Dossier: God en Geweld – Religies en rituelen zijn sociaal gezien een oerkracht die een habitat scheppen, een wereld, waarin we als groep kunnen samenleven. Een leefwereld van gewoonten waarin we ons thuis voelen. Zodat wie opgegroeid is met het geluid van klokken nostalgie kan voelen telkens als hij klokken hoort luiden. De door de eeuwen heen ontwikkelde rituelen worden een mentaal huis voor het volk dat ze beleeft.
Aldus Dossier: God en Geweld van Mondiaal Nieuws in het artikel De mens, zijn (af)goden en zijn geweld. Hierin wordt gesteld dat godsdienst helemaal terug lijkt als politieke factor, waarbij soms erg gewelddadige actoren zich beroepen op hun variant van hun geloof voor hun acties. John Vandaele sprak daarover met Johan Braeckman, moraalfilosoof, en Jakob De Roover, van de afdeling vergelijkende cultuurwetenschap van de Universiteit van Gent.
‘Hoe moeten wij Europeanen, wonend in het minst religieuze continent van de wereld, dat begrijpen? Is de mens van nature een religieus wezen? Waarom vertonen zoveel mensen ritueel gedrag? We dachten dat de wetenschap hierin helderheid kon brengen, maar stootten al snel op onenigheden. Zo bleek het nog niet zo eenvoudig een definitie te geven van religie.’
Volgens Braeckman lenigen religies en rituelen allerlei noden en kunnen zij angst verkleinen, troost geven en zorgen voor sociale samenhang, al leiden ze soms ook tot conflicten, maar is dat onvoldoende als verklaring waarom mensen religieus zijn. Braeckman heeft begrip voor wat religies en rituelen te bieden hebben, maar dat belet hem niet wetenschappelijk proberen te begrijpen waarom mensen aan rituelen doen en waarom er tienduizenden religies zijn.
Volgens de schrijver van het artikel in Dossier: God en Geweld (illustr: MN), John Vandaele, zijn religies een enorme sociale kracht: ze maken deel uit van de identiteit van mensen en liggen mee aan de basis van gemeenschappen: als je erin slaagt ze te politiseren, kun je een conflict, en zelfs een botsing der beschavingen in het leven roepen – temeer omdat er vaak al een verleden van conflicten is. In een vijandige wereld kan religie een identiteit zijn waarop mensen terugvallen.
‘Wat er ook van zij: duidelijk is dat andere factoren, van politieke, sociale of economische aard, bepalen of religies tot agressie leiden. Religie is geen voldoende of noodzakelijke voorwaarde voor geweld, maar ze kan wel de verbetenheid vergroten als de strijd eenmaal begint – wordt men dan immers niet gesteund door de enige echte Almachtige?’
In het Dossier: God en Geweld wordt uitgebreider dan ik hier summier weergeef, geschreven over geweld en godsdienst, in verschillende artikelen, waaronder onder meer ook: Het geweld ligt niet aan de godsdienst, maar aan de menselijke natuur.
‘John Locke meende dat de scheiding van kerk en staat de sleutel tot vrede was, maar de natiestaat is zeker niet afkerig van oorlog gebleken. Het probleem ligt dan ook niet in de veelzijdige activiteit die we religie noemen, maar in het geweld dat besloten ligt in onze menselijke aard en in de aard van de staat, die vanaf het allereerste begin de gewelddadige onderwerping van minstens negentig procent van de bevolking vereiste.’
Zie: Mondiaal Nieuws – Dossier God en Geweld
Illustr: © Fatinha Ramos – Mondiaal Nieuws
GODENENMENSEN 
Zowel Braeckman als John Vandaele stellen dat religie een identiteit kan zijn, dat lijkt me een vreemde en cruciale uitspraak in het ondersteunende blog van Vandaele. Ik scrol daar dan liever even terug naar boven, naar het kopje onder “dossier god en geweld”. Het zijn de verhalen waar het om gaat.
Verhalen gaan niet alleen over god en de verhouding hemel-hel.
Wie identificeert zich nu niet zo nu en dan met Phileas Fogg, hoofdfiguur uit Verne’s ‘reis om de wereld’. Maar het is niet zo dat Phileas Fogg mijn identiteit is. Bovenstaande heren draaien de zaak een beetje om.
