd christendom
Volgens Moerland wordt de opvatting dat Thomas een onafhankelijke traditie uit de begintijd van het christendom vertegenwoordigt steeds vaker als geldig erkend. Het staat volgens hem geheel los van de Nieuwtestamentische evangeliën. Onder wetenschappers bestaat de heersende opvatting dat Thomas een onafhankelijke tekst is, en dus niet achteraf uit de nieuwtestamentische evangeliën is samengevat. De ‘oer-Thomas’, aldus Moerland, zou zijn opgetekend zo’n tien jaar na de dood van Jezus.

‘Het is zelfs aannemelijk dat Thomas Jezus werkelijk heeft gekend en ook een van zijn volgelingen was.’

_{Bram Moerland}

Vondst van Thomas
Dat de enige zaligmakende waarheid alleen maar te lezen zou zijn in het Nieuwe Testament… in die geloofszekerheid is volgens Moerland door de vondst van Thomas onmiskenbaar een flinke deuk geslagen.

‘Er is nu, met Thomas, in elk geval een andere zienswijze overgeleverd dan die van de kerken.’

‘Het koninkrijk is uitgespreid over de aarde, maar de mensen zien het niet’
_{(Uit: Het evangelie van Thomas, deel van logion 113)}

Spirituele samenhang
Tot Moerlands grote verrassing ontdekte hij bij de bestudering van het Thomasevangelie dat de volgorde van de teksten een zorgvuldige didactische opbouw vertoont.

‘Ze vertonen als geheel een opmerkelijke spirituele samenhang. En die samenhang bleek veel groter dan ik aanvankelijk al had verwacht.’

Wie is Jezus?
De filosoof maakt er een spannend boek van, nieuwsgierig als je wordt als hij zich afvraagt of de belangrijkste vraag een antwoord krijgt: wie is Jezus? Daarover gaat het al gelijk in het hoofdstuk De ongelovige Thomas?

‘Wie is de Jezus van het Thomasevangelie in vergelijking met het Nieuwe Testament? ‘Verrassend genoeg geeft het Evangelie van Johannes daarop een helder antwoord.’

Apostel Johannes

Annemiek Schrijver: ‘precisie’
Dit alleen al en het voorwoord van Annemiek Schrijver plus de intro Het belang van Thomas door Moerland maakt van het boek een pageturner, vooral ook door de consequent heldere commentaren op de 114 soms niet (onmiddellijk) te begrijpen uitspraken (logions) van Jezus. Wat dat betreft klopt het als Schrijver spreekt van de ‘precisie’ waarmee Moerland schrijft.

Logion 25: Met naastenliefde de weg op

‘Jezus zei: Heb je broeder lief als je ziel, behoed hem als je oogappel.’

Commentaar van Bram Moerland:
‘Wat een mooi beeld is dat: ‘behoed je broeder als je oogappel’. Je oog is heel gevoelig voor aanraking. Het is misschien wel je meest kwetsbare lichaamsdeel. Wees dus even gevoelig voor je naaste als je zelf bent voor je eigen oogappel.
Dit logion is een commentaar op een tekst uit het Oude Testament. In Spreuken 7:1 staat: ‘Koester mijn lessen als je oogappel’. Het verschil met dit logion is groot en wezenlijk.

In het Oude Testament moet de leer gekoesterd worden. Maar in Thomas is het je broeder die behoed dient te worden. De mens gaat boven de leer. Zoek de antwoorden op je levensvragen niet in het verhevene, maar in de eenvoudige, alledaagse praktijk. De praktijk van het leven is de weg, niet de leerschool. Een leerschool kan nooit meer zijn dan een voorbereiding, een vingerwijzing. En de vinger die wijst naar de maan is niet de maan.

Maar, je naaste liefhebben, is dat wel zo makkelijk?’

Gerelateerd: Het Thomasevangelie, ketterij of inzicht?

