Luther schreef zijn stellingen met een enorme ganzenveer op de deur van de Wittenbergse slotkapel. De ganzenveer, die zo lang was dat deze in Rome de kop van een leeuwenstandbeeld doorboorde en paus Leo (leeuw) zijn driekroon van het hoofd stootte, is te zien op het schilderij De droom van keurvorst Frederik de Wijze. In het Catharijneconvent hield Paul Bröker, directeur van het kunsthistorisch instituut Helikon, hierover en over meer spotprenten en –schilderijen de gloedvolle lezing Geloof versus geloof in het kader van de Luthertentoonstelling.
‘De leeuw brulde daarbij zo hard, dat een menigte machthebbers toeliep om hem te vragen wat er aan de hand was. De paus vroeg hen hulp tegen de monnik. Men probeerde tevergeefs de ganzenveer te breken. De monnik zelf stond verbaasd over de sterkte ervan en vertelde dat hij de veer, die afkomstig was van een honderdjarige gans, van een oude leermeester gekregen had.’
‘Het Tsjechische woord ‘hus’ betekent gans en zo brengt de ganzenveer Luther in verband met deze 15e eeuwse reformator. Tijdens een dispuut in Leipzig werd Luther zozeer in het nauw gedreven, dat hij moest verklaren dat hij het in veel opzichten met Hus eens was. En deze was door een concilie als ketter veroordeeld! Toen Hus in 1416 als ketter verbrand werd, profeteerde hij dat men nu wel een gans doodde, maar dat honderd jaar later een zwaan zal opstaan die zijn werk zou voortzetten.’
Op bovenstaande prent wordt Hus, volgens Bröker, met zijn kritiek op de kerk en uiteindelijk het pausdom, beschouwd als een van de voorlopers van de Reformatie: er werd wel geschreven dat Hus het ei had gelegd dat uiteindelijk door de zwaan Luther was uitgebroed (beeld: catharijneconvent, detail).
Bröker toonde – hierboven – ook een prent van Pieter van der Heiden (beeld: rijksmuseum), een parafrase van een beroemd schilderij van Titiaan waarop Artemis, de maagdelijke godin van de jacht, ontdekt dat Kallisto zwanger is. Net als Kallisto, wordt de paus uitgekleed en is zijn ‘zwangere buik’ zichtbaar.
‘Op de prent van Van der Heiden broedt de paus een nest vol monstereieren uit. We zien onder andere een ei waar ‘Baltasar Gera, morder van de prins’ een ander ei waar de draak van de ‘inquisition’ uitkomt. De nimfen die de zwangerschap van Kallisto ontdekt hebben, hebben op deze prent plaatsgemaakt voor ‘de nacte warheijt’ en Vader Tijd. Met deze twee figuren wort gezinspeeld op het gezegde dat na verloop van tijd de waarheid aan het licht zal komen.’
Bovenstaande laat een afbeelding van Christus op de ezel zien en de paus te paard, uit het begin van de 17e eeuw (beeld: De andere verbeeld). Hoewel de paus, in naam, slechts knecht is, gedraagt hij zich alsof hij de heer is. Christus rijdt blootvoets op en ezeltje, draagt een eenvoudig kleed en gebruikt als teugel een touw. Zijn blik is naar boven gericht en hij maakt een zegenend gebaar.
‘Zijn rijk uitgedoste plaatsvervanger laat zich niet leiden door zijn voorbeeld en voorganger. De paus heeft veel meer de uitstraling van een aardse keizer. In plaats van de doornenkroon die Christus draagt, heeft hij een driekroon op het hoofd. Hij draagt een kostbare geplisseerde albe als teken van waardigheid, de zogenaamde cappa rubea, de rode mantel.’
Op onderstaande prent is de Dubbelkop van Paus en Duivel te zien (beeld: Helikon). Als hoofd van de katholieke kerk is de paus het mikpunt van allerlei spotternijen; voor katholieken de plaatsvervanger van Christus op aarde. De protestantse spotcultuur zag in hem de plaatsvervanger van de duivel op aarde.
