Een maatschappij waar veroudering er niet mag zijn

Dat is een dubbel probleem voor ‘de grijze duiven met dementie’, zegt psycholoog Ad Bergsma. Hoewel volgens Alzheimerverenigingen geestelijk verval geen onderdeel mag zijn van veroudering, werpt dit zijn schaduw vooruit. The European Journal of Aging stelt dat 40% van de mensen van middelbare leeftijd bang is straks de controle te verliezen. Het zenboeddhisme klinkt hoopvol en gaat ervan uit dat we niet minder menselijk worden, en evenmin worden onze subjectieve ervaringen minder belangrijk.

‘Als we een gelukkig moment beleven, is het emotioneel net zo rijk als eerder in ons leven toen we nog ‘gewoon’ waren’
_{(Psychogerontoloog Huub Buijssen)}

‘Het hart wordt niet dement’
De wetenschappelijke beschrijving van dementie stelt verliezen centraal. Dat beïnvloedt onze beleving: een wetenschappelijke definitie kan iets ondraaglijk maken wat in zichzelf al erg is’. Het mooie idee dat hier tegenover wordt gesteld, dat ‘het hart niet dement wordt’, komt van de Nederlandse psychogerontoloog Huub Buijssen.

‘Bij dementie verslechteren de denkende delen van de hersenen veel erger dan de emotionele delen. Als we een gelukkig moment beleven, is het emotioneel net zo rijk als eerder in ons leven toen we nog ‘gewoon’ waren.’
_{(Huub Buijssen)}

Zenboeddhisme
De filosofie van het zenboeddhisme laat zo meer ruimte voor het goede dat behouden blijft, stelt Bergsma. De Dalai Lama schreef er zelfhulpboeken over. ‘Waar wetenschappers zich richten op het oplossen van wat er niet zou moeten zijn’, stellen boeddhisten het lijden echter voor als iets dat onvermijdelijk op je pad komt: ‘Leer leven met ellende’, zo klinkt hun motto.’

‘De “nobele waarheid” is dat het “leven lijden is”.’
_{(De Dalai Lama)}

Terugkeren tot de kern
Bergsma stelt dat het streven naar perfecte gezondheid voort kan komen uit een preoccupatie met ziekte en verval. Bij het denken over dementie is het daarom zaak de verliezen te bezien in relatie met wat behouden blijft. Hij vertelt over de Amerikaanse meditatieleraar Doug McGill die de langzame aftakeling van zijn moeder beschrijft. Niet de verliezen staan centraal, maar het terugkeren tot de kern.

‘Terwijl zij de ene na de andere lichamelijke en mentale vaardigheid verloor, werd ze voor mij meer en meer de persoon die zij in essentie altijd al was. Haar glimlach is in de loop van vijftien jaar meer spontaan en oprecht geworden. Haar lach – en ze lacht nog vaak – is zachter geworden en lichthartig, zonder een spoor van ironie, nostalgie of spijt. Haar blik is meer open en verlangend en haar liefde pijnlijk puur en direct.’
_{(Doug McGill)}

Verbondenheid in liefde
In Onze laatste jaren van vreugde en verdriet vertelt de boeddhistische lerares Olivia Ames Hoblitzelle de laatste levensjaren van haar dementerende partner Hob. Dementie beschrijft ze onomwonden als een wreed proces. Toch ziet zij het ziekteproces van haar man ook als een mogelijkheid om te ervaren wat er het meest toe doet in het leven: de verbondenheid in liefde en momenten van geluk. Wakker worden is voor Hob wel heel moeilijk.

‘Toen ik vijf minuten geleden wakker werd, wist ik niet waar ik was… waar iedereen was… waar jij was… Ik wist niet wie ik was… Ik ben uit de gewone tijd gevallen… Het kan best zijn dat ik tweehonderd jaar heb geslapen… Ik heb helemaal geen besef van kloktijd als ik zo gedesoriënteerd ben als nu…’.’
_{(Uit: Onze laatste jaren van vreugde en verdriet, Olivia Ames Hoblitzelle)}

Positievere benadering
In het voorwoord van Onze laatste jaren van vreugde en verdriet concludeert de Dalai Lama:

‘We kunnen weinig veranderen aan het ouder-worden of Alzheimer, maar zoals Hoblitzelle laat zien, kan het accepteren van onze toestand op de lange duur een veel positievere benadering zijn.’
_{(De Dalai Lama)}

Paniek
Psychogerontoloog Buijssen bezocht begin deze eeuw een opera, vertelt Bergsma, toen hij plotseling besefte dat hij zich twee namen niet meer kon herinneren. ‘Paniek maakte zich van hem meester. Hij hoorde niets meer van de muziek, maar kon alleen maar denken dat hij op het punt stond dementie te krijgen, net als zijn beide ouders. Bijna twintig jaar later functioneert Buijssen nog steeds op hoog niveau, maar de gedachte aan een toekomst met dementie maakt hem minder bang dan vroeger.’