Beeld: Andreas en Thomas (schilderij van Gian Lorenzo Bernini) – thomasevangelie.nl
Foto Evangelie van Thomas en het geheime boek van Johannes: (Apocryphon van John), Codex II The Nag Hammadi manuscripten. Vroegchristelijke gnostische tekst. (Wikimedia Commons)
Foto Bram Moerland: wijsheidsweb.nl
Beeld Apostel Johannes: olvternood.nl
_{Updates: 24 november 2021 / 11-04-2025 (Lay-out)}

Parels van de westerse esoterie

Vier cursusavonden vanaf woensdag 16 september 2020 over De verlossing van Faust; over De Grote Ingewijden; over Het Oude Egypte, bakermat van het Jonge Christendom, en over het Evangelie van Thomas, brontekst van de gnosis. Tjeu van den Berk, Bram Moerland, Jacob Slavenburg en Hein van Dongen. Vier grote kenners van de westerse esoterie in één cursus bij de Academie voor Geesteswetenschappen in Utrecht.

De verlossing van Faust
Volgens musicus en filosoof Hein van Dongen houdt, net als andere grote literaire werken, het drama Faust ons een spiegel voor – maar ook een weg naar bevrijding uit onze situatie. Over het belang van de archetypische figuur Faust schreef Jung ooit: ‘Niet Goethe schiep Faust, maar Faust schiep Goethe’. En misschien moeten we nog verder gaan: de chronisch onvoldane heer Faust schiep ook de moderne westerse mens.

De volksverhalen van de alchemist Faust, die zijn ziel aan de Duivel verkoopt, zijn waarschijnlijk in de late middeleeuwen ontstaan. Goethe (1749-1832) verwerkte deze verhalen tot een klassiek drama. Hij heeft het grootste deel van zijn leven, met al zijn inzichten in de menselijke psyche, aan het boek gewerkt.

De Grote Ingewijden
Cultuurhistoricus Jacob Slavenburg legt het accent van het tweede college op de evolutie van de mensheid, waarbij inwijdingen altijd een belangrijke rol hebben gespeeld: er loopt een gouden draad door de mensheidsgeschiedenis van inwijdingen. Vroeger gingen deze gepaard met veel (geheime) rituelen. In deze tijd, waarin de mensheid een grote bewustzijnssprong meemaakt heeft de inwijding een heel ander karakter. Wat kan de mens vandaag doen om tot bewustzijn te komen? Is het daarvoor nodig dat je wordt ingewijd?

De titel van het college is ontleend aan een boek van Edouard Schuré, Les grands initiés (De Grote Ingewijden) uit 1889. Het behelst de biografieën van Hermes, Jezus Christus, Krishna, Mozes, Orpheus, Pythagoras, Plato en Rama. In zijn boek behandelt Schuré onder meer onderwerpen als de mysterieuze dageraad van het prehistorische Europa.

Het Oude Egypte, bakermat van het Jonge Christendom
In dit college gaat theoloog Tjeu van den Berk terug naar de bronnen van de Nijl. De mythe van Christus blijkt een geschenk van de Nijl. Niet in het orthodoxe Jeruzalem, het klassieke Athene of het wettische Rome maar in de smeltkroes van het hermetische Alexandrië ontstonden de grote mythen van het jonge christendom. Daar ontleenden een groep niet-orthodoxe joden, zij het meestal onbewust, hun identiteit aan een drie duizend jaar oude Egyptische religie.

Hebben we ons niet eens afgevraagd waar die typisch onjoodse thema’s vandaan komen in het christendom: een drie-ene godheid, een vader die een zoon voortbrengt, een kind dat uit een maagd geboren wordt, een god die mens is, sterft, afdaalt in de onderwereld en na drie dagen verrijst? Al deze archetypische symbolen kwamen niet uit het beeldloze Judea maar uit het beeldrijke Oude Egypte. De evangelist zei het al: ‘Uit Egypte heb ik mijn Zoon geroepen.’

