Voor de PKN is van God getuigen best ongemakkelijk

Van filosoof en theoloog Tomáš Halík is de uitspraak: ‘De manier waarop iemand mens is, zegt meer over zijn geloof dan wat hij denkt en zegt over God’. In De namiddag van het christendom, waarnaar magazine Petrus verwijst, citeert Halík wat paus Franciscus zegt over God: ’Ik heb slechts één dogmatische zekerheid: God is aanwezig is ieders leven’.
Halík is opmerkelijk genoeg te vinden in Petrus, het magazine van de Protestantse Kerk Nederland (PKN) waarin God slechts aanwezig blijkt in het christendom. Zegt dat meer over het christendom dan over God die immers ‘aanwezig is in ieders leven’? Het essay Getuigen: een ongemakkelijke opdracht? leest ongemakkelijk.

‘De Kerk moet vertrouwen op de kracht van God en er serieus rekening mee houden dat de Geest ook buiten de zichtbare grenzen van de Kerk werkzaam is’
(Tomáš Halík)

In het essay Getuigen: een ongemakkelijke opdracht? door Jedidja Harthoorn, hoofdredacteur van het magazine Petrus van de Protestantse Kerk Nederland (PKN), zegt Harthoorn dat ‘er genoeg theologen en gelovigen zijn die ervoor pleiten om het gesprek over het geloof bewust op te zoeken’. Om te getuigen. De nieuwe scriba van de PKN, dr. Kees van Ekris, kijkt in Petrus terug op de inzichten die dat getuigen hem hebben gebracht.

Geen dialogen
Opvallend in het gehele essay is dat er in Getuigen wel gesprekken zijn over geloof maar geen dialogen. Consequent zijn ze eenzijdig gericht tegen andersdenkenden en niet-gelovigen om te getuigen van het christelijke geloof. Van Ekris wil zijn mede-christenen vooral sterken in dat getuigen.

‘Ik gun christenen fierheid. Leven met een soort zelfvertrouwen: dit doet ertoe, wat wij geloven. Ten diepste heeft dat te maken met een ervaring van geluk: ik wil dit niet kwijt en ik gun het een ander ook. (…)   We moeten zó leren spreken over het christelijke geloof dat het mogelijk verstaanbaar is voor iemand die anders denkt.’
(Kees van Ekris in Petrus, Getuigen: een ongemakkelijke opdracht?)

Abraham
Het voelt ongemakkelijk dat niet-christelijke gelovigen en andersdenkenden blijkbaar christenen moeten worden (hen te ‘koloniseren’, zoals Tomáš Halík dat verwoordt). Heeft Van Ekris weleens geluisterd naar moslima’s die in steeds groteren getale in vooral dienstverlenende sectoren te zien zijn? Allemaal getuigen zij van hun geloof en velen maken dat zelfs fier zichtbaar met hun hoofddoek. Zij zijn, net als christenen, volgers van Abraham waarover Franciscus spreekt in een interview.

‘Abraham is op reis gegaan, zonder echt te weten waarnaartoe, louter op grond van geloof.(…) Ons leven wordt ons niet in de schoot geworpen als een operalibretto, waarin alles al vast staat. Ons leven is op weg zijn, wandelen, doen, zoeken, vinden enzovoort. We moeten dus binnenstappen in het avontuur van de zoektocht naar de ontmoeting, in het zich door God laten zoeken en het zich door God laten vinden’.
(Uit De namiddag van het christendom (2023), Tomáš Halík – in Interview Antonio Spadaro S.J. met paus Franciscus (1938 – 2025)


Het ☧-teken, een belangrijk symbool in de protestantse beeldtaal

‘Als de Kerk haar grenzen wil overschrijden en alle mensen wil dienen, dan moet haar dienst verbonden zijn met respect voor het anders-zijn en de vrijheid van hen tot wie ze zich richt. Ze moet ontdaan zijn van de intentie om iedereen in haar gelederen te trekken en de controle over hen te krijgen, hen te ‘koloniseren’. Ze moet vertrouwen op de kracht van God en er serieus rekening mee houden dat de Geest ook buiten de zichtbare grenzen van de Kerk werkzaam is.’
(Uit De namiddag van het christendom (2023), Tomáš Halík)

Anders-zijn
Moslima Saïda bijvoorbeeld. Zij begon als schoonmaakster in een ziekenhuis en werkte daar uiteindelijk als gediplomeerd islamitisch geestelijk verzorger. Als moslim staat zij volledig open voor andersdenkenden, werkt aan de samenleving met iedereen die er ook voor de ander is, en toont de kracht en de wil om samen te werken met mensen met uiteenlopende levensbeschouwingen.


“joods-christelijke beschaving’, dat doet de geschiedenis geen recht.
De islam hoort al eeuwen bij Nederland.’
(Religiewetenschapper en filosoof Kamel Essabane, in deKanttekening)

Moslimgemeenschap
Ook is het waardevol om kennis te nemen van ‘Verhalen van de Nederlandse moslimgemeenschap die lang onderbelicht zijn gebleven, maar onmiskenbaar deel uitmaken van ons gezamenlijke verleden’. De tentoonstelling Wij zijn hier liet de afgelopen maanden juist zien hoe moslims, generatie op generatie, een fiere rol spelen in het maatschappelijke, culturele en religieuze landschap van Nederland. Soms zichtbaar, vaak op de achtergrond, maar altijd aanwezig.

Zonde
Interessant en spiritueel is de omschrijving die scriba Van Ekris geeft aan het begrip ‘zonde’, een nogal zwaar beladen term in het christendom dat nog altijd angst zaait door dreigend vagevuur en hel. Van Ekris over ‘zonde’:

‘Als je zonde omschrijft als een vreemde ontwrichtende kracht in jezelf die dingen stuk kan maken, wordt dat door veel mensen herkend. Het helpt als je voor dat soort ervaringen taal kunt aanreiken.’
(Kees van Ekris in Petrus, Getuigen: een ongemakkelijke opdracht?)


Scriba PKN Kees van Ekris

‘Iets van God ontdekken’
Voor Van Ekris ontstaat in contact met de ander een ‘heel betekenisvol gesprek’. Maar ook dan wordt er niet aan die ander gevraagd: “Vertel jij eens over de betekenis van jouw geloof?” Terwijl Harthoorn toch zo mooi schrijft:

‘Mensen kunnen blijkbaar op allerlei manieren geraakt worden door iets wat met God en geloof te maken heeft. Woorden en daden, het gewone en het heilige, stilte en muziek – misschien is de hele breedte van de menselijke ervaring wel nodig om iets van God te kunnen ontdekken en van die ervaring te leren.’
(Jedidja Harthoorn in Petrus, Getuigen: een ongemakkelijke opdracht?)

