Grensoverschrijders en de bewaking van de reine zielen

De staat ontfermt zich tegenwoordig over de zielen, bemoeit zich zoals ooit de kerk, met het goede leven en de juiste gedachten. ‘Politieke zielen moeten tegenwoordig lelieblank zijn,’ stelt historicus Martin Sommer in EW, en dat ‘journalisten ijverig speuren naar grensoverschrijders.’ In Nederland Therapieland vervangt de GGZ God zelf. ‘GGZ is een staatsreligie,’ vindt religiewetenschapper Katie Vlaardingerbroek. – Of die nieuwe staatsreligies heilzaam zijn, is de vraag. Terug naar de kerk? God is daar alleen nog in de stilte te vinden.

‘Wat voorheen privé was, is politiek geworden. De staat is niet langer neutraal, maar bemoeit zich zoals indertijd de kerk intensief met het goede leven en de juiste gedachten’
(Martin Sommer)

Leegloop van de kerk
Martin Sommer, politiek columnist in EW, schreef het boek De Nieuwe Standenstaat (2024) over ‘hoe het gelukkigste land ter wereld zijn humeur verloor’. Politiek is de laatste jaren steeds meer ‘Gesinnungspolitik geworden, de politiek van het goede geweten’.

‘Over rein en onrein in de politiek schreef ik in mijn vorig jaar verschenen boek De Nieuwe Standenstaat. Sinds de leegloop van de kerk heeft de staat zich over de zielen ontfermd. Wat voorheen privé was, is politiek geworden. De staat is niet langer neutraal, maar bemoeit zich zoals indertijd de kerk intensief met het goede leven en de juiste gedachten.’
(Martin Sommer in EW)

Lelieblanke zielen
Martin Sommer stelt dat het in de politiek gaat om democratische of ondemocratische gezindheid: hun plaats op de as van goed en kwaad, of in zijn woorden: ‘rein en onrein’.

‘Maar de politieke zielen moeten tegenwoordig lelieblank zijn, en ditmaal was het pech voor Wijers. Een recente variant van dat idee is dat de belangentegenstelling tussen links en rechts achterhaald zou zijn. Wat partijen tegenwoordig onderscheidt, is hun democratische of ondemocratische gezindheid, anders gezegd hun plaats op de as van goed en kwaad, of in mijn woorden rein en onrein.’
(Martin Sommer in EW)

Integriteit
In EW schrijft hij dat de eis aan politici is dat ze mannen of vrouwen uit één stuk zijn. Het fatsoen van weleer ging over het mooi houden van de buitenkant.

‘Afgezien van Henri Bontenbal (CDA) spreken we tegenwoordig niet langer over fatsoen, maar over integriteit. Het woord ‘integriteit’ betekent heelheid, onkreukbaarheid of onschendbaarheid.’
(Martin Sommer in EW)


De Nieuwe Standenstaat

‘Integritisme’
Over ‘het aanzwellende koor van onthullers en aangevers’ haalt Sommer L.W.J. Huberts aan, in 2005 benoemd als eerste hoogleraar integriteit.

‘Hij vroeg in zijn oratie meteen aandacht voor de stormachtige vlucht die het integriteitsbeleid had genomen, ­zowel bij bedrijven als de overheid. Hij waarschuwde voor het zogenoemde ‘integritisme’, het aanzwellende koor van onthullers en aangevers dat wees naar hoogwaardigheidsbekleders die een scheve schaats reden.

Integriteit, zei Huberts, is reuze geschikt om politieke tegenstanders of dwarse ambtenaren te vloeren. En zo gebeurt het met acteurs, politici, burgemeesters, journalisten, museumdirecteuren en specialisten. Een antiserum tegen het integritisme is nog niet gevonden.’
(Martin Sommer in EW)

GGZ
Een andere staatsreligie is te vinden in Therapieland. In de GGZ krijgt religiewetenschapper Katie Vlaardingerbroek drie keer per week een uur therapie, maar kan zij zich daaraan overgeven? Kritisch verwijst zij naar Karl Marx. De politiek filosoof (1818-1883) zei in 1844 over menselijke vervreemding: “Arbeiders leggen hun kracht en vermogen buiten zichzelf (in producten) in plaats van in zichzelf, net als religie dit doet.”