Evangelie van Thomas, brontekst van de gnosis
Filosoof Bram Moerland verzorgt het vierde college. Hij zegt dat het een opzienbarende vondst in 1945 was, die van een kruik vol gnostische teksten uit de eerste eeuwen. In één keer bijna vijftig tot dan onbekende manuscripten. We kennen ze nu als de Nag Hammadi-geschriften. En daaronder trok één tekst meteen de meeste aandacht, het Evangelie van Thomas. Vrijwel meteen ontstond daarover een felle strijd. Werd Thomas geschreven lang na de teksten uit het Nieuwe Testament, als een soort vervalsing? Of is het omgekeerd, en dateert Thomas van vóór de teksten in het Nieuwe Testament? Bevat Thomas misschien zelfs het oorspronkelijke boodschap van Jezus en is het Nieuwe Testament een latere verbastering daarvan?

Dat is de arena waarbinnen zich de strijd om de datering van het Thomas evangelie afspeelt. Het belang van die datering is groot. De rol die in Thomas aan Jezus wordt toegekend is namelijk heel anders dan die van het Nieuwe Testament. In Thomas wordt niet gesproken over de kruisdood van Jezus, terwijl de kruisdood van Jezus in het traditionele kerkelijke christendom de hoofdrol speelt. Het is onmiskenbaar duidelijk dat in Thomas een geheel andere visie op de betekenis van Jezus tevoorschijn komt. Wat is die andere visie op Jezus van het Thomas evangelie?

Informatie en inschrijven: Parels van westerse esoterie (16, 23, 30 september, 7 oktober 2020)

Beeld:
Met de klok mee: Tjeu van den Berk, Bram Moerland, Jacob Slavenburg, Hein van Dongen (Compositie: PD, foto’s: AVG)

UPDATE: 08092020

Het Thomasevangelie, ketterij of inzicht?

Het Thomasevangelie, een gnostische tekst uit de begintijd van het christendom en in 1945 in Nag Hammadi (Egypte) teruggevonden, bestaat uit 114 logia (uitspraken) – ook wel leerstellingen of wijsheidsspreuken genoemd – van Jezus zelf. Dus niet over Jezus. Het zijn de geheime woorden die de levende Jezus sprak en die Didymus Judas Thomas, een van de twaalf apostelen van Jezus, opschreef. Jezus zegt hierin dat ‘wie het Al denkt te kennen, maar niet zichzelf, volkomen in gebreke blijft’: ook wel de kerntekst van het Thomasevangelie genoemd.

‘Intensief onderzoek leidde eind jaren vijftig van de vorige eeuw al naar de conclusie dat het Thomasevangelie afkomstig moest zijn uit een onafhankelijke, joods-christelijke traditie’

Hermes Trismegistos
Frappant, daar je dit gedachtegoed al tegenkomt bij de (gnostische) geschriften van Hermes Trismegistos, een ‘hoogstwaarschijnlijk mythische gestalte uit het oude Egypte, min of meer gelijk gesteld met de Egyptische god Toth’, ook wel de vader van de gnosis genoemd. Van hem is de uitspraak: ‘Wie zichzelf kent, kent het Al’. (1)

Harvard Divinity School
Volgens de in 2006 overleden prof. dr. Gilles Quispel, hoogleraar geschiedenis van het vroege christendom, is de oudste laag van het Thomasevangelie geschreven rond het jaar 40 in Jeruzalem. Een tweede laag zou ontstaan zijn rond het jaar 100 in Alexandrië. Rond het jaar 140 zouden, waarschijnlijk in Edessa (vroeger Turkije, nu Rusland), die twee lagen samengevoegd zijn in een eindredactie, ongeveer in de vorm zoals die teruggevonden is bij Nag Hammadi. Nieuwtestamenticus Riemer Roukema stelt echter dat het Thomasevangelie ‘ergens in de tweede eeuw’ is ontstaan. Quispel en veel Amerikaanse wetenschappers houden daarentegen de ontstaansdatum ervan op het midden van de eerste eeuw. (2)