‘Op de eerste plaats valt een niet al te flatteuze afbeelding van de paus op. We herkennen hem aan zijn driekroon. Wordt het schilderij omgedraaid, dan ziet men de afbeelding van een duivel met hoorns, verwilderde haren en dierlijke puntige oren. De twee koppen zitten aan elkaar vast en hebben uiteindelijk maar één mond: paus en duivel praten door dezelfde mond: alles wat te paus te vertellen heeft, is ingegeven door de duivel.’
Een ander voorbeeld over de spotprenten het schilderij ‘T Licht is op de kandelaer gestelt (beeld: Catharijneconvent). (In het midden Luther en Calvijn.) Een verwijzing naar Jezus die over zijn evangelie spreekt als over een kaars of licht. De voorstelling van ‘het licht op de kandelaar’ toont de belangrijke plaats die de hervorming, in overeenstemming met Jezus’ gelijkenis, aan het evangelie toekende.
‘Op de voorgrond trachten van links naar rechts een bisschop, een Jezuïet, de duivel in de gedaante van een soort salamander, een paus en een monnik, de kaarsvlam uit te blazen. (…) Zo blaast de paus met valssche sucessie (valse opvolging) en de bisschop met verkeerde geleertheid, de monnik blaast met schynheilicheit en de duivel met leugengeest.
In het Catharijneconvent zijn ook een twaalftal prenten te zien van humanist Dirk Volkertsz. Coornhert. In die prenten bracht Coornhert de voorgeschiedenis van de inquisitie, het machtsmisbruik van het wettige gezag en de Opstand in beeld. Volgens Coornhert lag de schuld van alle ellende bij de corrupte geestelijkheid die meer geïnteresseerd waren in geld en plezier dan in de zielzorg. Op onderstaande prent (beeld: engramma.it) onthult en ontmaskert Luther het bedrog van de rooms-katholieke geestelijkheid.
‘Luther tilt de mantel op van een paus wiens tiara is voorzien van een veelzeggend opschrift Abusus of misbruik. Onder het pauselijk gewaad worden duivelsarmen en -poten zichtbaar. Bovendien hebben allerlei kwaadaardige dieren, zoals een slang, een schorpioen, een wolf en een jakhals zich aan de voeten van de Heilige Vader genesteld. Dit alles wordt onthuld aan het veelkoppig volk dat verbaasd toekijkt.’
Veel meer hierover en Luther is te zien in het Catharijneconvent dat met de tentoonstelling Luther op zoek gaat naar de onbekende man achter 500 jaar Reformatie.
Bronnen: Lezing ‘Geloof versus geloof’ van drs. Paul Bröker; Rijksmuseum; Catharijneconvent; De andere verbeeld; Engramma (It), Helikon.
GODEN EN MENSEN 
@Jelle: ook in de onderbewuste kwestie ben ik theoretisch deskundig èn ervaringsdeskundige.
Dat neem ik dan maar als kennisgeving aan.
Alweer off-topic, maar heel even dan. Het zwaarste middel wat gebruikt wordt om onbewuste zaken zoals verdrongen jeugdtrauma’s e,d., die voor veel problemen kunnen zorgen bewust te maken is psychoanalyse, verder heb je nog het Focus concept van Eugene Gendlin, Regressie therapie, hypnose, Traumdeutung etc.
LikeLike
Egbert
Vanmorgen kunnen vaststellen, wat ik nooit heb ontkend, dat het on(der)bewuste bestaat, unieke ervaring.
Mijn vrouw onderging een kleine operatie, maar wel even helemaal van de wereld.
Ik liep mee toen zij in bed van de operatiekamer naar de bijkomplek werd gereden, en zag dat ze mij herkende.
Tien minuten later was ze weer redelijk bij kennis, en had geen idee dat ze mij onderweg had herkend.