‘Dat is natuurlijk wel provocerend, een beetje speelse schop. Karl Marx zei ooit: “Religie is de opium van het volk.” Ofwel, religie wordt gebruikt om een beetje te bedwelmen en zingeving te geven, zodat mensen niet echt om zich heen kijken en in opstand komen. Therapie heeft nu een beetje dezelfde rol. Op zoek naar onszelf om ons niet in te zetten tegen onrechtvaardigheden.’
(Katie in De Ongelooflijke Radio)

DSM* als Bijbel
In het gesprek op de radio zoekt Katie in alle hoeken en gaten van therapieland om te ontdekken wat allemaal niet werkt. Zij heeft op vrijwel alles kritiek en is als gedreven religiewetenschapper meer bezig met een soort promotieonderzoek, dan naar herstel van haar PTSS. Haar kritiek is vooral dat je in therapieland wordt bedwelmd met zingeving. Dát wil Kathie herstellen: mensen moeten ‘in opstand komen’ en zich gaan ‘inzetten tegen onrechtvaardigheden’.
* Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM)


Stefan Paas, Katie Vlaardingerland, David Boogerd

‘Therapie is nu een verhaal dat zegt: dit is wat mens-zijn betekent, wat je lijden betekent. En hoe je je lijden kan oplossen en wat jouw leven betekenis geeft. Op al die existentiële vragen geeft therapie een antwoord: de therapeut bekleedt een bovenmenselijke functie, een beetje als de dominee of de priester. In een uurtje neemt die de plek van onvoorwaardelijke liefde, begrip, compassie en erkenning.

Iets wat we eerst bij God misschien wel zochten. Dat idee van die onvoorwaardelijke liefde en erkenning. Dat zit dan in dat contact met de therapeut. DSM is een boek dat identiteiten bepalen van mensen en heeft daarmee ook een heel sterke rol door te zeggen wat is normaal en niet normaal. Een soort Bijbel.’
(Katie in De Ongelooflijke Radio)

Bronnen o.a.:
* Wijers-gate en de bewaking van de reine zielen
* De Ongelooflijke radio
* Karl Marx, Parijse Manuscripten (drs. Jo Nabuurs, in: Humanistische Canon)

Martin Sommer (1956) Sinds een jaar schrijft hij politieke columns voor EW. In 2024 verscheen zijn boek De Nieuwe Standenstaat over ‘hoe het gelukkigste land ter wereld zijn humeur verloor’.
‘Journalisten speuren ijverig naar grensoverschrijders, en Wijers is alleen maar de zoveelste. De verontwaardigden over zijn lot zijn niet zelden ook de meest geharnaste Yeşilgöz-haters. Maar vergis je niet, de afgang van Wijers en de afkeer van Yeşilgöz zijn vruchten van dezelfde boom: die van de bewaking van de reine zielen.’ (Martin Sommer in EW)

Katie Vlaardingerbroek is religiewetenschapper en de schrijfster van Nederland Therapieland.
‘Een vlijmscherpe spiegel voor een land dat zijn psychisch lijden steeds therapieker inkleurt. Dit boek prikt liefdevol maar compromisloos door de ballon van therapeutisch marktdenken heen. Een belangrijk werk, dat zowel hulpverlener als hulpvrager tot nadenken stemt – en dat is precies wat we nu nodig hebben.’ (Jim van Os, hoogleraar psychiatrie, pleitbezorger van menselijke zorg)

► Tip: Bestsellerpsycholoog Gitta Jacob: ‘Therapie lijkt een vrijbrief om maar niets aan jezelf te hoeven veranderen’ (NRC 11 december 2025, Gemma Venhuizen)
‘Het lijkt bijna je sociale status te verhogen als je een psycholoog bezoekt. Therapie lijkt bovendien een vrijbrief om maar niets aan jezelf te hoeven veranderen: dit-en-dat is mijn jeugdtrauma, ik bén nu eenmaal zo. En daar wil ik me tegen uitspreken. Want voor elke positieve verandering is ook eigen inzet nodig.’ (Gitta Jacob, psychotherapeut, Hamburg, Duitsland – Gitta Jacob: Uit je schaduw.)

Beeld: De Vesting
Beeld De Nieuwe Standenstaat: Deel van de cover
Foto Martin Sommer: Prometheus
Foto Stefan Paas, Katie Vlaardingerland, David Boogerd: De Ongelooflijke Radio

Bas Heijne: ‘Camus zocht de zin van het leven in de mens’

Van de Franse filosoof Albert Camus vind je zijn hele wereldbeeld terug in Een hogere liefde (2024). Bas Heijne licht dit toe in het inleidend essay over Camus’ Brieven aan een Duitse vriend, de oorspronkelijke titel. Zó gloedvol dat je dat boek per se wil lezen. – Camus schrijft over een ‘hogere liefde’ en legt aan zijn Duitse vriend uit (die hem verwijt niet van zijn land te houden) ‘dat hij wel degelijk van zijn land houdt, maar dat zijn liefde niet los kan bestaan van ‘kritische liefde’ op wat er niet goed is en ook niet los van het streven naar een rechtvaardige samenleving’. Heijne noemt het conflict dat Camus (1913-1960) beschrijft ‘schrijnend actueel’.