In de Nag Hammadi geschriften I (3) wordt verwezen naar Helmut Koester van de Harvard Divinity School (VS), die het Thomasevangelie als een onafhankelijke bron van Jezus-woorden ziet die nog ouder is dan Q, een bron, waaruit de schrijvers van de evangeliën volgens Mattheüs en Lucas beiden zouden hebben geput. Hij dateert het evangelie een kleine twintig jaar na de kruisiging van Jezus. (4)

Orale traditie oude wereld
Van het Thomasevangelie, dat een van de vroege gnostische geschriften wordt genoemd, wordt dus gezegd dat het de werkelijke woorden van Jezus zouden zijn. Bijzonder omdat die woorden kort na de dood van Jezus op schrift moeten zijn gesteld. (5) Volgens cultuurhistoricus Jacob Slavenburg en neerlandicus Willem Glaudemans is het zeker dat er direct na de dood van Jezus al mondelinge ‘spreuken-verzamelingen’ circuleerden, iets dat geenszins ongewoon was in de rijke orale traditie van de oude wereld. Later zijn deze verzamelingen opgeschreven. (6)

Thomas en zijn evangelie

Concilie van Nicea
Er ligt dus een link met de gnostiek, een vroegchristelijke stroming uit de eerste eeuwen van onze jaartelling. En daarmee komen we direct op een strijdtoneel terecht, want al in de tweede eeuw werd de gnostiek fel bestreden en als ketterij veroordeeld. De geloofsbelijdenis die tijdens het Concilie van Nicea aanvaard werd, verwierp de gnostische leringen. Volgens de Tilburg School of Catholic Theology vormde het gnosticisme een van de omvangrijkste dwalingen waarmee het jonge christendom zich geconfronteerd zag. (7)

Ketters geschrift
Roukema wijst een gnostische Jezus nadrukkelijk af. Hij stelt vraagtekens bij de gedachte dat in het Thomasevangelie de ware Jezus naar voren treedt. Ook heeft hij zijn twijfels of het Thomasevangelie ouder en daardoor origineler is dan de Bijbelse evangeliën. Volgens hem is dat niet te bewijzen. Wel vindt Roukema het historisch-wetenschappelijk interessant, maar houdt hij afstand van de oude gnostiek. Hij vindt de geheimzinnige gnostiek-Jezus onhistorisch. (8)

‘Rebellie tegen God’
Christen Martie Dieperink noemt gnostiek in diepste wezen rebellie tegen God, de Schepper van hemel en aarde. Volgens Dieperink bevatten niet de gnostische geschriften, maar de Bijbel zoals wij die kennen, de boodschap van het oorspronkelijke christendom. Zij schreef het boek Op zoek naar het oorspronkelijke christendom, Feit en fictie in De Da Vinci Code en de moderne gnostiek ‘om religieuze zoekers de waarheid te laten ontdekken, en om christenen te helpen inzicht te krijgen in de gnostische denkwereld en te wapenen tegen misleiding’. (9)

Waardevol geschrift
Wat is dan de waarde van het Thomasevangelie? Het zou immers ketterij zijn? We zouden kunnen zeggen dat in deze tijd de gnostiek nog steeds verketterd wordt door het christendom, de Kerk. Het streven naar kennis, in eerste instantie naar zelfkennis, zoals Jezus dat volgens het Thomasevangelie daadwerkelijk heeft gepredikt, zegt Slavenburg, vormde voor de kerk een bedreiging. ‘Het zette de mens aan tot het dragen van eigen verantwoordelijkheid en leidde uiteindelijk tot een hoge mate van individualisme en dus ook tot een zich onttrekken aan gezag en autoriteit van buitenaf’. (10)

Carol W. Nichols – Harper Collins, San Francisco

Jezus, dé gnostische ingewijde
Feit is dat het Thomasevangelie bestaat, en dat het enorm populair is. Volgens Jacob Slavenburg en John van Schaik (middeleeuwse mystiek en gnostiek) presenteert Jezus zich hierin als een gnostisch ingewijde, zelfs dé gnostische ingewijde. Het is wel opvallend dat gnosis het bekendst geworden is in het christendom. En dat progressieve wetenschappers het materiaal gebruiken om meer inzicht te krijgen in de geschiedenis van het vroege christendom.