Paus Franciscus
Saïda, ook geraakt door God, heeft dit al lang geleden geleerd. Zij kent de kern van de Abrahamitische godsdiensten waarnaar paus Franciscus verwijst: joden, christenen en moslims hebben dezelfde God. En vol vertrouwen brengt de geestelijk verzorger dat in de praktijk.

Getuigen van God
Door te getuigen, bevestig je je persoonlijke ervaringen van je geloof als waarheid. Een ongemakkelijke opdracht als je slechts van je eigen godsdienst kan getuigen en niet van God.

Bronnen:
 Jedidja Harthoorn
* Magazine Petrus, Nr 30 – Getuigen: een ongemakkelijke opdracht? (Jedidja Harthoorn) – “Al zo’n 200.000 Nederlanders krijgen het christelijk magazine Petrus [4x per jaar gratis] in de brievenbus.” (Petrus)
Saïda
*Academie voor Geesteswetenschappen, Saïda, van schoonmaakster tot islamitisch geestelijk verzorger – Jeroen Jeroense & Trijnie Nielen-Rosier (Boekrecensie: Paul Delfgaauw)

*Wij zijn hier – Een gedeeld verleden, moslims vertellen – Tentoonstelling in de Openbare Bibliotheek Amsterdam, Oosterdok (14 juni – 6 september 2025)
* De namiddag van het christendom – op weg naar een nieuw tijdperk (Tomáš Halík, Kokboekencentrum Uitgevers) – Opgedragen aan paus Franciscus, met eerbied en dankbaarheid)
*deKanttekening: Het Moslim Archief wil The Black Archives achterna: ‘Groepen bij elkaar brengen’ (Historicus en journalist Ewout Klei)

Beeld: PKN
Het ☧-teken: Petrus / De Glashut +Designer
Foto joods-christelijke beschaving: Universiteit Utrecht
Foto Van Ekris: AD / ANP

Jonathan Sacks’ Tora verrassend fascinerend

Opperrabbijn Jonathan Sacks (1948 – 2020) bestudeerde de Tora door een ‘groothoeklens’. Hij legt verbanden met filosofie en wereldgeschiedenis, en met ons persoonlijke leven. Van zijn hand verscheen in de jaren 2019 tot 2024 de vijfdelige serie Verbond en dialoog, joodse lezing van de Tora. Sacks kijkt naar het totaalbeeld van de Tora en haar plaats binnen het geheel van denkbeelden. Het jodendom blijkt in zijn essays een fascinerend en bijzonder verrassend beeld te schetsen van het heelal en onze plaats daarin. Niet alleen voor de joden zelf, maar voor de mensheid. De Talmoed is weer aangevuld met, zoals Daniël Drost (VU Amsterdam) zegt, ‘werkelijk adembenemende stukken tekst’. 

‘Waar joden ook waren, de Tora vergezelde hen. Zij droegen haar en zij droeg hen.
De Tora werd, in de prachtige woorden van Heinrich Heine,
het “draagbare vaderland van de jood”.’
(Jonathan Sacks)

Tora en Talmoed
Van de Joods-Amerikaanse schrijver Elie Wiesel (1928 – 2016) is de uitspraak dat, als van de Tora gezegd kan worden dat zij geen begin heeft, men van de Talmoed moet zeggen dat hij geen einde heeft. De Talmoed is weliswaar beëindigd, maar het boek is niet afgesloten. De joden willen hun werk blijvend voortzetten. De Talmoed – als voortdurend commentaar op de Tora – is in de loop der tijd met duizenden boeken uitgebreid en dat gebeurt nog steeds.

God krijgt commentaar op commentaar
Het was God die 3300 jaar geleden de Tora (de ‘Vijf Boeken van Mosje’) aan Mozes, de grootste profeet van Israël, gaf op de berg Sinaï. De Tora wordt door de joden beschouwd als een letterlijk verslag van de woorden van God. In de loop der eeuwen kreeg God daarop antwoord in vele geschriften, traktaten en commentaren, en commentaren op commentaren. Op stenen tabletten, papyri, op perkament en papier.

Talmoed als levende kracht
Volgens de Joods-Amerikaanse schrijver Elie Wiesel (1928 – 2016) openbaart de Talmoed ons een fascinerende wereld die het volk van Israël de kans geeft – omdat het zijn taal en zijn ziel erin terugvindt – eeuwen van haat en geweld te overleven te midden van vijandige vreemdelingen. Hij zegt dat de Talmoed voor het Joodse volk een levende kracht betekent, en noemt het méér dan een boek, bibliotheek en levenswijze. ‘Het is de uitdrukking van een gezamenlijk geheugen dat niets verloren laat gaan, want niets wordt terzijde geschoven.’


Jongen met gebedsriemen

Het draagbare Joodse vaderland
Draagbaar kan je letterlijk uitleggen. Door de talloze vervolgingen van het Joodse volk, hun verstrooiing buiten Palestina, en de onzekerheid over een eigen territorium, was de enige manier om hun geloof in de Eeuwige te beschermen dat zij teksten uit de Tora uit hun hoofd leerden, en overdroegen aan hun kinderen. En altijd met boeken en boekrollen, waar ze ook heen vluchten. De Tora kan je nog dichter bij je dragen met de tefilien: gebedsriemen waarmee je heilige woorden op je lichaam bindt. Altijd God bij je.

Joden en Woorden
‘Lezen en ‘lernen’,’ aldus Jessica Durlacher in een recensie over het boek joden en woorden, waren volgens hoogleraar Hebreeuwse literatuur Amos Oz (1939 – 2018) en historicus Fania Oz-Salzberger ‘geen luxe, maar bittere noodzaak, ontstaan nadat er meerdere pogingen waren gedaan om het Joodse volk in zijn totaliteit te vernietigen. Het wonder dat de teksten in leven bleven en de studie en de dialogen werden voorgezet, wordt in dit boek door de zoektocht naar de herkomst van deze “lees- en schrijfcultuur” schitterend aangetoond.’

Woorden bieden joden houvast
‘De Tora’ (Tanach, Hebreeuwse Bijbel), ‘verving het land Israël en de heilige tempel’, zo schreef Heinrich Heine. Of zoals Oz en Oz-Salzberger het uitdrukten: ‘Verdreven uit Jeruzalem, beroofd van tabernakel en menora, restten ons slechts de boeken’. Het ‘draagbare joodse vaderland’ begon al met het tabernakel, het draagbare heiligdom waarin de Stenen Tafelen tijdens de tocht door de woestijn vervoerd werden. Volgens De Groene Amsterdammer hebben ‘woorden de joden houvast geboden’.



Rabbi met wetsrol (Marc Chagall – 1887 – 1985), 1930, gouache op karton, Stedelijk Museum Amsterdam) ‘In dit schilderij stelt Chagall in sobere kleuren en lijnen een religieuze jood centraal. Gehuld in een gebedsmantel, de gebedsriemen om het voorhoofd en de arm gebonden, houdt de man een Torarol in zijn handen.’