‘Als deze ziekte mij inhaalt, hoop ik zo snel mogelijk weer te worden wie ik was in mijn vroegste jeugd. Volgens haar vaak herhaalde verhalen was ik de kleuter die elke moeder zich wenst: zelden humeurig, lastig of opstandig en in het piepkleine wereldje van de box helemaal tevreden met zichzelf. Als ik deze periode nog een keer mag overdoen, dan zal het staartje van mijn leven toch een heel gelukkige tijd zijn.’
_{(Huub Buijssen)}

Bronnen:
Zen in het aangezicht van dementie (Volzin, 21 oktober 2025, Ad Bergsma)
Onze laatste jaren van verdriet – mindful omgaan met Alzheimer | VBK Media | Broese boekverkopers Utrecht
Alzheimer Nederland

Beeld: Le courrier des maires / Adobe
Foto vergeetmijnietje sleutel: Alzheimer Nederland
Foto: Magazine Kijk / Unsplash/Pixabay

Vreugdevol, wijs en actief leven met ZEN

Boekrecensie: Zen of het konijn in ons brein – Bij beginnende meditatiebeoefenaars is het beeld van een lege geest het hardnekkigste misverstand. Veel mensen komen bij een zencentrum met de vraag hoe ze hun geest leeg moeten krijgen. Zenmonnik Tom Shoden Hannes, auteur van Zen of het konijn in ons brein, antwoordt dan dat ‘hun geest allang leeg is – en alle gedachten waarvan ze zo veel last van hebben ook. Maar dat het een heel ander ‘leeg’ is dan ze zich inbeelden’.

‘…Het verschil tussen leven als slaafjes van een bazig konijn in ons hoofd,
en leven als de volle mens die we op elk moment wijs en actief leven…’
_{(Tom Shoden Hannes)}

De radicale eenvoud van zenmeditatie
In Zen of het konijn in ons brein vertelt de gepokt en gemazelde boeddhist dat je, zonder ‘ascetische hardheid, geheime kennis of magische krachten, zen het vermogen geeft om te leven, de flexibiliteit om voortdurend heen en weer te gaan tussen de radicale eenvoud van zenmeditatie en ons hectische maatschappelijke leven’.

Het maatschappelijk beeld van zen
‘Het is niet het hoofdthema van dit boek, maar waar mogelijk zal ik suggesties geven over het verband tussen onze verwachtingen en mentale filters en het maatschappelijke beeld van de zen: zen als trip, zen als energizer, zen als tranquillizer, zen als dieet, zen als opwekker van magische krachten, zen als concentratie-en-efficiëntiemachine… Grofweg de zen van de reclame. Zen als de spreekbuis van wat we denken tekort te komen.’
_{(Tom Shoden Hannes)}

De traditionele zenpedagogie klinkt, zegt Hannes, meer als: ‘Dus je wilt leren zwemmen? Kijk, dit is een zwembad en hopla, ik duw je erin. Ik kom straks wel kijken of er nog vragen zijn.’ Een beetje overdreven, zegt hij erbij, maar ‘zo voelt het in het begin toch vaak aan’.

_{Tom Shoden Hannes}

Onze grotere hersenen maken ons tot mensen.
In Zen of het konijn in ons brein staat een karikatuur, een konijn, voor het deel van de hersenen dat we gemeen hebben met de andere diersoorten. De mens werd, nog maar enkele miljoenen jaren geleden, spectaculair snel getrakteerd op een ‘immense massa extra hersenen‘ dat zich over dat oudere centrum heeft gelegd: onze tragere grotere ‘denkhersenen’. Maar… aan het stuur van die formidabele denktank zit een konijn…

Geen boek over neurologie
‘Wat is neurologisch gesproken nu het probleem? Dit is geen boek over neurologie, dus ik presenteer noodgedwongen een karikatuur. (…) Het verkeer van de kleine naar de grote hersenen verloopt prima, maar andersom wil niet zo goed lukken. Levensbehoud krijgt voorrang op filosofie, zeg maar, en doe daar maar eens moeilijk over.’
_{(Tom Shoden Hannes)}

Basisoorzaken van al ons overbodig lijden
Het lijkt wel, vervolgt de auteur, alsof het konijn zegt: ‘Kijk, ik ben ouder, ik was hier eerst, ik heb al miljarden jaren voor je gewerkt en onze nieuweling hier, die er nog maar een paar miljoen jaar bij is, die heeft naar mij te luisteren’.