Ieder mens verzamelt verhalen, hij/zij kan niet anders. Zijn identiteit zit in een kakofonie van verhalen verscholen, verhalen die je hoort en verhalen die je er zelf aan breit. Zo vergelijkt Dennett de neiging tot het vertellen van persoonlijke verhalen en het hervertellen van bestaande verhalen met het maken van een web door een spin. Zoals de spin van nature haar web spint, vertelt de mens van nature haar verhaal. Daar is verder niets religieus aan.
LikeLike
Ieders autobiografie wordt grotendeels op basis van persoonlijke herinneringen geconstrueerd. Een kind van vijf met katholieke ouders kan onmogelijk een boeddhist zijn. Hij vertelt de verhalen na die hij te horen krijgt met hier en daar een schalks fantasietje. Het kind heeft geen identiteit anders dan de verhalen die hem verteld worden en die hij er zelf bij verzint. En het is nog maar de vraag of dat ooit verandert.
LikeLike
Wies de winter,
ik las ooit eens ‘alleen op de wereld’ als kind, leuk je identificeren met hoofdrolspelers in romans, of mocht je een harry pother fan zijn, maar je neemt daarmee niet automatisch de identiteit aan. Het is veel te vaag geredeneerd, mensen nemen niet alleen verhalen over, ze hechten blijkbaar veel meer belang aan verhalen uit bv. bijbel of Islam, dan uit de boeken van harry pother. Niemand gaat harry pother verheffen tot religie, samen met gebruiken en rituelen. Speciale harry pother kerken oprichten. Blijkbaar worden mensen door religie dus dieper gegrepen, genoeg om daar oorlogen om te voeren.
Waarom doen mensen aan rituelen, is een interessante vraag.
Het dagelijks bestaan is eigenlijk ook niet veel meer dan een herhalend ritueel, je staat elke dag op uit je bed et cetera. Waarschijnlijk hebben rituelen te doen met het ‘gewoontedier’ in de mens, het constant herhalen van dingen geeft blijkbaar rust of een idee van veiligheid. De jaarlijkse feestdagen zijn ook typische rituelen.
LikeLike
De identiteit van een volwassenen zou kunnen bestaan uit de morele grondtoon binnen dat spinneweb van verhalen.
En de morele grondtoon wordt somberder, soms lijkt het erop dat ze aan het verdwijnen is.
Alisdair MacIntyre pleitte in zijn ‘After Virtue’ er al voor de morele discussie weer op gang te helpen en aan die roep werd in zekere mate wel gehoor gegeven. Ouders worden bekritiseerd omdat ze zich te weinig zouden inspannen voor het bijbrengen van normen en waarden. Ook bij dat ‘waardevolle’ opvoeden horen rituelen. Elke morgen een bordje Brinta, op tijd naar bed, tandenpoetsen, handenwassen.
Morele kwesties gaan toch echt hand in hand met de idee dat elk individu verantwoordelijk is voor zijn eigen handelen. Ik ken geen rechterlijke uitspraak met ontslag van alle rechtsvervolging op grond van de dwingende stem van god. Wat is dat voor een lari.
LikeLike
Wat nog wel even door mijn hoofd schoot bij het lezen van de blogs, is het volgende: (je kunt me hier echt geen soepelheid in de schoenen schuiven want die is er al ruim voorradig)
Globaal was mijn gedachte: stel dat we weer teruggaan naar meer religie in onze maatschappij dan zijn blijkbaar de omstandigheden veranderd, we gaan terug naar vroeger, ideologistisch gezien. Zou het dan mogelijk zijn dat we evolutionair-sociologisch weer aan het terugkeren zijn naar onze dierlijke voorvaderen?
LikeLike
@Wies de Winter schrijft: De identiteit van een volwassenen zou kunnen bestaan uit de morele grondtoon binnen dat spinneweb van verhalen.
Dat klopt, er is tot zover sprake van een zekere conditionering, maar op een gegeven moment kun je dit alles weer gaan opnieuw gaan herevalueren.
