‘We kunnen atomen splitsen, menselijke cellen kweken in varkens en sterrenstelsels ontdekken, maar het brengt ons geen stap dichter bij het enigma des levens. Zelfs het slimste algoritme kan hier geen antwoord op kan geven.’ Jaap Tielbeke, van De Groene Amsterdammer: ‘Ooit boden religies en ideologieën houvast, maar in een volstrekt onttoverde wereld missen we een gemeenschappelijke horizon.’

Tielbeke bespreekt de op 23 februari te verschijnen Nederlandse vertaling van Homo Deus, van de Israëlische historicus Yuval Noah Harari. En wat dat uitblijven van een antwoord van het slimste algoritme betreft, verwijst Tielbeke in zijn artikel De betekenis van het leven naar een scène uit de sciencefictionklassier A Hitchhiker’s Guide to the Galaxy:

‘waarin de computer Deep Thought wordt gevraagd naar het ‘antwoord op de ultieme vraag over het Leven, het Universum en Alles’. Na 7,5 miljoen jaar rekenen komt Deep Thought met een antwoord: ‘42’.’

Een onbeantwoorde vraag is nog steeds: wat is de betekenis van het leven? Religie bood een denkrichting, maar de wetenschap niet. Vroeger konden we onze blik nog tot de hemel richten, maar sinds de dood van God zijn we voor dit soort brandende vragen op onszelf gericht. Een overtuigd ‘tegenverhaal’ wordt gemist.

Homo Deus ziet echter een nieuwe religie: het dataïsme, de alwetendheid van Big Data en de kracht van algoritmen, met als tempel Silicon Valley, waar de hogepriesters van het geloof in technische vooruitgang in hoog tempo bezig zijn om de mens goddelijke kwaliteiten te verschaffen.

‘Nieuwe levensvormen scheppen, op afstand communiceren, zich verplaatsen met hoge snelheden en het eeuwige leven leiden: in het verleden waren dit soort ‘supervermogens’ enkel voorbehouden aan goden. Maar inmiddels leven we in het tijdperk van de Homo Deus, de mens-god.’

We grijpen volgens Tielbeke dus niet langer naar mythes of goden, maar naar wetenschappelijke instrumenten en nieuwe technologieën. Maar, zo stelt hij kritisch naar Harari, voor een christen is God geen fictie, voor een gelovige is Hij een absolute waarheid.

‘Net zoals voor een hardcore kapitalist de wet van de onzichtbare hand even onbetwistbaar is als de wet van de zwaartekracht. Of zoals de communist heilig gelooft in de klasseloze maatschappij. Zulke verhalen kunnen enkel als bindmiddel fungeren zolang ze hun eigen fictieve gehalte ontkennen.’

Volgens Tielbeke gaat Homo Deus verder waar die eerste bestseller (Sapiens) eindigde. De mens is zo machtig geworden dat we God naar de kroon steken, maar eigenlijk hebben we geen flauw idee wat we met al die macht aan moeten.

‘Hongersnoden zijn nagenoeg de wereld uit geholpen, oorlogen worden steeds zeldzamer en iedere generatie leeft langer en gezonder dan de vorige. Luilekkerland ligt om de hoek, maar wat nu? Een nieuwe horizon ontbreekt, schrijft Harari: ‘Als brandweerlieden in een wereld zonder vuur, zo moet de mensheid zich in de 21ste eeuw een unieke nieuwe vraag stellen: wat gaan we nu met onszelf aanvangen?’

We zijn mensen aan het upgraden tot goden, is de mening van Harari, want hoe gaan we om met technologie waarmee we nieuw leven kunnen ontwerpen alsof het een bouwpakket is? En wat als de dood, de grote gelijkmaker, straks niet langer onvermijdelijk is? Door dit soort vragen in historisch perspectief te plaatsen laat Harari volgens Tielbeke zien hoe ingrijpend de revolutie is waarvan we aan de vooravond staan.

Als grote blinde vlek van de wetenschap noemt Harari ‘gelukkig zijn’, en hebben academici de geschiedenis van vrijwel alles onderzocht – politiek, economie, seksualiteit, voedsel – maar zelden de vraag gesteld welk effect dit heeft op het menselijk geluk: dat is de grootste lacune in ons begrip van de geschiedenis.

‘Met de opkomst van het individualisme en de teloorgang van de collectieve ideologieën is geluk misschien wel onze opperste waarde geworden.’

Harari vraagt zich ook af wat als kunstmatige intelligentie aan de menselijke controle ontsnapt en zich als een Monster van Frankenstein tegen haar schepper keert? Wat als Google en Facebook ons leven volledig beheersen, of we langzaam afglijden naar een orwelliaanse politiestaat?

‘De grote verdienste van Harari is dat hij al deze inzichten samenbrengt en integreert in een alomvattende geschiedenis, waardoor de boodschap stevig aankomt. We staan op de drempel van een compleet nieuwe fase in de evolutie. En er is geen enkele garantie dat die er rooskleurig uit zal zien.’

Zie: De betekenis van het leven (De Groene Amsterdammer)

Yuval Noah Harari doceert geschiedenis aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem. Sapiens, zijn kleine geschiedenis van de mensheid, werd in veertig landen vertaald. Wereldwijd werden er meer dan 1 miljoen exemplaren verkocht. Homo Deus is het meesterlijke vervolg.

‘Homo Deus – Op onnavolgbare wijze beschrijft Yuval Noah Harari in zijn bestseller Sapiens 70.000 jaar menselijke evolutie, maar met Homo Deus richt hij zich op de toekomst. Met zijn kenmerkende vermenging van wetenschap, geschiedenis en filosofie onderzoekt Harari de dromen en nachtmerries van de eenentwintigste eeuw – van onsterfelijkheid tot kunstmatig leven. Hij stelt fundamentele vragen: Waar gaan we naartoe? Hoe beschermen we onze kwetsbare wereld tegen onze eigen verwoestende krachten? En als we in staat zijn door technologische vooruitgang ons lichaam en onze geest te verbeteren, wat gebeurt er dan met de mensen die zich niet laten upgraden? Wat voor sociale gevolgen zal deze tweedeling hebben? Volgens Harari is het essentieel om meer te begrijpen van de technologische revoluties om ons heen, anders hebben we geen invloed op de koers van onze toekomst. Dit is de volgende stap in onze evolutie. Dit is Homo Deus. Met een voorwoord van Bas Heijne.’ (Uitgeverij Thomas Rap)