‘Camus zegt: ‘Mijn opdracht is hoe je zin in het leven kunt ontdekken zonder dat je in het bestaan van God of in de almacht van de rede gelooft’.’
(Bas Heijne)

Zonder God?
Ook in De Ongelooflijke Podcast van 24 november 2024 vertelt Heijne genuanceerd én vol passie over Camus. ‘Camus zocht de zin van het leven in de mens.’

‘Bas Heijne heeft als missie om grote denkers uit het verleden onder de aandacht te brengen, waaronder de Franse filosoof Albert Camus. Zijn werk is volgens Heijne urgent voor deze tijd. Camus dacht na over hoe je betekenis aan het leven kunt geven zonder God en religie. Hij zag mensen de leegte opvullen met nationalisme of zelfs nazisme, maar zelf vulde hij het met een geloof in de mens: humanisme. Maar kan dat wel zonder God?’
(De Ongelooflijke Podcast #221)

Balans en zuiverheid
In zijn romans, essays en krantenartikelen keerde Camus, vertelt Heijne in zijn essay, anders dan zo veel van zijn tijdgenoten, zich tegen het verlangen naar absolute ideologische waarheden. Camus was ‘een rusteloze ziel op zoek naar balans en zuiverheid.’

‘Bij hem geen sprake van blinde partijdigheid. Het slechte was nooit helemaal slecht, benadrukte hij, het goede nooit helemaal goed. Mensen waren kwetsbare wezens – en dat betekende dat je ze moest helpen waar je kon’.
(Uit: Een hogere liefde)


Bas Heijne

‘Denken vanuit eigen ervaring’
Heijne maakt in zijn uitgebreide essay – en hierover vertelt hij eveneens in De Ongelooflijke Podcast – duidelijk dat Camus een twijfelaar was, voortdurend nadacht over zijn eigen denken. Als een echte filosoof – ook al ‘ontkende hij filosoof te zijn: hij dacht vanuit zijn eigen ervaring’ – brak Camus bijvoorbeeld in zijn lange, filosofische essay L’homme révolté (1951) zich het hoofd over de vraag ‘waarom de totale vrijheid altijd weer in massale slachtpartijen eindigt’.

Radicale intellectuelen
‘Dat was tegen het zere been van radicale intellectuelen. Opstandigheid met mate! brieste de surrealist André Breton naar aanleiding van dat boek. Wanneer je de hartstocht uit de opstand haalt, schreef hij honend in een kritiek, wat blijft er dan over?’
(Uit: Een hogere liefde)

‘Brieven aan een Duitse vriend is een geloofsbelijdenis met het mes op de keel’
(Bas Heijne, in deel 4 van zijn essay)

Hogere liefde essentieel
Voor Camus is zij [de hogere liefde] essentieel. En waard om voor te vechten wanneer dat noodzakelijk wordt. (…) De agressieve vaderlandsliefde van de vriend is uiteindelijk niets anders dan haat en frustratie – er moet een gapende leegte in hemzelf opgevuld worden. En dat kan alleen door middel van overheersing en vernietiging.
(Uit: Een hogere liefde)

Augustinus en Plotinus
Camus studeerde af op Augustinus, vertelt Heijne in de podcast. ‘Hij is voortdurend aan het dubben of het wel goed is wat hij doet; hij worstelt ook, zou je kunnen zeggen, met de dood van God.’ – Civis Mundi schrijft hierover: ‘Vooral het werk van Plotinus vormt een onderliggende visie bij Camus. Augustinus heeft raakpunten met het werk van Camus’.