Iets dergelijks als een universele moraal bestaat niet en een ieder is inderdaad verantwoordelijk voor eigen doen en laten, als er stemmen in het geding zin die opdrachten verstrekken waaraan het individu geen weerstand kan bieden en over de schreef gaat, dan zijn daar ook wel weer juridische oplossingen voor.
De samenbindende kracht (sociale cohesie) van de kerk heeft sterk ingeboet door de individualisatie van de samenleving. Ook de welvaart speelt hierbij een rol en tevens de steeds verder voortschrijdende technologische ontwikkeling.
LikeLike
Ook humanisme in liberale en sociale variant kende en kent zijn politieke en economische agressiedictatuur. Het in humanisme gegroeide nationalisme kende zijn nog steeds herinnerde agressie en slaat nu letterlijk weer door in uitsluiting van minderheden, terugvallen in agressieve stammenmentaliteit en weigeren van samenwerking naar wereldeenheid.
Zowel humanistische als gelovige mensen veroorzaken agressie. Ze kunnen niet de schukld geven aan humanisme of godsdienst, De in evolutie gegroeide menselijke vrije wil kan beneden zijn maat weliswaar niet meer in dierlijk gedrag terugvallen maar wel evolutionair blijven steken in onmenselijk agressief instinctgedrag van ego en macht en onmenselijk agressieve kuddementaliteit.
Niet humanisme of geloof kan men daar de schuld van geven.
De mens weet zich in geweten met humanistische oproep of godsdienstige “oproep” wel degelijk als humanist tijdgebonden verantwoordelijk of als gelovige tijdgebonden “ver”-antwoord-elijk” voor het goede, maar ook voor agressie en kwaad. Mensen kunnen niet de onschuld uithangen noch struisvogelpolitiek spelen door levenbeschouwing de schuld te geven..
LikeLike
Ik kan het ook wel “missen”, die oude rituelen, zo legt martelaar Justinus in de tweede eeuw uit aan de heidense keizer Anthonius Pius (138-161) (wat een leeftijd en welk een heidense namen/commentaar van Greetje zelf):
Op de dag die daarom dag van de zon genoemd wordt, komen alle bewoners van steden en platteland bij een op eenzelfde plaats.
Er wordt gelezen voorzover de tijd het toelaat.
Vervolgens staan wij op en spreken gebeden uit.
Nadat het gebed geëindigd is, groeten we elkaar met een kus.
Daarna doen we nog iets met brood, water en wijn.
LikeLike
Het klinkt logisch dat niet religie, maar de menselijke natuur -die immers religie heeft geconstrueerd- de oorzaak van conflicten is. Even logisch is het dat conflicten door religies worden verhevigd. Ofwel, al vanaf de prehistorie grijpen mens en religie in elkaar en voeden ze elkaar. Met theater en rituelen.
Vervolgvraag is of religies inzake conflicten principieel anders gewaardeerd moeten worden dan andere menselijke constructies. Anders gezegd, leiden religies tot eerdere, diepere en langere conflicten dan andersoortige denksystemen? Het antwoord op deze vraag geeft antwoord op de vraag wat de aard van religie is.
LikeLike
Schillebeeckx zegt het volgende over Tradtionsgeschichte:
De term betreft een historisch onderzoek naar bepaalde overleveringsgehelen, een onderzoek dat tevens de Formgeschichte en de Redaktionsgeschichte vooronderstelt.
Het Oude Testament is geen monolitisch blok, er zijn allerlei spiritualiteit aanwezig, zoals bv de oudere en de jongere sapentiële traditie, de apocalyptische, de deuteronomistische etc. Zeer bepaalde milieus zijn vaak dragers van bepaald georiënteerde traditiegehelen (al is er op den duur contaminatie van al deze oorspronkelijke onafhankelijke tradities).
De traditionsgeschichte is er voor een duidelijke plaatsing binnen het preciese traditiegeheel waarin het thuishoort omdat men daardoor de eigen overleveringsintentie op het spoor komt.
LikeLike
@George Knight
Ik denk dat je helemaal gelijk hebt maar ik denk tegelijkertijd dat Schillebeeckx er een andere denkwijze op na hield die ook het onderzoeken waard is om tot de ware aard van de religie te komen.
