‘Economie losgezongen van moraal en religie’

‘It’s stupid, the economy!’ – Deze variatie op Bill Clintons beroemde oneliner past bij de kern en oorsprong van het denken van de vorige week overleden econoom ‘van het genoeg’, Bob Goudzwaard. De oud-hoogleraar economie hield zich diepgaand bezig met economische theorievorming van wat tegenwoordig ‘externe effecten’ wordt genoemd: Effecten van economische activiteit die niet worden doorberekend in de prijs van producten: Milieuschade als belangrijk effect. Goudzwaard droeg ook bij aan hoe die economische groei te beteugelen.

‘Wat er mis kan gaan als economie een doel op zichzelf wordt
en losgezongen raakt van moraal en religie’
_{(Teunis Brand, Stichting Christelijke Filosofie)}

_{Bob Goudzwaard} _{(1934 – 2024)}

Tevreden zijn
De schepping is niet oneindig, vond Goudzwaard als progressieve politicus, die in 1980 het conservatieve CDA verliet. Hij vond dan ook dat “niets oneindig is, behalve God. Wel is er ruimte genoeg voor alle mensen op aarde, ook als er miljarden mensen op aarde leven”. Net als apostel Paulus vindt Goudzwaard dat je tevreden moet zijn met ‘je voedsel, kleren en onderdak; zo niet, dan verval je in schadelijke begeerten’.

Goudzwaard promoveerde in 1970, vlak voor de verschijning van het rapport van de Club van Rome. Goudzwaards thema was het beprijzen van schaarse goederen, zoals het milieu, een idee dat nu(!) op allerlei manieren tot uiting komt, bijvoorbeeld bij het Europese stelsel voor handel in CO2-rechten, het Emission Trade System (ETS).

‘Maar in zijn tijd aan de VU waren de boeken van Goudzwaard niet in de universiteitsbibliotheek te vinden: te omstreden.’
_{(Trouw, Jelle Brandsma)}

_{ETS: terugdringen uitstoot van broeikasgassen}

Bewustwording
Dr. Teunis Brand, directeur van de Stichting Christelijke Filosofie (SCF), verwees naar het denken van Goudzwaard op een netwerkbijeenkomst voor christenwetenschappers over het thema: ‘De wetenschapper als activist?!’ ook over de rol die het christelijk geloof speelt in wetenschapsbeoefening. Daarbij probeerde hij een antwoord te formuleren op een uitspraak van filosoof en hoogleraar in het recht Jacques Ellul.

‘De eerste taak van christen-intellectuelen vandaag de dag is bewustwording (…) De eerste daad, de eerste voorwaarde voor zo’n bewustwording, is een wilde en gepassioneerde vernietiging van mythen, van intellectuele afgoden.’
_{(Uit: Staan in de wereld van nu, Jacques Ellul)}

_SCF: _{De wetenschapper als activist?!}

Het ‘verloren paradijs’ herstellen?
Hoe doe je dat, dat kritisch analyseren van de machten en afgoden van onze tijd? Brand formuleerde een antwoord, aan de hand van een voorbeeld dat hem inspireert, namelijk dat van econoom prof. dr. Bob Goudzwaard (overleden op 20 april 2024, een dag nadat Brand zijn lezing uitsprak).

‘Goudzwaard is heel kritisch op het vooruitgangsdenken dat typerend is voor de moderniteit. Hij laat op basis van een zeer grondige analyse zien dat het opkomen van het vooruitgangsidee in belangrijke mate te verklaren valt vanuit het afscheid nemen van een aantal klassiek christelijke overtuigingen, zoals het geloof in Gods voorzienigheid en besef dat deze wereld gebroken is en dat de mens niet in staat is om op eigen kracht het ‘verloren paradijs’ te herstellen.’
_(SCF)

Wat er mis kan gaan
Wat Brand sterk vindt, is dat Goudzwaard duidelijk maakt wat er mis kan gaan als economie een doel op zichzelf wordt en losgezongen raakt van moraal en religie.

‘Daarmee peilt hij dieper dan de ‘oppervlakteverschijnselen’, en laat hij zien dat er ideologieën ten grondslag liggen aan de manier waarop we denken, leven en de maatschappij vormgeven. Deze ideologieën kunnen ons blind maken voor wat er daadwerkelijk aan de hand is. Geld, techniek, geloof in vooruitgang, maakbaarheid en menselijk kunnen: het kunnen machten worden die ons beheersen in plaats van wij hen.’
_(SCF)

_{Netwerkbijeenkomst Stichting Christelijke Filosofie}

Economie gaat ook anno 2024 vóór de natuur
“Als er échte keuzes moeten worden gemaakt tussen economische activiteiten of de natuur, kiest de Kamer vaak voor economische activiteiten.” Deze spiegel hield demissionair minister Van der Wal (Natuur en Stikstof) de Tweede Kamer onlangs voor. – Precies hét voorbeeld dat Goudzwaard nu zou geven van wat er mis gaat als economie een doel op zichzelf wordt. Kiezen voor natuur én economie is het antwoord.