‘We zullen kennismaken met ons “innerlijke konijn” en de manier waarop dat beestje zich vertaalt in wat het klassieke boeddhisme “de drie vergiften” noemt. Dat zijn de reacties waarmee we de wereld doorgaans te lijf gaan en die onszelf en de wereld vaak zuur opbreken. Het zijn de drie basisoorzaken van al ons overbodig lijden‘.
_{(Uit: Zen of het konijn in ons brein)}

Konijnenbrein chaotisch geordend
Zen of het konijn in ons brein is verrassend toegankelijk, en bezield geschreven. Over ons innerlijke konijn dat bliksemsnel reageert. En dat toch ook zijn voordelen heeft. ‘Zo snel dat we soms reageren voor we er ons nog maar bewust van zijn. Ons oog knijpt dicht vóór we het woord “vliegje” kunnen denken’.

‘Dat komt omdat de cellen van het konijnenbrein chaotisch geordend zijn en zelfs min of meer met elkaar versmolten, zodat de communicatie tussen de cellen veel en veel sneller verlopen dan het verbale denken van onze tragere grote denkhersenen.’
_{(Tom Shoden Hannes)}

Verfrissend tegendeel van de koan
Met dit chaotische konijnenbrein zijn we aangeland bij het aantrekkelijke van dit boek waarin dat – bij vlagen hilarisch verwoordde – konijn de hoofdrol speelt in het inzichtelijk maken van zen. De auteur speelt in zijn taalgebruik zo beeldend met dat dier, waardoor zen echt gaat leven.

Leren geloven in onszelf
Het boeddhisme bestuderen kan door ‘beginnende boeddhisten’ soms als één grote koan worden ervaren en kunnen niets met ogenschijnlijk absurde koans als: ‘Wat is het geluid van één klappende hand?’. Dit boek is het verfrissende tegendeel van een koan. Het biedt de essentie van het boeddhisme en biedt praktische toepassingen. Optimaal zen.

‘We moeten leren geloven in onszelf. Dat is het mooiste cadeau dat de zen voor ons in petto heeft: we kunnen een hersteld vertrouwen vinden in ons volledige kunnen. We kunnen “ons ware gezicht” weer leren zien en dat is een heuglijke zaak! De zen leert ons weer werkelijk te zien en te zijn wie we zijn. We kunnen volop gebruik maken van de realiteit zoals ze is en gelukkiger en vrijer worden.’
_{(Uit: Zen of het konijn in ons brein)}

Geen zelfhulpboek
Niet gek dat dit boek binnenkort uitkomt met een achtste druk. Het wordt sinds 2009 (her)ontdekt. Dit is absoluut geen zelfhulpboek, maar een absolute aanrader: al meedenkend met de auteur en het konijn wandel je zelfstandig mee op een prachtig pad. Meer en meer op weg op eigen kracht.

‘Als je geest rustig de weg volgt,
kan niets ter wereld je nog kwetsen.
En als iets niet langer kwetsend is,
verandert het van aanzicht’.
_{(Een van de allereerste zenteksten, de Shinjinmei van meester Sosan,} _{in: Zen of het konijn in ons brein)}

Zen of het konijn in ons brein | Tom Hannes | Tekeningen: Tom Hannes | Witsand Uitgevers bvba | 256 pagina’s | Hardcover | 2009 | ►8^e druk, volledig herwerkt, zojuist verschenen | ‘Het blijft me verrassen dat mensen mij haast wekelijks blijven aanspreken over hoe de lectuur van Zen of het konijn in ons brein hen in de loop der jaren heeft uitgedaagd. Het leven gaat met horten en stoten, maar het konijn blijft mensen inspireren, en dat doet mij veel plezier.’ (Tom Shoden Hannes)