LikeLike
– …tenslotte “geloven” we allemaal ; maar het ene geloof is het andere niet…; en ook de ene “god” is de andere niet…
-…die of die God, die oneindig dit of dat moet zijn, is wel irrationeel te noemen; maar zo-iets als god als absoluut “zijn” en eeuwig wetmatig zijn aanmelden, leidt ons tot een andere Logos en andere god…
_ … en het is dan ook onze moraal en ethiek naar dit absolute te leven en te zijn…
LikeLike
Egbert
ook in de onderbewuste kwestie ben ik theoretisch deskundig èn ervaringsdeskundige.
LikeLike
@Joost: Welke plank sla ik mis?
Dat staat er achter tussen haakjes en bijbehorende toelichting. Beslissingen op zich zijn nooit puur rationeel.
Een bepaalde wijze van planmatig handelen zoals bijv iemand om hals willen brengen bevat natuurlijk wel rationele componenten, maar dat maakt het hele verhaal nog niet rationeel.
Wat versta jij eigenlijk onder een rationele beslissing, er liggen altijd onderliggende emoties aan ten grondslag en nog tal van x-variabelen die we zelf niet eens in kaart hebben,vandaar dat ik stelde dat de mens in wezen een irrationeel wezen is, wat talrijke wetenschappers ook zullen onderschrijven, natuurlijk niet te verwarren met ongeleide projectielen, alhoewel……………….. .
@Jelle: tegen het onderbewuste is geen verdediging mogelijk.
Zeker wel, maar het valt een beetje buiten het bestek van dit blog om hier verder op in te gaan.
Ik merk wel dat je helemaal niet in die materie thuis bent, hoeft ook niet. Ieder zijn meug.
LikeLike
Egbert
tegen het onderbewuste is geen verdediging mogelijk.
Joost
het lijkt mij dat ik heel goed Luther kan begrijpen, je kunt dat analyseren noemen.
Toen ik rond 1976 in Rome was, en het Vaticaan zag, dacht ik ‘hoeveel huizen voor arme mensen hadden in de plaats van dit bouwsel gebouwd kunnen worden ?’.
Hetzelfde geldt natuurlijk voor alle overmaatse kerken.
LikeLike
Egbert
Welke plank sla ik mis?
LikeLike
Jelle
Je hebt jouw natuurwetenschappelijke chirurgische “snij”taal van de ratio bij zieke mensen en je hebt de anders rationele psychologisch(ev medisch psychologische) taal van de menswetenschappen, wat oa het nadenken over menselijke beslissingen van gezonde én zieke mensen beschrijft.
Om on topic te blijven alleen moderne menswetenschappen als (ev. medische) psychologie, geschiedenis en theologie zijn ook nu nog in staat de tijdgebonden gelovige beslissingen van een Luther te analyseren en zo mee te nemen in ons oordeel(en onze beslissingen) over hem nu.
LikeLike
@Jelle: Het was tot 1920 of zo de gebruikelijke opvatting onder wetenschappers, nooit opgevallen dat die allemaal angstig waren.
Eigenlijk is niemand zonder existentiële angst, maar het speelt zich vaak grotendeels op een onbewust niveau af, Net als Thanatos (doodsdrift), misschien zou je eens wat meer van Freud moeten lezen, dan begrijp je beter waar ik op doel, denk ook wel eens wat wonderbaarlijk eigenlijk dat je tijdelijk op een piepklein planeetje in een oneindige kosmos rondloopt, maar wordt er niet echt angstig van. Maar dat speelt zich aan de oppervlakte (in de rationele bovenlaag) af.
Een ieder maakt zijn eigen morele afwegingen, maar de daarbij behorende persoonlijke belangen zou je inderdaad niet als puur rationeel kunnen bestempelen, hoewel de ratio natuurlijk wel in het geding is, anders zou je tot niets komen, we zijn geen dieren die puur op basis van gevoel (instinct) handelen, dat ben ik wel met je eens.