‘De maatschappelijke kosten van níet investeren in natuurherstel zijn vele malen groter,’ aldus de minister. ‘Ik wil dat toch gezegd hebben. Want zodra het over de natuur gaat, voel ik de weerstand. Terwijl natuur juist een economische kans is en groene groei versterkt.’
_{(Trouw, Auke van Eijsden)}

Een nieuwe weg
Goudzwaard hield het destijds echter niet alleen bij kritische analyse. Hij probeerde ook een nieuwe weg te wijzen, zowel op het gebied van de economische theorie als op het gebied van politiek en beleid.

‘Hij deed voorstellen voor hoe we economische groei kunnen beteugelen, hoe we ongelijkheid kunnen verkleinen. Van die concrete voorstellen kun je natuurlijk van alles vinden, maar vanuit zijn maatschappelijke betrokkenheid stapte hij wel uit de ivoren toren van de wetenschap en ging met zijn verhaal de maatschappij in.’
_(SCF)

Toekomstige generatie
Goudzwaard ontving in 2011 een eredoctoraat in de godgeleerdheid. Tijdens die gelegenheid vertelde hij dat een van de drie reuzen op wiens schouders hij had gestaan, Dietrich Bonhoeffer was. Die leerde hem te ‘leven vanuit Gods toekomst en die present te stellen in het heden’. In dat verband herhaalde hij de woorden van de Duitse theoloog waarmee hij zijn afscheidscollege aan de VU opende:

‘De laatste vraag is niet, hoe verlaat ik als held het toneel, maar hoe zal de volgende generatie verder leven. Alleen uit deze vraag kunnen oplossingen ontstaan die vruchtbaar zijn.’
_(Soφie)

Bronnen:
* De wetenschapper als activist?! (Stichting Christelijke Filosofie, 29 april 2024))
* Een zachtmoedige Elisa. In memoriam Bob Goudzwaard (1934-2024) (Soφie, april 2024)
* Bob Goudzwaard drong al vijftig jaar geleden aan op beperking van economische groei (Trouw, 22 april 2024)
* Minister Van der Wal haalt uit naar Kamer: economische belangen winnen het van natuur (Trouw, 28 maart 2024)
* Netwerkbijeenkomst ‘De wetenschapper als activist?!’ (ForumC)
* Club van Rome – Grenzen aan de groei (1972) (Historiek)
* Staan in de wereld van nu – Uitdagingen in een postchristelijke beschaving (KokBoekencentrum)

Beeld: Twee meisjes planten een jonge boom (freepik.com)
Beeld CO2: European Commission (Getty Images)
Beeld Bob Goudzwaard: Soφie
Beeld De wetenschapper als activist?!: Stichting Christelijke Filosofie
Beeld Netwerkbijeenkomst: Stichting Christelijke Filosofie

De filosofie van Christus, met dank aan de Verlichting

Een van de redenen die Frédéric Lenoir ertoe heeft aangezet om het boek De filosofie van Christus te schrijven, is dat de diepgaande vernieuwing van Christus’ boodschap vergeten is en zelfs omgevormd tot het exacte tegendeel ervan. Het christendom is sindsdien onbegrijpelijk voor wie de grondteksten niet kent. Lenoir verwijst hiermee naar de kritiek van Jacques Ellul en Søren Kierkegaard. ‘Het kerkelijk instituut heeft zich afgekeerd van zijn grondleggers’.

Volgens Lenoir was Søren Kierkegaard (sorenkierkegaard.nl) een ‘gekweld christen’ en voelde hij zich de titel christen onwaardig. De beroemde gelovige stelde dat de ‘christenheid’ (de Europese samenleving) de boodschap van het Nieuwe Testament voortdurend de rug heeft toegekeerd.

‘Het werkelijke christendom bleek er volledig door te zijn verdraaid. Geen woorden zijn hem [Kierkegaard] te hard om de christenheid af te wijzen: ‘deze misdaad’, ‘deze illusie’, ‘dit bedrog’, ‘dit slappe citroenwater’, ‘deze walgelijke dikdoenerij’. (Lenoir)

‘Het christendom is afgeschaft door zijn verbreiding, door de miljoenen zogenaamde christenen, wier aantal de afwezigheid van de ware christenen en de onwerkelijkheid van het christendom verhult.’ (Kierkegaard)

Dit vindt weerklank bij de Franse scherpzinnige denker en geëngageerd christen Jacques Ellul (aitheoloog.nl), die langer stilstaat bij de manier waarop deze omkering zich heeft voltrokken. In het essay Subversief christendom van deze jurist, historicus, theoloog en socioloog, schrijft hij:

‘Hoe is het mogelijk dat de ontwikkeling van de christelijke samenleving en de kerkelijk samenleving een maatschappij heeft doen ontstaan, een beschaving en een cultuur die zo volledig het tegendeel vormen van dat wat de onweersprekelijke tekst is van de Tora en de profeten, als van Jezus en Paulus? Ik zeg volledig en bedoel dat ook. Er is niet slechts tegenspraak op een enkel punt, maar op alle punten.’

Volgens Ellul is het historische christendom een religie geworden, een zedenleer en een macht die zichzelf heeft verrijkt.