Samen één volk
Op 6 oktober 2024 is op dit blog mijn eindexamenscriptie Het draagbare Joodse vaderland (Academie voor Geesteswetenschappen Utrecht, 2019) te vinden. Een verkennend literatuuronderzoek als kennismaking met het jodendom. Het richt zich op de belangrijkste joodse geschriften en boeken.
Dat de scriptie juist nu wordt geplaatst, is behalve door de godverlaten actualiteit sinds 7 oktober 2023, mede ingegeven door de wonderbaarlijke en inderdaad ‘adembenemende’ essays van Jonathan Sacks. God laat zich hierin kennen en begrijpen, en vooral ook laat Sacks zien dat de strijd tussen christenen, moslims en joden mede voortkomt uit het trieste misverstaan van de Tora.

De joodse mens, zijn cultuur en geloof
Mijn motivatie voor de scriptie destijds was dat over Israel en de joden, sinds mijn jeugd, altijd wordt verhaald over de Tweede Wereldoorlog, de Holocaust en het voortdurende conflict in het Midden-Oosten, over de strijd tussen Israël en de Palestijnen sinds 1948. Zelden vind je verhalen het over de joodse mens zelf, zijn cultuur en geloof. Eveneens geldt dat voor de media. Israël wordt doorgaans politiek belicht vanuit het Midden-Oostenconflict. En nu, in 2024, zelfs meer dan ooit.

Jodendom is ‘mobiel’ gegaan
‘De beste bescherming is de geest,’ zegt Bernard-Henri Lévi in de EO-documentaire Je zal maar uitverkoren zijn, over een draagbare identiteit. Eigenlijk is het jodendom sinds de vernietiging van de tweede tempel ‘mobiel’ gegaan. Echter de geest alleen is onvoldoende, het geheugen kan niet alles opslaan. De weerslag van de geest, woorden op papier, het geschrift, blijft van belang, voor de joden van levensbelang.

Eeuwenlang in de diaspora
Sinds 1948 breidt het joodse geografische vaderland zich uit, door (omstreden) kolonisatie van land dat aan de Palestijnen toebehoort. Het Joodse vaderland wil groeien, wellicht om redenen dat Israël het definitieve gevoel van veiligheid nog altijd niet heeft gevonden. Woorden en boeken als vaderland zijn niet genoeg, al hebben die eeuwenlang meegeholpen dat joden overal in de diaspora stand konden houden. Het joodse volk heeft het niet te stoppen gevoel ieder moment verdreven te worden.


Update: Hezbollah bevestigde 28 september 2024 de dood  van Hassan Nasrallah door Israël 

7 oktober 2023
De aanleiding van het publiceren van Het draagbare Joodse vaderland is het helse bloedbad dat Hamas op 7 oktober 2023 aanrichtte in Israël met fatale gevolgen. Die dag schoot de ‘Partij van God’ (Hezbollah), die evenals Hamas de vernietiging van Israël nastreeft, raketten op Israël. Tot nu toe al duizenden. Bij Hezbollah is sinds 1992 de sjiitische Nassan Nasrallah aan het bewind. De islamitische republiek Iran, gezworen vijand van Israël, voorziet Hezbollah sinds decennia van wapens. Andere milities, net als Hamas gelinkt aan Iran, zoals Islamitische Jihad, de Houthi’s in Jemen en groeperingen in Irak en Syrië mengen zich ook in de strijd tegen Israël.

Israël furieus
Niet zo vreemd dat Israël sinds 7 oktober 2023 furieus reageert. De trauma’s van vervolging zitten diep verankerd in haar genen, doorgegeven van geslacht tot geslacht. Het joodse volk ondergaat sinds vele eeuwen dat vreemdelingen hun grondgebied in bezit nemen, dat zij zelf verdreven worden of als slaaf verhandeld. Een voortdurende vernedering die er toe leidt dat hun etnisch zelfbewustzijn sterk wordt gevoed. In die door nationalisme gevoede frustratie en afkeer hebben zij zich altijd vastgeklampt aan het geloof in God. Bezettingen en vervolgingen begonnen al in de eerste tijd van het joodse volk, met de verwoesting van Jeruzalem en de Eerste Tempel van deze stad in 587 v.C.

De Tora is er niet alleen voor Israël
De vijfdelige serie Verbond en dialoog, joodse lezing van de Tora is vooral opmerkelijk omdat Sacks laat zien dat in de Tora zich de relatie tussen God en de hele mensheid zich ontvouwt. De Tora is voor alle mensen geschreven. ‘Met u [Abraham] zullen alle geslachten van de aardbodem gezegend worden’.
De Tora is Gods boek over mens-zijn met al onze dwalingen en deugden, glashelder vertolkt in de essays van Jonathan Sacks. Dat joden, christenen en moslims elkaar bestrijden met als gemeenschappelijke voorvader Abraham… betekent dat de mens God niet goed verstaat. En onze eigen heilige boeken als wet en niet naar de geest lezen. Verbond en dialoog is dan een regelrechte aanrader. Juist nu.

Bronnen:
* Scriptie Het draagbare Joodse Vaderland
* Verbond en dialoog, joodse lezing van de Tora | Jonathan Sacks | Uitgeverij Skandalon | Paperbacks met flappen | 1856 blz. | Vijf boeken: Genesis + Exodus + Leviticus + Numeri + Deuteronomium | Nu € 125,00 in plaats van € 165,91 | Denker des Vaderlands 2021-2023, Paul van Tongeren: “(…) ten eerste doet hij recht aan de condities waaronder de tekst ontstond, ten tweede plaatst hij de tekst in de geschiedenis van interpretaties die al gegeven zijn, en ten derde en vooral maakt hij duidelijk wat die tekst de huidige lezer te zeggen heeft(…)”

Tora: ‘Het tegengewicht van het zwaard,’ (Simon Schama) –  foto: Pixabay
Jongen met gebedsriem: Israël en de Bijbel
Rabbi met wetsrol (Marc Chagall – 1887 – 1985): Joods Historisch Museum – foto: PD
ThisisHezbollah: layoftheland.online

►6 oktober 2024: Het draagbare Joodse vaderland – ‘Verdreven uit Jeruzalem, beroofd van tabernakel en menora, restten ons slechts de boeken’.