Beeld: Foto (PD) van een van de tekeningen door Tom Hannes in Zen of het konijn in het brein
Foto Tom Shoden Hannes: (KRO-NCRV)

‘Ineens wordt het bewustzijn zich van zichzelf bewust’

Eckhart Tolle parafraseert Jezus als hij zegt: ‘De waarheid maakt vrij’. Die woorden wijzen niet naar een of andere conceptuele waarheid, maar ‘gaan over de waarheid in jouzelf, de waarheid over wie en wat jij bent, een waarheid die elke omschrijving en vorm te boven gaat’. – Tolle, een van de meest inspirerende en visionaire spirituele leraren in de wereld van vandaag, schreef het voorwoord in De diamant in jezelf. Auteur Gangaji (Toni Robertson) is het vrouwelijke en Amerikaanse gezicht van advaita vedanta of non-dualiteit. Met De diamant in jezelf kun je zien dat alles waar je in je leven naar op zoek bent, er altijd ís.

‘Als onzekerheid onaanvaardbaar voor je is, verandert die in angst. Als ze volkomen aanvaardbaar is, verandert ze in toegenomen levendigheid, alertheid en creativiteit’
_{(Eckhart Tolle)}

Oprecht verlangen
‘Als je hoopt op een bepaalde vorm van helderheid, een weids gevoel van gelukzaligheid of zekerheid over jouw opdracht in deze wereld, laat dat dan gaan zodat je simpelweg hier bent. Als je niets hebt, heb je alleen jezelf. En wanneer je werkelijk alleen jezelf hebt, kun je zien wie je waarlijk bent.
Als je vrij wilt zijn, en je geeft dat verlangen geen enkele vorm, je hangt er geen verwachtingen of gedachten aan, maar laat het verlangen er gewoon zijn, openbaart zich in dat oprechte verlangen het hele universum.’
_{(Uit: De diamant in jezelf)}

_{Gangagi (Toni Robertson)}

Een dieper besef
Het gaat niet om iets wat jij over jezelf zou moeten weten, zegt Eckhart Tolle in het voorwoord, maar om een dieper en toch buitengewoon eenvoudig besef, waarbij wie het beseft en wat je beseft tot één samenvloeien.

‘Dan wordt de kloof als gevolg van het ego gedicht en ben je weer heel. Je zou dat besef als volgt kunnen omschrijven: ineens wordt het bewustzijn zich van zichzelf bewust. Wanneer dat gebeurt, kom je op één lijn te staan met de evolutionaire impuls van het universum: gericht zijn op de ontwikkeling van bewustzijn in deze wereld.’
_{(Eckhart Tolle}

Doel menselijk bestaan
🌱 Op aarde kan je dan misschien veel bereikt hebben, maar als je geen weet hebt van deze levende waarheid, vervolgt de spirituele leraar, ben je als een zaadje dat niet ontkiemd is en ga je aan het ware doel van het menselijk bestaan voorbij. 🌱

‘En zelfs wanneer je een leven van louter lijden en fouten hebt gehad, kun je daar alleen door dit besef verlossing van vinden en wat ogenschijnlijk zinloos was in retrospectief een diepe zin verlenen.’
_{(Eckhart Tolle)}

‘Vragen als ‘wie ben ik’ en ‘waar is de stilte’ zijn belangrijker dan het opnemen van
steeds meer kennis of het opdoen van ervaring’
_(Gangaji)

Zen, boeddhisme en vipassana
Gangaji is de spirituele naam van de Amerikaanse Toni Robertson die in de jaren ‘80 zen, boeddhisme en vipassana bestudeerde. Zij nodigt je uit om te stoppen met alles wat je van de waarheid weghaalt. In haar boek begint Gangaji met haar levensverhaal, met ‘het gevoel dat er iets ontbrak, dat er iets was dat ze niet had gekregen’.

‘Ik was me er echter van bewust dat ik nog steeds door het leven ging met lijden als basis. Ik had van alles geprobeerd om dat lijden te verlichten: psychotherapie, affirmaties, meditatie, allerlei workshops, helderzienden, astrologie, visualisatie, automatisch schrift, dansen, psychedelica, aan al mijn verlangens toegeven en al mijn verlangens onderdrukken.’
_{(Uit: De diamant in jezelf)}

Bewustwording
Omdat we onszelf ‘gewoon’ vonden, bleef er in onze hersenen en in ons hart een bepaalde deur dicht, zegt Gangaji, een deur naar de waarheid die de kern van alles is.