‘Nu ondermijnde de hele boodschap van het Nieuwe Testament de religie, de moraal, de macht en het geld. Door zich af te keren van de boodschap van zijn grondleggers heeft het kerkelijke instituut dus op zijn beurt het christendom ondergraven. De kerk heeft het christendom teruggebracht tot het niveau van een godsdienst (met zijn rituelen en dogma’s) en een moraal (van plicht en onderworpenheid) zoals vele andere, en ze heeft zich laten omkopen door macht en geld.’

Jezus bleef volgens Frédéric Lenoir (foto: Ten Have) wel trouw aan wat hij noemde ‘de wil van zijn vader’ en is niet gestorven omdat God behoefte had aan smart, maar eenvoudigweg omdat Jezus tot aan het einde toe trouw bleef aan de waarheid die hij kwam brengen. Dat is zonder twijfel, vervolgt Lenoir, de reden waarom zijn woorden tweeduizend jaar later nog zo juist klinken.

Lenoir begint zijn boek met een verhaal uit Dostojevski’s De broers Karamazov: een episode van de grootinquisiteur; over de legende van de terugkeer van Christus op aarde. Dostojevski legt hierin het accent op wat hem het belangrijkste lijkt: de kerk heeft Christus’ boodschap van vrijheid verworpen uit naam van menselijke zwakte, om haar macht te vestigen. Jezus bood weerstand, daar waar de kerk bezweek voor de verleiding.

Opmerkelijk vind ik genoemde uitspraak van Lenoir dat het kruis van Christus niet staat voor de Zoon die lijdt om de toorn van de Vader tot bedaren te brengen, zoals wordt opgevat binnen een doloristische (= de verheerlijking van het lijden, PD), opofferingsgezinde theologie:

‘Zo’n voorstelling is in tegenspraak met de hele leer van Christus en met zijn openbaring van een liefhebbende God. Jezus accepteert zijn dood, omdat hij geen andere uitweg heeft om trouw te blijven aan zijn boodschap, die onverdraaglijk is voor de religieuze autoriteiten van zijn tijd.. Hij moet ofwel zwijgen en verdwijnen, ofwel zijn boodschap verloochenen, ofwel tot het einde de consequenties aanvaarden en de prijs daarvoor betalen.’

Volgens Lenoir, die ook de grote verdiensten van de kerk beschrijft, werden de geestelijken verblind door het verpletterende succes van hun religie en proefden van de macht.

‘De kerk werd sterker en ging zich geleidelijk meer met zichzelf bezighouden dan met haar oorspronkelijke doelstelling. Het evangelie werd nog altijd verkondigd, maar de kloof tussen de geboden van Christus en de kerkelijke praktijken werd steeds groter, omdat die meer en meer gericht waren op haar instandhouding, ontwikkeling en gezag.’

De filosofie van Christus, zijn meest fundamentele ethische leer, zo stelt Lenoir al in het begin van zijn boek, ‘bereikte de mensen niet langer door de deur van de kerk, maar keerde terug door het raam van het humanisme van de renaissance en de verlichting!’

‘Terwijl de kerk met haar inquisitiepraktijken drie eeuwen lang de christelijke leer van de menselijke waardigheid en de geloofsvrijheid aan het kruis spijkert, herleeft deze boodschap dankzij de humanisten.’

En deze paradox vormt het hoofdthema van het boek De filosofie van Christus.

de_filosofie_van_christus_isbn_9789079001132_1_1415502285

Frédéric Lenoir is filosoof en godsdiensthistoricus. Hij werkt als onderzoeker aan de Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales te Parijs en is hoofdredacteur van Le Monde des Religions. Hij schreef vele essays en historische romans. Zijn werk is in veel talen vertaald.

Lenoir beschrijft hoe de filosofie van Christus werd vertroebeld door kerkelijke instituties, toen in de vierde eeuw het christendom de officiële religie van het Romeinse Rijk werd. Pas duizend jaar later beleeft deze filosofie een nieuwe ‘geboorte’, als Renaissance- en Verlichtingsfilosofen een beroep op haar doen om de Europese samenleving te bevrijden van het juk van de kerk en een modern humanisme stichten. (Ten Have)

Illustr: Christus als leraar – Detail van de sarcofaag van Junius Bassus uit circa 359, gevonden in 1595, bij het graf van Petrus, tijdens bouwwerkzaamheden in de Sint-Pieterskerk in Rome, onder de vloer. (johnveldhuis.com)
– De hemel is niet leeg. Het leven is niet louter een product van de wetten en van het toeval van de materie, maar in alles en tegelijk ook boven alles staat een persoonlijke wil, staat Geest, die zich in Jezus als Liefde heeft geopenbaard. De vroegchristelijke sarcofagen brengen dit inzicht in beeld – in het aangezicht van de dood, wanneer de vraag naar de zin van het leven onontkoombaar wordt. De gestalte van Christus wordt op de vroege sarcofagen vooral op twee manieren uitgelegd: als filosoof en als herder. (rkdocumenten.nl)

update 10 05 2023