Mustafa Akyol: De Islamitische Mozes

UITGELICHT – GASTBLOG door Rudi Holzhauer
-Boeksignalering – In een tijd van bittere conflicten in het Midden-Oosten duikt De Islamitische Mozes in het oudere, diepere en vaak onverwacht heldere verhaal van joden en moslims. Op 10 september 2024 verscheen een nieuw boek van Mustafa Akyol: De Islamitische Mozes: Hoe de Profeet Joden en Moslims inspireerde om positief en productief samen te leven en de wereld te veranderen (St. Martin’s Press, 2024). – Dit blog is een vertaling van een blog die Akyol er zelf over schreef (zie bronvermelding onderaan). De inhoud van het boek gaat over (weer) een stukje vergeten (of verdrongen) geschiedenis.
(Rudi Holzhauer, Erasmus University Rotterdam, Erasmus School of Law, retired) [Eindredactie: PD]

‘Het gaat over het veel oudere, diepere en vaak helderdere verhaal van de islam en het jodendom, waarvan de herinnering hopelijk ook kan helpen bij het vinden van een vreedzame oplossing voor die hedendaagse politieke tragedie. Het kan moslims en joden ook helpen om met meer begrip en respect naar elkaar te kijken’
(Mustafa Akyol)

The Islamitic Moses van Mustafa Akyol

De Koranische voorstelling van Mozes
Het is in zekere zin een vervolg op zijn eerdere boek, The Islamic Jesus (2017), waarin hij de Koranische voorstelling van Jezus Christus onderzocht en de ingewikkelde verbanden tussen het christendom en de islam verhelderde. Deze keer onderzoekt hij de Koranische voorstelling van Mozes, die vreemd genoeg de meest dominante menselijke figuur in de islamitische geschriften is en zelfs de eigen profeet, Mohammed, overschaduwt.

Rolmodel voor de profeet
De Koranische Mozes is echter slechts de sleutel tot een veel groter verhaal. De joodse profeet stond zo centraal in de stichtende tekst van de islam omdat hij het rolmodel was voor de profeet van de islam zelf. Mohammed omarmde de kernidealen van het jodendom – een standvastig monotheïsme met een allesomvattende religieuze wet – om deze vervolgens te verkondigen aan zijn volk, de Arabieren. De theologische continuïteit tussen de twee geloven was zo sterk dat de moderne joodse historicus Shelomo Dov Goitein (overleden in 1985) de islam definieerde als ‘uit het vlees en been van het Jodendom’. Deze nieuwe religie, voegde Goitein eraan toe, was ‘een herschikking, een uitbreiding’ van zijn Joodse voorloper.

De joods-christelijke traditie
Voor veel mensen in het Westen kan dit vandaag de dag als een verrassing komen, omdat ze gewend zijn om te horen over de ‘joods-christelijke traditie’, terwijl de islam vaak wordt beschouwd als, op zijn best, een verre neef. Maar de joods-christelijke traditie is een modern concept dat pas in de twintigste eeuw populair werd, toen de westerse beschaving eindelijk haar duistere geschiedenis van antisemitisme in twijfel begon te trekken, terwijl delen van de moslimwereld helaas juist die kant op gingen…

Het jodendom als ‘vroedvrouw’
Er bestaat echter een even geldige joods-islamitische traditie – zoals historicus Bernard Lewis het ooit noemde – die zowel de opvallende religieuze parallellen tussen het jodendom en de islam omvat, als de diep verweven geschiedenis van joden en moslims.

Het boek De Islamitische Mozes biedt een theologische en historische reis in dit veelal vergeten (of verdrongen) verhaal.


Mustafa Akyol

De reis begint in Mekka met het eerste hoofdstuk van het boek, De Mozes van Mekka. Hier kijken we naar de geboorte van de islam in het Arabië van de vroege zevende eeuw, met het jodendom als ‘vroedvrouw’, zoals sommige moderne joodse historici het zagen. We zien waarom de Koran, vooral in de Mekkaanse soera’s, zoveel vertelt over Mozes en zijn aartsvijand, de Farao, met veel parallellen met de Hebreeuwse Bijbel, maar ook met enkele fascinerende nuances:

De Mekkaanse soera’s zijn een aantal soera’s van de Koran. Deze soera’s zijn chronologisch ouder dan de Medinaanse soera’s. De verdeling in soera’s die geopenbaard zouden zijn in Mekka en die geopenbaard zouden zijn in Medina is voornamelijk een gevolg van stilistische en thematische overwegingen.
(Bron: wikipedia. Toevoeging: Holzhauer.)

Wat er echt gebeurde in Medina
Dan, in de hoofdstukken 2 en 3, Wat er echt gebeurde in Medina, onderzoeken we opnieuw de eerste echte ontmoeting tussen Joden en moslims, die begint met een opmerkelijk hartelijke en pluralistische ‘grondwet’, maar eindigt met grimmige verhalen over geweld. We zien echter dat er onder dit ogenschijnlijk religieuze conflict meer schuilgaat: de botsing tussen de twee grote rijken van die tijd, de Byzantijnen en de Sassaniden, die de verhoudingen in perifeer Arabië onder druk zette.

Geen ‘joods-Arabische samenzwering’
In hoofdstuk 4, Onder de Koninkrijken van Ismaël, zien we hoe de joods-islamitische traditie echt voet aan de grond begon te krijgen in de geschiedenis. Hoe verrassend het vandaag ook mag klinken, de vroege islamitische veroveringen, die in niet meer dan een eeuw een enorm rijk opbouwden van Spanje tot de grenzen van India, werden vaak verwelkomd door joden, zo niet door hen geholpen. De reden was niet een ‘joods-Arabische samenzwering’, zoals sommige christenen toen geloofden, maar eerder het simpele feit dat joden onder de islam meer vrijheid vonden dan elders.

Halal Jodendom, Kosher Islam
In hoofdstuk 5, Halal Jodendom, Kosher Islam, onderzoeken we de ‘creatieve symbiose’ die plaatsvond tussen de middeleeuwse islam en het jodendom, zoals sommige joodse historici het noemden. De twee religies, met opmerkelijk vergelijkbare geloofsovertuigingen en praktijken, leerden veel van elkaar, op ingewikkelde manieren die vandaag de dag veel van hun gelovigen zullen verbazen.

Hoe Islamitisch Rationalisme het Jodendom verrijkte
In hoofdstuk 6, Hoe Islamitisch Rationalisme het Jodendom verrijkte, onderzoeken we hoe sommige theologische en filosofische trends die opkwamen in de gouden eeuw van de islam de joodse traditie op fascinerende manieren beïnvloedden, terwijl ze ironisch genoeg binnen de Islam zelf afnamen.


Rudi Holzhauer

De Joodse Haskalah en de Islamitische Verlichting
Hoofdstuk 7, De Joodse Haskalah en de Islamitische Verlichting, neemt de lezers mee naar de moderne wereld en onderzoekt hoe joden, aan het begin van het Westerse liberalisme, hun traditie opnieuw interpreteerden met een nieuw gevoel van individuele vrijheid en religieuze vrijheid. We richten ons op Moses Mendelssohn, de grootste joodse denker van de achttiende eeuw, wiens liberale ideeën over de oorsprong en waarden van het jodendom opmerkelijk veel lijken op de argumenten van islamitische hervormers van recentere tijden.