‘Maar nu is de tijd waarin die conditionering scheuren gaat vertonen. Wanneer je dit leest, ben je je daar al in enige mate van bewust, anders zou je dit boek niet hebben uitgekozen. Dit is een tijd van bewustwording voor gewone mensen. Niet alleen voor hen die onder een uitzonderlijk gelukkig gesternte geboren zijn, maar ook voor doodgewone mensen.’
_{(Uit: De diamant in jezelf)}

Bronnen:
* De diamant in jezelf – Zien wat er altijd is | Gangaji | Ankhhermes | Paperback | 224 pagina’s | € 23,50 | E-book € 14,99 | ‘Dit boek gaat niet alleen over het transcenderen van compulsieve en onbewuste denkpatronen en het einde van het lijden van de mens. Het is een onderdeel van een evolutionaire transformatie van kosmische betekenis: het ontwaken uit de droom van de identificatie met de vorm, de droom van de afscheiding. Dat jij deze woorden leest, is een teken dat jij een wezenlijke rol speelt bij dit grootse avontuur: het collectieve ontwaken.’ (Eckhart Tolle)
* Inspirerend leven: Wat kun je verwachten van spiritueel ontwaken en verlichting en hoe bereik je het? – De diamant in jezelf
* Eckhart Tolle: Over Eckhart Tolle
* ‘Het zo-zijn van dit moment’, en dan? ‘Allow this moment to be’, zegt Eckhart Tolle.

!►Tip: Beluister De Ongelooflijke Podcast van afgelopen nacht. #189: Over (natuurlijk / bovennatuurlijk) bewustzijn, geest, (kwantum)fysica en God. Met filosoof en wiskundige Emanuel Rutten. (NPO1-radio)

Beeld: Detail cover Wat is bewustzijn nou eigenlijk? (Jacob Jolij)
Gangaji: gangaji.org
C.J.Jung: belgercoaching.nl

Met zen de christelijke mystiek herontdekken

Mysticus Thomas Merton wil in Zen en de gretige vogels laten zien dat er analogieën zijn tussen zen en vormen van christelijke mystiek en dat het christendom hiervan kan leren. Dit boek verschijnt op 14 september in een nieuwe Nederlandse vertaling. ‘Op de achtergrond geraakte wijsheid uit de eigen traditie kan je herontdekken, met name de mystieke traditie,’ aldus vertaler Willy Eurlings in het voorwoord. (Zen and the birds of appetite verscheen in 1968; een Nederlandse vertaling daarvan als Zen, wijsheid en leegte in 1973.)

Zen, wijsheid en leegheid verscheen in een tijd dat er bij veel christenen veel wantrouwen bestond tegenover het boeddhisme, en dat vaak van nihilisme werd beticht, vertelt Eurlings. Dit veranderde in de jaren ’70 en ’80, toen steeds meer mensen in oosterse religies geïnteresseerd raakten.

Monnik, trappist, vredesactivist en interreligieus bewogen zoeker Merton onderzoekt, vaak in samenspraak met zenmeester D.T. Suzuki, de rationele ongerijmdheden van zen. Met Japanse kunst en filosofie, de geschriften van woestijnvaders, Augustinus, Eckhart en anderen, verkent hij overeenkomsten en verschillen tussen christelijke mystiek en zen.

‘Regelmatig worden de woestijnvaders genoemd en ook namen als Augustinus, Cassianus, Gregorius van Nyssa, PseudoDionysius, Johannes Scotus Erigena, Eckhart en Ruusbroec passeren de revue.’
_{(Uit: Zen en de gretige vogels)}

Verwijzend naar analogieën tussen zen en christelijke mystiek laat Merton zien dat zen ons kan helpen om ons christelijk geloof veel meer te zien als een levende ervaring.

‘Merton is ervan overtuigd dat zen ons kan helpen om ons christelijk geloof veel meer als een levende ervaring te zien. De nadruk op de leer speelt in de geloofsbeleving van katholieken zo’n overheersende rol dat die aandacht voor de ervaringskant van religie vaak ondersneeuwt. Zen kan ons leren verder te gaan dan de formulering van het geloof, niet om deze te verwerpen, maar om tot grotere innerlijke diepte te komen.’
_{(Uit: Zen en de gretige vogels)}

Om een antwoord te vinden op het oude mysterie van het transcendente ‘zelf’ van de mens richtte Merton de blik naar Azië, schrijft Trouw. ‘Daar houdt men zich al eeuwen bezig met het mysterie van de ‘niemand’ die door mede-lijden, zuivere liefde en nederigheid het eigen individu ondergeschikt maakt aan het geheel en zo verenigd is met alles’.