Joods-christelijke traditie
Een toenemend aantal nieuwtestamentici stemmen in met Quispel. Volgens journalist Cokky van Limpt is de overgrote meerderheid van onderzoekers die het Evangelie van Thomas serieus hebben bestudeerd er vast van overtuigd dat het een onafhankelijke traditie van woorden bevat, die Jezus eens sprak. Zij noemt gnosis de niet-verstandelijke, intuïtieve kennis omtrent mens, kosmos en het goddelijke, en niet gebonden aan één levensbeschouwing of religie. Wel leidde intensief onderzoek eind jaren vijftig al naar de conclusie dat het Thomasevangelie afkomstig moest zijn uit een onafhankelijke, joods-christelijke traditie. (11)

Rijke bron van inspiratie
Wellicht komen we nooit achter het werkelijke verhaal over het Thomasevangelie. De waarheid over dit evangelie, ketterij of inzicht, ligt vermoedelijk ergens in het midden. We kunnen beter naar de bijzondere waarde ervan kijken, die volgens Slavenburg en Glaudemans ligt in het feit dat het een rijke bron van inspiratie is voor christelijke en niet-christelijke mensen. Zij zeggen dat juist het ontbreken van iedere vorm van theologie en de pure onopgesmuktheid de uitspraken tot juwelen maken. ‘Je bekijkt ze, je legt ze weg, je pakt ze weer op; en telkens zie je een andere, nog diepere betekenis, een schittering die je voorheen niet opviel’. (12)

(1) De Hermetische Schakel, Jacob Slavenburg, blz. 17, 121
(2) Westerse esoterie en oosterse wijsheid, Jacob Slavenburg, John van Schaik, blz. 185
(3) Nag Hammadi geschriften I, J. Slavenburg, W. G. Glaudemans, vijfde druk, 2000, blz. 129
(4) Q is een veronderstelde gemeenschappelijke bron, waaruit Mattheüs en Lucas zouden hebben geput. Er bestaat een vertaling van de gereconstrueerde tekst van Q: Het verloren evangelie, door de Amerikaanse theoloog Marcus Borg, uitgeverij Meinema, 1997.
(5) Christus zonder kruis, Hendrik Spiering, NRC, 2005
(6) Nag Hammadi geschriften I, blz. 129
(7) De gnostiek in de oudheid, Laela Zwollo, Tilburg University, Lucepedia
(8) Thomasevangelie / ‘Geheimzinnige gnostiek-Jezus is onhistorisch’, Cokky van Limpt, Trouw, 2006
(9) De verraderlijke zuigkracht van de gnostiek, Gert-Jan Schaap, EO-Visie
(10) De Jezus uit Thomas’ evangelie is geen ‘bleke halfgod’, Geert J. Peelen, de Volkskrant, 1995
(11) Gilles Quispel: het Thomasevangelie geeft een ander beeld van de historische Jezus, Cokky van Limpt, Trouw, 2006
(12) Nag Hammadi geschriften I, blz. 134

Beeld: Fragment Evangelie van Thomas – het geheime boek van Johannes (Apocryphon van John), Codex II The Nag Hammadi manuscripten. Vroegchristelijke gnostische tekst. (Wikimedia Commons)
Beeld Thomas en zijn evangelie: detail cover Thomas en zijn evangelie
Beeld Evangelie van Thomas Manuscript 2010: kalligrafie en illustraties van Carol W. Nichols. Afmetingen: 23 x 30 x 2,5 cm, handgeschept Twinrocker-papier, 65 aquarel- en/of 23-karaats gouden illustraties. Vertaald uit het Koptisch (circa 350 n.Chr.): Marvin Meyer, copyright 2005, met toestemming van Harper Collins, San Francisco.

Zie: Tekst Thomasevangelie
_{Update: 16 04 2025 (Lay-out)}