De Goede Oriëntalisten
Hoofdstuk 8, De Goede Oriëntalisten, gaat in tegen een cliché dat maar al te populair is geworden in moslimgemeenschappen: ‘Oriëntalisme’, of de studie van de islam in het moderne Westen, is alleen gebaseerd op cynische motieven die koloniale belangen dienen. De waarheid is complexer, zoals vooral blijkt uit de veelvergeten joodse oriëntalisten uit het negentiende-eeuwse Duitsland. Hun beweegredenen ten opzichte van de islam hadden niets te maken met kolonialisme of raciale suprematie. Integendeel, ze hadden oprechte sympathie voor de islam en identificeerden zich er zelfs mee, terwijl ze probeerden er oplossingen in te vinden tegen het Europese antisemitisme.

De Ottomaanse Haven
Hoofdstuk 9, De Ottomaanse Haven, herinnert aan de veiligheid die de Ottomaanse Turken, de voorouders van Mustafa Akyol, joden boden in hun donkerste uren, zoals hun verdrijving uit Spanje in 1492 en de bloedbelastingen van de negentiende eeuw. In ruil daarvoor waren de joden opmerkelijk loyaal aan het Ottomaanse Rijk tot aan het einde in de Eerste Wereldoorlog – in schril contrast met hedendaagse mythes over joodse samenzweringen die een einde zouden hebben gemaakt aan deze laatste zetel van het islamitische kalifaat.

In het Donkerste Uur
Tot slot vragen we ons in de epiloog, In het Donkerste Uur, af of de betere geschiedenis tussen joden en moslims voorgoed voorbij is, zoals velen vandaag de dag zouden denken, vooral in de duisternis van het brute conflict tussen de Israëli’s en de Palestijnen, of dat er een kans is op vrede en verzoening.

Vreedzame oplossing voor politieke tragedie
De Islamitische Mozes gaat, met andere woorden, niet zozeer over het huidige conflict in het Midden-Oosten, dat de afgelopen driekwart eeuw veel spanning en wantrouwen tussen moslims en joden heeft opgebouwd. In plaats daarvan gaat het over het veel oudere, diepere en vaak helderdere verhaal van de islam en het jodendom, waarvan de herinnering hopelijk ook kan helpen bij het vinden van een vreedzame oplossing voor die hedendaagse politieke tragedie. Het kan moslims en joden ook helpen om met meer begrip en respect naar elkaar te kijken.

Bron: Blogbericht van Mustafa Akyol – 10 september 2024 – Cato Instituut. Vertaling Rudi W. Holzhauer – The Islamic Mozes

Foto Mustafa Akyol: Macmillan Publishers
Foto Rudi W. Holzhauer: Intellectual Property Lawyers
Update: oktober 2025 (Lay-out)

!►Update RW: CATO – Upcoming event – Join us live in person or online
Tuesday • October 1, 2024 • 12:00 – 1:30 PM EDT (Cato Institute, 1000 Massachusetts Ave NW, Washington DC)

EERSTE RECENSIES:
“A timely, accessible, and eye-opening new approach to a centuries-old story.” — Kirkus, starred review
 
“Mustafa Akyol has written a genuinely valiant and profoundly knowledgeable book. His immersion in a tradition other than his own is moving to behold: an unforgettable example of humaneness across difference. I feel blessed to inhabit this ugly world with the author of this beautiful book.” — Leon Wieseltier

“Moses is the name that recurs most often in the Qur’an, and the Qur’an was just the beginning. Mustafa Akyol surprises again and yet again with one documented instance after another of affinity or alliance between Jews and Muslims over the centuries. Cogent, admirably concise, and thoroughly engaging.” — Jack Miles, Distinguished Professor Emeritus at the University of California, Pulitzer-winning author of God: A Biography

“It is a rare thinker who can offer a critical comparative study of two religions and their interactions that is both honest and fair. Here you have it, and in a balanced presentation that is a delight to read.… A must-read for those open to sincere reflection.” — Rabbi Reuven Firestone, professor in medieval Judaism and Islam at Hebrew Union College

“This is a brilliant book that must be widely read by mainstream commentators and public figures as well as studied on campus[es]. It not only tells an important story but offers a key to peace in our troubled times.” — Akbar Ahmed, distinguished professor and the chair of Islamic studies at American University, former Pakistani High Commissioner

De strijd om het Nieuwe Jeruzalem

Woedt er (on)bewust een heilloze godsdienstoorlog? Joden, christenen en moslims belijden dat het Nieuwe Jeruzalem zal neerdalen, met de Messias, de Mensenzoon of Al-Mahdi als verlosser. Volgens sommige chiliastische christenen zal die ‘Nieuwe Stad’ ‘boven de aarde’ komen zweven. Gezien de vrijwel onstuitbare oorlog is dat momenteel wel de meest veilige plek. In Iran leeft de gedachte van verlossing sterk. Al-Mahdi, de Twaalfde Imam, wordt als bevrijder verwacht door vrijwel alle islamitische stromingen.

“De strijd tussen de uiteenlopende bevolkingsgroepen van Jeruzalem
zal wel doorgaan tot op de Dag des Oordeels.
Dan zal eindelijk blijken wie er nu eigenlijk gelijk had.”
(De Groene Amsterdammer, 1995, Arthur van Amerongen)

De ideologie van Iran
Rechtsfilosoof promovenda Soumaya Sahla* sprak op 14 oktober jl. met Jort Kelder over de ideologie van Iran. Sahla vertelde dat voor zowel de soennieten als de sjiieten Jeruzalem belangrijk is. ‘Zij geloven dat de grote geestelijke verlosser Al-Mahdi de ware religie komt herstellen’. – Zou dat een drijfveer zijn voor Iran dat immers iedereen steunt die tegen Israël is, zoals Hamas en Hezbollah?

‘Hamas, de democratisch gekozen partij van de bezette gebieden heeft de afgelopen zeven dagen dood en verderf gezaaid, maar blijft geliefd in het Midden-Oosten alsook in Europa. Hoe zit deze organisatie in elkaar en wie helpt die Palestijnen met de lege portemonnee aan wapens, graafmachines voor de tunnels en verdere uitrusting? Zijn het de tentakels van Iran en Qatar en wat betekent dat voor de internationale onderhandelingstafel?’
(Uit: Podcast dr. Kelder en Co, fragment van: hoe terroristisch is Nederland?)