‘We hebben geen westerling gevonden die zo’n inzicht had in de moeilijke wijsheid van het Oosten als hij. Merton kwam niet, als veel westerlingen, om ons te vertellen hoe de zaken er hier voorstonden. Hij kwam om te luisteren en te leren. Zonder zijn christelijke wortels te verloochenen, was hij een der eersten die inzag dat kennisneming van de oosterse spiritualiteit die van het westen kon verrijken.’
_{(Uitspraak Dalai Lama, zenmeesters en boeddhisten over Merton – Trouw)}

Zen en de gretige vogels | Thomas Merton | ISBN: 9789463403061 | Prijs: € 19,90 | 216 pagina’s | Uitgeverij: Damon | Verschijnt 14 september 2021 | ‘Het is ongelooflijk hoe weinig van zijn sociaalkritische en religieuze ideeën achterhaald blijken. Ook de jeugd kan bij hem nog veel van haar gading vinden. Er zijn maar weinig moderne schrijvers die zo helder en toch zo diep over zingevingsvragen schrijven als hij.’ (Ton Crijnen in Trouw)

N.B. In het Limburgse Steyl vindt van 15 tot 17 oktober 2021 het Merton-weekend plaats. Theoloog, filosoof en sociaal activist Jonas Slaats (nieuwste boek: Religie herzien) is gastspreker rondom het thema Religie: tussen mythe en werkelijkheid.

Beeld: Zengebaar, biddende handen, namaste (dxoptical.com)

‘Theeïsme’, een esthetische en ethische religie

Over de kunst van in de wereld zijn. – Als je Het boek van de thee, van Kakuzo Okakura*, leest, valt direct op dat er vooral over schoonheid (in de ziel) wordt gesproken. Over levenskunst, de kunst van het denken en de kunst van hoe in het leven te staan. Het gaat over thee – dat oorspronkelijk als medicijn werd toegepast en later pas geleidelijk een drank werd – en de theeceremonie in relatie met esthetiek: zuiverheid en harmonie, respect. Maar ook over wederzijdse liefdadigheid en de romantiek van de sociale orde. In een andere vertaling wordt gesproken over de kunst van thee, in de 15e eeuw in Japan verheven tot een esthetische religie, het ‘theeïsme’.**

Leerstellingen van zen
De kamer waarin thee gedronken wordt, de theekamer – Okakura weidt er een apart hoofdstuk aan – dient een verfijnde schoonheid uit te stralen. Bloemen en schilderijen spelen er een belangrijke rol, maar mogen elkaar niet in weg staan. Alleen als het passend is, esthetisch verantwoord, kan een schilderij samengaan met een kunstzinnig geschikte bloemenpracht of één bloem. Ook een beeldhouwwerk kan passend zijn. De theekamer weerspiegelt veel van de leerstellingen van zen: de maat ervan bijvoorbeeld is vastgesteld op basis van een passage uit de soetra van Vikramadytia, een allegorie waarin echter gezegd wordt dat voor de ware verlichte ruimte niet bestaat. Elders stelt Okakura dat de theekamer

‘bij zen – net als in de boeddhistische theorie van vergankelijkheid en haar eis dat de geest over de materie heerst – alleen als tijdelijk onderdak voor het lichaam heerst’.

Daarom ook werden de theekamers heel broos gebouwd. Behalve theekamers waren er de theescholen. Waarschijnlijk noodzakelijk, want de dichter Li-Chilai had het over

‘de totale verspilling van fijne thee door onbevoegde knoeiers’.

Er waren perioden en scholen: onderverdeeld in die van de gekookte thee, de geslagen thee en de getrokken thee, al naar de geest van de tijd. De verschillende manieren van thee zetten, kenmerken volgens Okakura de verschillende emotionele drijfveren van de Chinese Tang-, Sung- en de Ming-dynastieën.