Sorry @Joost, maar nu sla je de plank mis. (Beslissingen zijn irrationeel?)
Wel heb je gelijk, zoals al boven vermeld, dat de ratio niet buiten schot blijft. De mens is echter een uiterst complex wezen, dat gegeven zou je niet teveel moeten proberen te simplificeren op basis van je religieuze overtuiging.
LikeLike
Joost
jazeker, rationele beslissingen zijn er niet.
Er is geen logica voor de vraag ‘zal ik mijn vrouw vermoorden of niet’, om maar een bizar voorbeeld te noemen.
Dat betekent natuurlijk niet dat beslissingen helemaal buiten de ratio omgaan.
Afwegen van belangen en waarden speelt wel degelijk een rol, maar belangen en waarden zijn niet rationeel.
Lees eens wat van Calvin en Ojeman, de laatste is neurochirurg, en ziet de gevolgen van zijn ingrepen, ingrepen waarbij hersendelen worden weggehaald, tumoren, of om ernstige epilepsie aanvallen te voorkomen.
Zoals ik al schreef, soms nog uitstekend in staat te analyseren, maar niets meer kunnen beslissen.
LikeLike
Jelle
Beslissingen zijn irrationeel? Jouw beslissingen gaan ook buiten jouw ratio om?
Egbert
In de bijbel vind je dezelfde mensentaal over liefde, die jij zo goed begrijpt en aanvoelt bij jouw “moeder en kind”. In zijn patriarchale tijd gebruikt de jood Jezus tijdgebonden het galilees aramese kooswoordje Abba (=papa) als beeldspraak voor JHWH; in onze geëmancipeerde tijd zouden wij geen moeite hebben met de beeldspraak mama.
Ik heb het dus niet over psychologie, maar over begrijpen van onvermijdelijk literaire mensentaal van gelovigen, waarin de onbewijsbaarheid van liefde. vertrouwen en geloof in God ligt besloten. Persoonlijke verhoudingen (ook als je ze hier “ziet”) kun je namelijk nooit afdoende beschrijven in bewijsbare natuurwetenschappelijke taal en vallen dus altijd te ontkennen.
LikeLike
Egbert
” Existentiële angst kent vele vormen die gaan van een lichte angst wanneer men nadenkt over het bestaan van de mens, de aarde, de planeten en dergelijke meer, ”
Kan mij niet herinneren dat toen ik als teenager daar over nadacht, en tot de conclusie kwam dat ik alleen een heelal oneindig in ruimte en tijd, kon begrijpen, dat dat angst opleverde.
Het was tot 1920 of zo de gebruikelijke opvatting onder wetenschappers, nooit opgevallen dat die allemaal angstig waren.
Inmiddels is er een alternatief, een oneindig aantal heelalllen.
Elk daarvan heeft dan een begin en een eind, hoe dat dan ruimtelijk zit, onduidelijk
LikeLike
Egbert,
Marten Toonder’s Kwetal de Breinbaas kon niet willen.
Hersenchirurgie bij tumoren en epilepsie toont aan dat, als besliscentra worden weggehaald, de patient nog perfect kan analyseren, maar niet meer kan beslissen.
Beslissingen zijn irrationeel.
LikeLike
@Joost: Geloven vult de behoefte aan troost, liefde en veiligheid in, men is verzekerd van…………het is de existentiële angst (oerangst) van de mens die aan het geloven ten grondslag ligt, (Freud), dus het betreft ten diepste zeer zeker een irrationele angst, voor liefde moet je bij de mensen zijn, ik vind het altijd weer prachtig getuige te zijn van de liefde van een moeder voor haar kind.
Toegeven het “niet te kunnen weten” (dus niet het aanhangen van een vast omlijnd geloof) is toch niets mis mee. Maar jij zal waarschijnlijk de mening wel toegedaan zijn dat ik de zaak teveel psychologiseer.
http://www.angsten.nl/existentiele-angst/
@Jelle: Enkel de Robo Sapiens is 100% rationeel.