Frits Bolkestein en Soumaya Sahla tijdens een Chanoeka-viering in 2017

Het Nieuwe Jeruzalem
Openbaring 21 zegt: ‘Ik zag uit de hemel een heilige stad naar beneden komen, het nieuwe Jeruzalem. Die stad kwam bij God vandaan. De stad was helemaal van goud gemaakt, zo zuiver en glanzend als glas. De Heer, de machtige God, is zelf in de stad, samen met het lam.’ Volgens de stichting Israël en de Bijbel verwachten orthodoxe en niet-orthodoxe Joden geen geestelijk vrederijk. Verlossing is volgens hen een openbare gebeurtenis, die zal plaatsvinden voor het oog van het volk Israël en voor het oog van de wereld. 

‘De messias zal komen om op de aarde een materieel rijk te stichten. Hij zal in Jeruzalem regeren. Niet in een Jeruzalem in de hemel, maar in het Jeruzalem op de aarde. Zijn koningschap is niet geestelijk, maar zichtbaar, materieel, zoals David en Salomo voor hem. De tempel die hij zal herbouwen, is niet een hemelse tempel, maar een aardse, waar wellicht weer offers zullen worden gebracht.’
(Uit: Israël en de Bijbel)


Apostel Johannes beschouwt het hemelse Jeruzalem van God

‘Jerusalem Sadness’
Het bizarre van het sluimerende Eindtijdgeloof is, dat de drie Abrahamitische religies (christendom, jodendom en islam) monotheïstische religies zijn. Toch verwachten (of willen) zij dat HUN God als messias, verlosser of bevrijder met het Nieuwe Jeruzalem zal neerdalen. Terwijl zij tegelijkertijd belijden dat er maar EEN God is. Het wachten is nu op ‘Jerusalem Sadness’, zoals De Groene Amsterdammer (al in 1995) schreef.

‘De strijd tussen de uiteenlopende bevolkingsgroepen van Jeruzalem zal wel doorgaan tot op de Dag des Oordeels. Dan zal eindelijk blijken wie er nu eigenlijk gelijk had. Voor de niet-gelovige aardbewoners rest slechts een troost: op de dag van het Eindgericht worden er extra bussen ingezet naar Tel Aviv, het Sodom en Gomorra van Israël.’
(Uit: De Groene Amsterdammer, Wachten op de eindtijd, Arthur van Amerongen, 22 november 1995)

De Mahdi
AllAboutGod (volgelingen van Jezus) stelt dat terwijl christenen naar de wederkomst van de Mensenzoon uitkijken en de Joden naar hun Messias, moslims de Twaalfde Imam verwachten. Volgens deze evangelisatiewerkgroep is het opmerkelijk dat de theorie over de Twaalfde Imam een grote rol speelt in de tegenwoordige bezorgdheid van de wereld over Iran. ‘De Sjiitische presidenten van Iran zijn sterk toegewijd aan de Islamitische Messias Al-Mahdi’.  


Imam Muhammad Al-Mahdi

‘Door de jaren heen hebben al veel mensen beweerd dat zij de verborgen imam waren, maar het Iraanse leiderschap gelooft dat hij nog moet komen en heeft in het verleden de positie ingenomen dat zij zelf de wereld moeten voorbereiden op de komende Al-Mahdi. Om gered te kunnen worden, moet de wereld zich in een toestand van chaos en onderdrukking bevinden. De Iraanse president Ahmadinejad beweerde bijvoorbeeld dat hij “door Allah werd opgedragen om voorbereidingen te treffen voor de glorieuze verschijning van de Mahdi”.’
(Uit: De Twaalfde Imam)

Iran
De door Allah aangewezen Al-Mahdi, aldus de werkgroep, is de enige die een gewelddadig pad vereist om de wereld te veroveren.

‘Het Iraanse leiderschap heeft beweerd dat ze een “ondertekend contract” met al-Mahdi hebben gesloten, waarin zij trouw zweren aan zijn werk. Wat houdt dit werk in? Met de zorgen over de nucleaire vermogens van Iran in het achterhoofd, zijn er berichten dat Israël volgens het Iraanse leiderschap van de kaart moet worden geveegd.’ 
(Uit: De Twaalfde Imam)

De strijd om God
Karen Armstrong, een van de meest vooraanstaande en meest gelezen schrijvers op het gebied van godsdienst, trok in haar boek De strijd om God (2005) een vergelijking tussen verschillende soorten religieus fundamentalisme, aan de hand van stromingen als het protestantse fundamentalisme in de Verenigde Staten, de joodse orthodoxie in Israël en het moslimradicalisme in Egypte en Iran.


‘Meesterlijk. Pax Christi zou dit boek naar alle Midden-Oostenpolitici moeten sturen.’
(Abdelkader Benali)

‘Religieus fanatisme, stelt Armstrong, een modern verschijnsel bij uitstek, een monster dat wordt voortgebracht door onze eigen Westerse beschaving.
De strijd om God bevat een urgente analyse van de verontrustende groei van religieus fanatisme, en biedt bovendien inspirerende suggesties voor vreedzame oplossingen.’
(Uit: De strijd om God)

Zie de mens, niet zijn religie
Godsdienstoorlogen worden gevoed door mensen die elkaar niet (willen) zien als mens, maar als jood, christen of moslim. Onmiddellijk krijgen tegenstellingen dan de kans, ontstaat er polarisatie, strijd, onenigheid, geweld en oorlog. Pas als mensen elkaar op de eerste plaats als mens zien, ontstaan er kansen op ontmoeting, ontspanning, vrede.

Vrede
Een actueel voorbeeld is Deel de duif. Door de oorlog tussen Israël en Hamas kwamen de joodse Boaz en islamitische Selma met elkaar in contact. Nu zetten ze zich, samen met de joodse Noa en islamitische Oumaima, in om in Nederland de vrede te bewaken. ‘Om zo elkaar als mens te blijven zien,’ zegt Selma bij RTLNieuws. ‘Het mag in die gesprekken schuren, maar je intentie moet wel zijn om dichter naar elkaar toe te komen. Niet om te vervreemden. We willen onze gelijkenissen opzoeken. En die hebben we een hoop als joden en moslims. Ik geloof in dezelfde God als zij.’


Demissionair vicepremier Karien van Gennip ontving 20 oktober van joodse en islamitische jongeren
een vredesduif als startschot van hun campagne #deeldeduif

‘Morgen bieden de vier jongeren Karien van Gennip, minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, een vredesduif aan. En dat moet het startschot vormen van de online campagne Deel de Duif waarin ze eenieder oproepen om de voor de campagne ontwikkelde duif te delen op sociale media. Als symbool van vrede.’
(RTLNieuws, 19-10-2023 – Joodse Boaz en islamitische Selma willen vrede in Nederland bewaken: ‘We moeten oorlog niet importeren’)

* Soumaya Sahla studeerde islamitische theologie aan de Islamitische Universiteit van Europa (IUE) en werkte als geestelijk verzorger in de islamitische gemeenschap. Sahla is onderzoeksassistente van professor dr. Benjamin Soares aan het  African Study Centre (ASC) in Leiden; zij studeert daarnaast politicologie aan de Universiteit Leiden.