Ik denk dat hij gezegd zou hebben dat we eerst door de aporie moeten. Men kan een moeilijkheid, die uit een bepaalde probleemstelling is gerezen, zo oplossen dat er weer een andere moeilijkheid ontstaat en men zich op den duur vast heeft geargumenteerd binnen de eenmaal gestelde problematiek., d.i. systeem-immanent is er dan geen uitweg meer.
Dit ontdekt hebbende kan men de knopen uit het canonieke touw proberen te ontwarren (disclosure-ervaring) via de weg van louter anamnese en kyriale orthopraxis.
LikeLike
(J. Tibosch sr.): Dat gelovige en godsdienstige mensen betrokken waren en zijn bij onvoorstelbare agressiviteit kan niemand ontkennen. Nu ziet men dat bovendien als schending van mensenrecht.
In de humanistische traditie zijn we ons na WOII met zijn afschuwelijk ontaarde nationaal-socialisme pas goed bewust geworden van dat humane mensenrecht en hebben het sindsdien internationaal uitdrukkelijk geformuleerd. Binnen diezelfde humanistische traditie vallen ook de ontaarde sociaal communistische dictaturen en economisch liberale graaiculturen met hun machtswellust en egoisme te noemen.
Je zou wensen dat zeker gelovigen en humanisten zich nu eindelijk eens tot het uiterste inspannen met hun menselijke moeizaam hanteerbare en beperkte vrije wil, om geloof en mensenrecht nu eens niet te misbruiken voor eigen ego en machtswillekeur.
PS @Greetje,
Formgeschichte en Redaktionsgeschichte zijn exegetische vaktermen om met name oude bijbelse literatuur in zijn historisch-literair ontstaan beter te kunnen begrijpen. Met Traditionsgeschichte wordt wel duidelijk dat gelijkhebberige agressie tegen anderen, duidelijk aanwezig in oude bijbel (en Koran!) tijd- en cultuurgebonden is en niet tot het eigenlijke monotheisme behoort. Joden. christenen en moslims, die zich later en nu (alleen) op die agressieve teksten beroepen, valt nu wel degelijk te verwijten dat ze hun bijbel en Koran niet begrijpen. Voor eigen ego en macht misbruikte en misbruikt men dan ook bijbel en koran.
LikeLike
– Filosofie mag en moet wat minder literatorisch , en meer argumentarisch zijn …!
LikeLike
We worden van kindsbeen beīnvloed/geīndoctrineerd door allerlei factoren. Een daarvan is religie. De oorlogen komen niet voort uit godsdienst maar doordat groepen zich bedreigd voelen of omdat omdat zij hun macht willen uitbreiden. Macht geeft rijkdom. Nu wordt religie een minder belangrijke factor. Materialisme wordt de drijvende factor. We willen veel gsm’s, tv, aoto’s, mooie kleren … We beseffen alleen niet dat als we al die spullen willen, dat het leidt tot uitbuiting van andere volksgroepen. We refereren maar naar de uitbuiting van Afrikaanse en Aziatische landen.
LikeLike
Het materialisme heeft geleid tot de ontwrichting van de arabische gemeenschappen. Door het aanwakkeren van de ruzies tussen de verschillende gemeenschappen, zijn de extremistische groepen ontstaan, die nu nog met veel moeite onder controle zullen komen. De gevolgen van deze ontwrichting om de uitbuiting te vergemakkelijken zien we dagelijks.
LikeLike
@Wies de Winter
Naar mijn mening gaan we, in Europa, niet terug naar het oude christendom. Ik vermoed dat we eerder gaan naar een religie of levensvisie die rekening houdt met de moderne visie op de wereld en de vragen van onze tijd. Of dat dan nog christelijk geīnspireerd zal zijn blijft een open vraag. Om dat mogelijk te maken zullen we de oude geschriften op een moderne manier moeten interpreteren. We zullen moeten erkennen dat die geschriften passen in de cultuur van honderden en zelfs duizenden jaren geleden. We zullen de mythen, wijze lessen en wetenschappelijke teksten opnieuw moeten interpreteren naar de huidige normen en kennis. Ofwel zullen we een volledig nieuwe levensvisie moeten ontwikkelen. Morele waarden zijn niet van alle tijden
LikeLike