‘De doctoraalscriptie had als titel Christian Metaphysics and Neoplatonism: Plotinus and St Augustine, het derde en vierde hoofdstuk van het eerste filosofische werk van Camus over Plotinus en Augustinus, dat zelden de aandacht krijgt, hoewel het een ander licht werpt op zijn werk, een christelijk en gnostisch licht gevolgd door een neoplatonistische verheldering.’
(Uit: Civis Mundi – Leven en werk van Albert Camus, deel 7: Plotinos en Augustinus)

St. Augustinus Plotinus

P.C.Hooftprijs
‘Een heerlijk (ruim) uurtje beschouwen met Bas Heijne. Hij is schrijver en essayist voor NRC, winnaar van de prestigieuze P.C. Hooftprijs [2017] en al voor de derde keer te gast bij De Ongelooflijke.
Bas Heijne staat bekend om zijn scherpe analyses van de samenleving en politiek, hoewel hij zich de eerste 40 jaar van zijn leven nauwelijks met politiek bemoeide. Wat is er gebeurd dat hij toch besloot dit te doen? Heijne ziet de maatschappij veranderen; welke culturele en levensbeschouwelijke ontwikkelingen gaan daarachter schuil?’
(De Ongelooflijke Podcast #221, 24 november 2024)

Humanisme
‘Net als in Camus’ eigen tijd wordt zijn humanisme vaak als een zwaktebod gezien, even onmachtig als sentimenteel, als onvermogen om klinkklaar stelling te nemen, zijn stem als de veel te zachte stem van het verketterde ‘redelijke midden’.’

‘Wie dat denkt, heeft Camus niet begrepen. De debatten rondom bootvluchtelingen, de nietsontziende Russische agressie jegens het Westen, de invasie van Oekraïne, de terreuraanval van Hamas en de Israëlische vernietiging van Gaza laten ons vooral zien hoe gemakkelijk het weer is geworden om mensen te ontmenselijken, waardoor hun lijden en dood geen sporen nalaten in ons geweten. Waar gehakt wordt vallen spaanders, om een omelet te maken moet je eieren breken, stelling nemen verdraagt geen kanttekeningen of harde kritiek op het eigen kamp.’
(Uit: Een hogere liefde)

Een Hogere liefde | door Albert Camus | Inleidend essay: Bas Heijne | derde druk september 2024 | Prometheus | Amsterdam | € 12,50 | E-book € 9,99
‘Camus’ brieven zijn een vlammende verdediging van zijn persoonlijke liefde voor zijn land en de Europese beschaving, die juist vraagt om debat en kritiek en vasthoudt aan het streven naar rechtvaardigheid.
In een tijd waarin het agressieve nationalisme weer hoogtij viert, hebben de lucide woorden van Camus het effect van een mokerslag. Bas Heijne schreef een inleiding, waarin hij deze noodzakelijke tekst onontkoombaar in ons heden plaatst.’

Oorspronkelijke titel
Lettres à un ami allemand | Albert Camus | copyright © Éditions Gallimard | 1945 | renouvelé en 1972 | all rights reserved | © 2024 Nederlandse vertaling Brieven aan een Duitse vriend | Jozef Waanders | © 2024 essay: Bas Heijne | ‘Lorsque l’auteur de ces lettres dit “vous”, il ne veut pas dire “vous autres Allemands”, mais “vous autres nazis”. Quand il dit “nous”, cela ne signifie pas toujours “nous autres Français” mais “nous autres Européens libres”.’

Beeld: Maartje de Sonnaville (Filosofie Magazine)
Foto Bas Heijne: NRC
Beeld Augustinus in examen: Sandro Botticelli
Beeld Plotinus: Licentia Poetica

Bewustzijn en de paradox van de hersenen

Neurowetenschapper Cyriel Pennartz (Universiteit van Amsterdam) schreef het populairwetenschappelijke boek De code van het bewustzijn. ‘Geen boek voor bangeriken, – wel voor twijfelaars, knutselaars, piekeraars, spoorzoekers en andere mensen die nieuwsgierig zijn naar wat zich in hun bovenkooi afspeelt,’ aldus de UvA. ‘Een fascinerend boek over een even fascinerend onderwerp. Tjokvol informatie en hier en daar best pittig, maar dat krijg je vanzelf met zo’n ‘Moeilijk Probleem’.’

‘Bij de schematische afbeeldingen en termenlijstjes heb je soms het gevoel dat je voor een tentamen aan het leren bent, maar daar staan gelukkig een heleboel leuke voorbeelden en anekdotes tegenover. Een aanrader voor ieder die zich wat meer bewust wil zijn van zijn bewustzijn’.
(UvA)

Pennartz neemt de lezer mee op een inspirerende zoektocht naar een van de grootste wetenschappelijke uitdagingen van de eenentwintigste eeuw: het begrijpen van de samenhang tussen hersenen en geest. De neurowetenschappen, vertelt Pennartz, hebben laten zien dat elektrische activiteit aan de basis ligt van de werking van de hersenen, terwijl zij paradoxaal genoeg ook het orgaan zijn waarmee we zien, voelen, ruiken, ons lichaam laten bewegen, plezier maken en verdriet hebben.