LikeLike
In de volksmond spreekt men bij geloven en liefde van mensen altijd al van “niet weten…en toch”. Onze ratio is bij ons geloof en liefde, en dus ook bij geloof en liefde van Luther, niet de “blaffende hond” die men, zich bedreigd voelend, op irrationele gevoelens loslaat…en dus heel wat groter dan zgn “(bl)af” -begrepen en bewezen- natuurwetenschappelijk denken. En zowel atheisten, agnosticisten en gelovigen mogen maar wat blij zijn met hun -ook “niet wetende” en “niet blaffende”- ratio.
LikeLike
@Jelle: [Van Luther wordt gezegd dat hij het begin was van ongeloof, atheisme, en agnost zijn, er is geen isme voor het laatste, meen ik.
IK denk dat dat zo is, de definitie van geloof is ‘sterke irrationele overtuiging’, als je daar de ratio op los laat blijft er uiteindelijk niets over, lijkt me].
Er is wel een isme voor. Het betreft “agnosticisme” en mensen zijn nu eenmaal ten diepste, dus in de kern irrationele wezens.
LikeLike
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/10/31/dageraad-van-het-protestantisme–500-jaar-geleden-lanceert-maart/
Leek me een aardig artikel, daar wel een hamer, geen overmaatse ganzeveer.
LikeLike
In aansluiting op de reactie van @ Joost ( 12:15 uur )
https://www.trouw.nl/religie-en-filosofie/500-jaar-later-herenigt-luther-christenen-weer~ad5065dc/
LikeLike
@Carla, dan zou je de schilderijen van Jeroen Bosch maar niet moeten gaan bekijken, dan doe je helemaal geen oog meer dicht. 😉
LikeLike
Leuke en interessante beelden.
De titel begrijp ik niet, eenvoudige boerenzoon Luther, monnik geworden na een ongeluk meen ik, gelofte, kwam in Rome en werd woest over de decadentie etc. die hij daar aantrof.
Wat hij aanklaagde was volgens mij niet het geloof, maar de uitwassen daarvan, wat inderdaad Hus ook al deed, ondanks een vrijgeleide ter dood gebracht, en Wycliffe, die er overzee in Engeland het leven er vanaf bracht.
Van Luther wordt gezegd dat hij het begin was van ongeloof, atheisme, en agnost zijn, er is geen isme voor het laatste, meen ik.
IK denk dat dat zo is, de definitie van geloof is ‘sterke irrationele overtuiging’, als je daar de ratio op los laat blijft er uiteindelijk niets over, lijkt me.
LikeLike
Wat een bijzonder blog, dit keer. Prachtig om te zien hoe de verbeelding zich, destijds, heeft uitgedrukt in de kunst.
Bij het zien van de, te bebroeden, ‘betitelde monstereieren’ ( prent van der Heiden ) kon ik een lichte huivering, passend bij Halloween ( vandaag ) niet onderdrukken. 😉
LikeGeliked door 1 persoon
Gelukkig blijkt na ruim een eeuw lang groeiende oecumene nu dat de door Luther op gang gebrachte scheiding tussen gelovigen in Europa -met alle afschuwelijke gevolgen in de westerse geschiedenis en later wereldgeschiedenis- meer met menselijke en culturele verschillen te maken heeft gehad dan met echte christelijke verschillen. Uit recente peilingen blijkt dan ook dat protestanten en katholieken gaan beseffen dat ondanks alle nog steeds uiterlijke verschillen de manier van leven van Jezus hen wel degelijk verbindt. De 500jarige Reformatie levert nu dan ook ontelbare evenementen op waarop alle mogelijke christenen (ondanks de boven verbeelde oude Luther en het oude Rome) samen de manier van denken en leven van Jezus vieren en proberen waar te maken.
LikeLike