Theeceremonie
Okakura schrijft over de theemeesters. Zij stelden hoge eisen aan de theekamer. Belangrijk voor hen was dat onder alle omstandigheden de gemoedsrust moest worden bewaard en gesprekken zo gevoerd dienden te worden dat zij de harmonie van de omgeving niet bedierven. Ze hebben bijgedragen aan de kunst, niet alleen door hun interieurdecoraties en architectuur, de fabricage van gebruiksvoorwerpen (keramiek) voor de theeceremonie, schilder- en lakkunst, maar ook beroemde tuinen in Japan zijn door hen vormgegeven. De theemeesters bleken ook meesters te zijn op andere gebieden, zoals het regelen van huishoudelijke zaakjes, het verfijnen en opdienen van gerechten, het dragen van de juiste gewaden, onderwijs in de juiste geest om bloemen te benaderen. Vooral ook hebben zij

‘de nadruk gelegd op onze aangeboren liefde voor het eenvoudige en ons de schoonheid van de nederigheid laten zien’.

Cha-King
Er is zelfs een apostel – en beschermgod van de Chinese theehandelaren – van de thee: Luwuh (8^e eeuw). Hij werd volgens Okakura geboren in een tijd dat boeddhisme, taoïsme en confucianisme naar een gemeenschappelijke verbinding zochten. Luwuh ziet in de theeceremonie dezelfde harmonie en orde die over alle dingen regeren. Hij schreef de Cha-King, een uitgebreide verhandeling over thee: over het wezen van de thee, het gereedschap, het sorteren van de bladeren, beschrijvingen over de thee-uitrusting, de manier waarop thee gezet moet worden en de kookfases. Maar ook schrijft hij over de theeplantages en geeft hij een opsomming van beroemde theedrinkers.

Filosofie van het boeddhisme
Over kunst(waardering) is in Het boek van de thee ook een apart hoofdstuk, evenals over bloemen. De thee(kamer), bloemen en kunst, lijken ondergeschikt aan de filosofie van het boeddhisme, de Chinese en Japanse vorm van zenboeddhisme en het taoïsme. Maar niets blijkt minder waar – deze filosofieën blijken nauw verweven met thee, bloemen en kunst. Over dat laatste zegt Okakura dat de kijker de juiste geesteshouding moet ontwikkelen om de boodschap te ontvangen en de kunstenaar moet weten hoe die over te brengen. En dat geldt ook voor andere kunstuitingen, zoals muziek, literatuur en toneel.

‘Taoïsme in vermomming’
Met Het boek van de thee wil Okakura een brug leggen tussen het Oosten en het Westen en doet dat via de thee die in het Westen een symbool werd voor de Aziatische cultuur. Al meer dan een eeuw vormt dit boek een uiterst fijnzinnige introductie tot het Aziatische leven en de filosofie. Volgens hem vertoont het ritueel van het serveren van thee nauwe banden met het taoïsme en zen, een theeceremonie was ‘taoïsme in vermomming’. Okakura hoopt dat de westerling zich gaat verdiepen ‘in het taoïsme, zenboeddhisme, de kunst van het bloemschikken en het waarderen van esthetische zaken’. De theeceremonie schildert hij af als een

‘eredienst voor het Onvolmaakte, een liefdevolle poging het mogelijke tot stand te brengen in het onmogelijk iets dat wij als leven kennen’.

Okakura formuleert het fraai als hij schrijft dat

‘via de vloeibare amber in het ivoren porselein de ingewijde in aanraking zal komen met de zoete terughoudendheid van Confucius, het opwekkende van Lao Tsu en het hemelse aroma van Sakyamuni (Boeddha)’.

Confucianisme
Zo leren we dat Tao het Pad betekent, en ook wel de Weg, het Absolute, de Natuur, de Opperste Rede en de Manier. Naar Lao Tsu (6^e eeuw v.Ch., grondlegger van het taoïsme) wordt verwezen, die over Tao sprak als ‘een ding dat alomvattend is, dat was geboren voor hemel en aarde bestonden. (…) Het staat alleen en verandert niet’. Volgens Okakura kan het taoïsme niet begrepen worden zonder enige kennis van het confucianisme en andersom. Maar de belangrijkste verdienste ligt volgens hem op het gebied van de schoonheidsleer, over de ‘kunst van in de wereld zijn’.

‘Het taoïsme aanvaardt de wereld zoals die is en probeert, dit in tegenstelling tot het confucianisme en boeddhisme, schoonheid in onze wereld van smart en zorgen te vinden.’