‘De paradox van de hersenen is dat het tóch niet die elektriciteit is die we voelen: in werkelijkheid ervaren we wel degelijk geuren, kleuren, smaken, muziek, pijn of plezier. Al die elektrische pulsjes zien er ongeveer hetzelfde uit, maar ze geven aanleiding tot radicaal verschillende ervaringen. Kennelijk zijn de hersenen op een raadselachtige manier in staat van alle elektrische signalen chocola te maken en ervoor te zorgen dat we ervaringen hebben die wezenlijk verschillen van stroomschokken.’
(Uit: De code van het bewustzijn)

Kan het bewustzijn gevangen worden door het te zien als een toestand van doordacht handelen, vraagt Pennartz zich af, en geeft hierbij een voorbeeld:

‘Ik heb die schoenen heel bewust gekocht,’ zegt een meisje tegen haar moeder op verdenking van een impulsaankoop. Maar hier bedoelt ze vooral dat ze goed heeft nagedacht over haar beslissing – niet dat ze zich zintuiglijk bewust werd van de geur of kleur van de schoenen, of hoe ze om haar voeten pasten.’
(Pennartz)

Het bewustzijn, vertelt Pennartz – een van de leiders van het Europese Human Brain Project – is als een diertje dat zich met zijn gladde vacht telkens aan je handen ontworstelt als je denkt het te hebben gevangen.

‘Dit boek gaat vooral over zintuiglijk bewustzijn  –  en hoe het merkwaardige weefsel van de hersenen, waarin het knettert van elektrische activiteit, in staat is ons de wereld met haar rijkdom aan kwaliteiten als vanzelfsprekend te laten ervaren. Later zal ik ingaan op andere, verder ontwikkelde vormen van bewustzijn zoals zelfbewustzijn, terwijl het bewust omgaan met grote levensvragen (klimaatbewustzijn et cetera) buiten beschouwing zal blijven.’
(Uit: De code van het bewustzijn)

Medisch Contact noemt De code van het bewustzijn door Cyriel Pennartz het meest leesbare boek, naast De verborgen bron, door Mark Solms (‘minder toegankelijk maar zeer gedegen van opzet’) en Metazoa, door Peter Godfrey-Smith (‘misschien het fraaist verteld en uitgegeven’).

‘Drie recente, schitterende boeken behandelen het probleem van het ontstaan van het (menselijk) bewustzijn, en presenteren daarmee ook een overkoepelende theorie over de functie en de werking van het brein. En passant logenstraffen ze de veelgehoorde opvatting dat we nog weinig begrijpen van de wijze waarop het brein functioneert. En dragen ze de idee dat we niet meer zijn dan ons brein ten grave, maar niet in de zin van een nieuw dualisme tussen lichaam en geest.’
(Medisch Contact)

Bij dit alles blijft begrip van het verband tussen neuronen en bewustzijn overigens een kwestie van ‘abstract denken’, stelt Pennartz, misschien om de verwachtingen niet te hoog te stellen.

‘We hebben een verbeeldingsprobleem. Mensen zullen altijd zeggen: hoe klopt de kleur van die oranje sinaasappel met al die neurale activiteit in het brein? Dat blijven toch andere dingen. In die zin zijn we principieel niet in staat de verbinding tussen bewustzijn en hersencellen zichtbaar te maken.’
(Medisch Contact)

Bronnen:
* De code van het bewustzijn: ‘Geen boek voor bangeriken’ (Universiteit van Amsterdam)
* Oorsprong en functie van bewustzijn (Medisch Contact)
* ‘Mensen leven in een simulatie’  (Medisch Contact)
* Audio: Hoe geven onze hersenen de werkelijkheid vorm? (De Nieuws BV – BNNVARA)

Beeld: smartvitaal.nl

De code van het bewustzijn | Cyriel Pennartz | Prometheus | 352 blz.| 22,50 euro | ‘Als je ’s ochtends ontwaakt uit een diepe slaap merk je het direct: je bevindt je in een wereld, met je lijf er middenin. Je bent terug van weggeweest. Dat is bewustzijn. Maar hoe verhoudt het bewustzijn zich tot onze hersenen? Vormen deze twee op de een of andere manier een eenheid? Wie zijn we eigenlijk?’ (Prometheus)

‘Pennartz is een van de zeldzame wetenschappers die overtuigend een brug weet te slaan tussen zijn fundamenteel neurowetenschappelijk werk en de grote filosofische vragen. Bij hem leer je de nuance van de geest en de complexiteit van het brein waarderen.’
(Damiaan Denys, filosoof, psychiater en auteur van Het tekort van het teveel)