Beeld Het Nieuwe Jeruzalem: bijbelwoord.nl
Foto Frits Bolkestein en Soumaya Sahla tijdens een Chanoeka-viering in 2017: John van Hamond, volkskrant.nl.
Beeld Apostel Johannes: ‘Het hemelse Jeruzalem’, ontleend aan het Apocalyps-tapijt van het Château d’Angers, Frankrijk. (Wikipedia)
Beeld Imam Muhammad Al-Mahdi: Facebook
Aanbieding Vredesduif: Deel de duif
Update: aug 2025 (Lay-out)

‘Religie en zingeving in de toekomst’, met Birgit Meyer

Antropoloog en religiewetenschapper prof. Birgit Meyer geeft graag antwoord op de vele vragen van ‘De Futuristen’ (wetenschappers en theatermakers) en het publiek over ‘Religie en zingeving in de toekomst’. De bijeenkomst van Studium Generale was afgelopen woensdagavond in Tivoli Vredenburg, in samenwerking met het Nieuw Utrechts Toneel & Decartes Centre van de Universiteit Utrecht. Onverwacht blijkt een van de andere sprekers God zelf.

De toekomst kent vele richtingen
Natuurlijk komt het rapport van het SCP ter sprake dat minder toekomst ziet voor religiositeit en spiritualiteit. Meyer vertelt dat religie meer is dan alleen geloof, het is vooral wat mensen doen, zoals rituele bijeenkomsten, gebeden, de kerk. En er is niet één toekomst, de toekomst is pluriform. En kunst kan daaraan ook goed vorm geven: menselijke impressie leidt tot expressie.

De toekomst kent vele richtingen en dat komt onder meer door christenen uit bijvoorbeeld Afrika en moslims die hier zijn komen wonen. Zij willen ook weer een plek vinden om het religieuze vorm te geven. Je krijgt zo een diversiteit aan opvattingen. De toekomst gaat vele richtingen uit, ook de seculiere. Dat geeft de mogelijkheid tot experimenteren, tot nieuwe rituelen.


Birgit Meyer

Max Weber en Émile Durkheim
Het gaat ook over de onttoverde wereld, waarover socioloog Max Weber in het begin van de vorige eeuw sprak. God zou plaatsmaken voor geloof in ratio en technologie. Maar ook over socioloog Émile Durkheim, die er juist vanuit ging dat religie niet kan verdwijnen: ze kan alleen veranderen. Een belangrijke verworvenheid van religie vond hij dat het de sociale cohesie bevordert. Mensen zoeken naar verbondenheid.

Verbondenheid
En dat blijkt ook vanavond, gehoord de vragen uit het publiek en van ‘De Futuristen’. Mensen zijn vooral op zoek naar verbondenheid en als dat niet meer via religie kan, dan geeft het secularisme daar misschien wel vorm aan. Mensen lopen niet meer mee met kerkelijke processies, maar voelen wel verbinding met elkaar door The Passion. Mensen willen meevoelen, geraakt worden door iets ‘diepers’. Eigen verdriet kan zo ook een plaats krijgen. Een seculiere sacrale processie. Samenzijn. Het geeft houvast. Het is op een nieuwe manier betekenis geven.

Het heilige
Mensen zijn op zoek naar nieuwe vormen, op zoek naar iets dat ze in de kerk niet meer vinden. Ze zoeken morele richtlijnen. Maar ook hoop, samen met de vraag: ‘Waar gaan we naartoe?’ Meyer vertelt over Aboriginals die gezamenlijk de totem aanbidden. Dat is niet bepaald een vorm van geïnstitutionaliseerde religie, maar het heeft wel iets sacraals.

In de toekomst, en nu al, zal religie andere vormen aannemen. Het idee van God blijft bestaan, maar dat zal dan meer ‘het hogere’ genoemd worden, of dat ‘er iets is’. Mensen blijven behoefte hebben aan rituelen, blijven op zoek naar betekenis en verbinding, en vinden daar andere, sacrale vormen voor. Het heilige wordt bijvoorbeeld gevonden in je inzetten voor de mensenrechten.


God zelf kwam ook spreken

‘Godverspannen’
God zelf komt ook nog even langs, maar heeft een onprettig bericht: ‘Ik heb ontslag genomen’. Zij zegt ‘godverspannen’ te zijn. Niet goed wordt ze van onze offers van lammetjes, van de geur van kaarsen en wierook. Waarom word ik, God, steeds bedankt? Voor pandemieën, natuurrampen en oorlogen? ‘Jullie denken dat ik onschuldig ben. Ik geef mijn taak als Allerhoogste op. Wat moeten jullie ook met een God van geboden en verboden, gerepresenteerd door oude mannetjes. Of ik er ben is van geen belang.’

Bezoek uit de toekomst
Plotseling treedt er duisternis in, maar gelukkig ontwaart de zaal een schim met een lichtje op zijn voorhoofd. De figuur zegt uit de toekomst te komen, dat treft. Misschien is het een antropoloog, als een soort Indiana Jonesfiguur. Hij onderzoekt ‘onze resten’ en komt tot de conclusie dat er hier een soort sacrale bijeenkomst is geweest, lang geleden. Misschien wel een mis, in ieder geval iets heiligs. Hij ontwaart een stekkerdoos, dat moet iets geweest zijn dat verbinding kon maken met de hemel! Ook ziet hij een soort drinkgelegenheid, met fusten. Drank zou mensen vast in trance hebben gebracht waardoor ze zich wellicht dichter bij de hemel gevoeld hebben.

Sacraal samenzijn
De druk bezochte bijeenkomst wordt afgewisseld met muziek, liedjes en poëzie. Op de achtergrond verschijnt langzaam een toepasselijke aquarel, live geschilderd en geprojecteerd. Dat leidt aan het einde van de bijeenkomst tot een fraaie prent. Het Nieuw Utrechts Toneel en het Descartes Centre zijn bezield en inspirerend bezig.

Het goede gevoel van het samenzijn hangt na afloop nog lang in de lucht: alsof er een sacrale bijeenkomst geweest is, waar mensen, verbonden met elkaar, samen op zoek waren naar verdieping en verbinding. Het seculiere en religieuze kan verbinden, kan en mag er samen zijn. Deze avond ontsluierde een prettige en inspirerende blik in de toekomst.

Verslag & foto’s: Paul Delfgaauw
Bekijk hier de bijeenkomst: Over religie en zingeving in de toekomst (YouTube)

Transcendentie is datgene wat ons draagt en vervult

Boekrecensie: Levensduiding in het licht van transcendentie – De theologie van Jörg Lauster. Levensduiding is betekenis geven aan het leven. Transcendentie staat voor ‘God’, of het ‘heilige’, soms ook voor ‘het andere’ of ‘iets dat in de mist van een weinig verplichtende vaagheid blijft hangen’. Dit boek gaat over de ervaring van transcendentie, bezien in het licht van het werk van de Duitse liberale theoloog Jörg Lauster. Voor hem is de ervaring van transcendentie het centrale element van religie, en niet slechts ‘het vreemde’ en ‘andere’. Hij noemt het ‘datgene wat ons draagt en vervult’.

Liberale theologie
De auteurs zijn hoogleraar vrijzinnige theologie Rick Benjamins en emeritus hoogleraar protestantse kerk en cultuur Wouter Slob. Het boek begint met een interview door journalist Andreas Main met Lauster. Hierin wordt de liberale theologie gedefinieerd, ook wel cultuurprotestantisme genoemd. Het gesprek gaat over de toekomst van het christendom. De liberale theologie wil het ‘absolute tegendeel van elke vorm van religieus fundamentalisme’ zijn. Zij wil de boodschap van het christendom vertalen in een andere, moderne taal en de grenzen tussen niet-religieuzen, christenen, joden en moslims ‘een beetje vloeibaar maken’.

Zingeving
Dit boek gaat uitgebreid in op transcendente ervaringen en hoe deze (religieus) te duiden. Door transcendente ervaringen kan de wereld op een onuitsprekelijke manier als zinvol worden ervaren, stellen de auteurs, waardoor het niet zinloos is om aan zingeving te doen. Transcendentie-ervaringen kan je opdoen binnen religie, in het samenleven, de natuur of de kunst. De ervaringen zelf worden echter nauwelijks beschreven. Levensduiding in het licht van transcendentie is vooral een literatuurstudie van Lausters boeken door Benjamins en Slob.

Het werk van Jörg Lauster
We maken kennis met de boeken zoals Religion als Lebensdeuting, waarin Lausters opvattingen over de duiding van het leven, de Bijbel en transcendentie beschrijft. Een mens kan ‘iets’ ervaren en dat alleen maar duiden met woorden die naar transcendentie verwijzen, zoals ‘God’, ‘heilig’ of ‘onwerelds’, omdat iedere andere duiding tekortschiet.
In Gott und das Glück gaat het over God, het geluk en het goede leven. De transcendentie-ervaring zou een perspectief op geluk kunnen openen dat naar een veranderde levensvoering kan leiden, gericht op het goede leven.

Lausters bewering dat de werkelijkheid ‘meer’ is dan ze is, vanwege een transcendente dimensie die zich kenbaar maakt, beschrijft hij in Die Verzauberung der Welt. Hij zegt dat die transcendente dimensie de werkelijkheid is, zich op bijzondere momenten op een onuitspreekbare manier zinvol toont en door de mens van zingeving wordt voorzien.
In Der ewige Protest zegt hij dat het religieuze profaan en leeg wordt als het niet meer naar transcendentie verwijst. Transcendentie-ervaringen vormen ‘het hart van het religieuze’ en worden in verschillende tijden op verschillende manieren met verschillende middelen tot uitdrukking gebracht. Volgens Benjamins en Slob is de transcendentie-ervaring de kern van Lausters theologie en van zijn hele oeuvre.

Middenweg
De theoloog lijkt vooral een middenweg te zoeken tussen orthodoxie en vrijzinnigheid. Hij bestudeert de opvattingen van subjectiviteitstheoretici en de openbaringstheologen. Volgens de subjectiviteitstheorie is de weg naar God geen weg naar buiten via de wereld, maar naar binnen via jezelf. De mens zelf is een verschijningsvorm van het transcendente en kan op zijn eigen manier naar de wereld kijken, geworteld in God. Daarentegen gaat de openbaringstheologie ervan uit dat de band met God langs de Bijbel gaat, en niet langs onszelf.

Lauster bedient zich van de hermeneutiek (= alles wat zich tussen de tekst en de lezer afspeelt) om inzicht te krijgen in de transcendentie-ervaring en relateert die aan de Bijbel, de geschiedenis, de moderniteit en de christelijke religie. Zo wil hij een middenweg vinden tussen het transcendente dat zich spontaan bij de mens aandient of dat juist begint bij de mens die via zijn eigen bewustzijn toegang tot de werkelijkheid heeft.

Religie als innerlijk beleven
Lauster is van mening dat de kerk het transcendente niet moet veronachtzamen, omdat daarmee de ziel uit de kerk zou verdwijnen en slechts lege hulzen zouden overblijven. Hij zegt dan ook dat ‘religie niet het simpele voor-waar-houden is van kerkelijke leerstellingen, maar een innerlijk beleven en een persoonlijke overtuiging’ zijn. Hij vindt het kleingeestig om te zeggen dat lege kerken de ondergang van het christendom betekenen. Desondanks blijft voor hem de kerk wel de plek waar mensen ‘de boodschap van het christendom leven en aan anderen doorgeven’.


Jörg Lauster

Mijn conclusie
De liberale theoloog zoekt verbinding tussen niet-religieuzen, christenen, joden en moslims. Zijn uitgangspunt is evenwel alleen de christelijke kerk. De auteurs stellen terecht dat wie bijvoorbeeld het woord ‘God’ niet in zijn bagage heeft, geen ervaring van God zal opdoen. In het boek wordt nauwelijks stilgestaan bij hoe niet-religieuzen transcendentie beleven. Het transcendente lijkt zo alleen vanuit de christelijke religie woorden te kunnen geven die leiden tot een ‘dieper verstaan van de wereld en zichzelf en daarmee tot een betere duiding van het leven’.
Blijft de vraag of en hoe Lauster de moderne samenleving die het transcendente vooral vanuit de eigen (seculiere) levensfilosofie ervaart, kan betrekken in zijn middenweg.

Levensduiding in het licht van transcendentie – De theologie van Jörg Lauster | Rick Benjamins en Wouter Slob | Uitgeverij Van Warven | ISBN 978-94-93175-45-7 | Druk: 1 | februari 2021 | 124 pagina’s | €16,95

Beeld: Journey of the Human Spirit (johns-consciousness.com)
Foto Jörg Lauster: devrijzinnigelezing.wordpress.com

(Eerder gepubliceerd bij de Academie voor Geesteswetenschappen, Utrecht)

!Tip: Op 25 maart 2022 is ’s avonds in de Geertekerk in Utrecht de Vrijzinnige Lezing. Jörg Lauster betoogt hierin dat een ervaring van transcendentie licht werpt op het bestaan en dat religie in staat stelt om bij te dragen aan de duiding van het leven. De titel van de lezing die hij uitspreekt is The Idea of a Religion. Prospects of a Liberal Christianity Today. De voertaal is Engels.