De kunst van in de wereld zijn
De kunst van in de wereld zijn vind je ook weer terug bij zen, waarover Okakura zegt dat in zen erkend wordt dat het aardse van even groot belang was als het spirituele, en dat Tao de basis levert voor de esthetische idealen, die praktisch worden dankzij zen. Een mooie uitspraak is die over de Leegte:

‘Wie van zichzelf een leegte weet te maken waarin anderen vrij binnen kunnen treden, kan meester over iedere situatie worden. Het geheel weet altijd over het deel te heersen.’

Het boek van de thee geurt fijntjes naar ‘theeïsme’, een esthetische maar ook ethische religie.

Bron:

* Het boek van de thee | Kakuzo Okakura | 1906 | uit het Engels vertaald door Hans Dütting | 2012 | uitgeverij Aspekt | Kakuzo Okakura (1862-1913) was de zoon van een ex-samoerai en wordt aangeduid als een van de boeiendste figuren uit de Japanse intellectuele geschiedenis van het negentiende-eeuwse Japan. Zijn boek is een essay over de culturele waarde van de theeceremonie en over Japanse kunstvormen. Hij probeert filosofisch een brug te slaan tussen het Oosten en het Westen.

** Er bestaat ook een vertaling van Het boek van de thee, met als ondertitel Geschiedenis & ceremonie – theeïsme, de kunst van de thee (2015). Dit is uit het Engels vertaald door Alfred Scheepers & Daniël Mok, van uitgeverij Abraxas Zuider-Æmstel.

Beeld: Japanse thee – Stefanie De Graef (geboren 1980 in Gent, woont en werkt in Drongen) gaat liefst op reis om inspiratie op te doen voor haar illustraties. Haar schetsboek reist overal met haar mee. Ze houdt van de tastbaarheid van materialen en probeert die te verwerken tot een andere realiteit. De verwondering om het leven vormt een belangrijke inspiratiebron waarbij de drang naar schoonheid steeds weer de bovenhand neemt.

‘JIJ bent de weg de waarheid en het leven’

Het exoterisch of ‘oude, kerkelijke’ christendom houdt de mens niet alleen geboden voor, maar ook dogma’s en leerstellingen waarin mensen moeten geloven. Het esoterisch christendom echter leert de mens de weg naar binnen te gaan. In de afgelopen decennia verloor het exoterisch christendom meer en meer de kracht om mensen te inspireren en bij te staan in hun zoektocht naar antwoorden op de vele levensvragen. Een nieuwe inspiratiebron kan je dan vinden in het oorspronkelijke, eeuwenoude esoterische christendom. Of in zen.

Wat is nu precies het verschil tussen esoterisch en exoterisch? Esoterisch betekent het naar binnen gerichte, in de zin van innerlijk of verborgen, zegt theoloog Hans Stolp. Het tegenovergestelde is ‘exoterisch’, dat het naar buiten gerichte, het uitwendige, het openbare, uitdrukt.

‘Het esoterische of ‘de esoterie’ houdt zich bezig met de waarheid die zich in of achter de uiterlijke verschijnselen bevindt. Want alles wat bestaat heeft niet alleen een uiterlijke, maar ook een innerlijke kant. Dat geldt voor de vormen die we in de natuur vinden, maar ook voor de verschijnselen en gebeurtenissen die zich in het leven van alledag voordoen. Aan al het uiterlijke ligt iets innerlijks, een verborgen waarheid, een reden van bestaan, ten grondslag.’ (Hans Stolp)

Het Boeddhistisch Dagblad stelde onlangs de vraag: ‘Heb je werkelijke interesse in esoterie? Wil je werkelijk er achter komen wie je bent?’ Het geeft als voorbeeld het verschil tussen onze persoonlijkheid en zelfontplooiing waarbij persoonsontwikkeling exoterisch is en zelfontplooiing esoterisch. Je kunt naar binnen door de weg, ‘het pad’, op te gaan, op onderzoek uitgaan om dingen te ontdekken met als leidraad waarheid. In het christendom wordt dit bekering genoemd, je keert je op je schreden terug naar binnen, esoterie. Op dat pad ben je zowel het pad als diegene die het bewandelt. Zeshin van der Plas geeft een lezing, een ‘reisbeschrijving’.

‘Beschouw de lezing maar als om een zwembad heenlopen, en alles wat daar afspeelt goed observeren. Erin springen is een heel ander verhaal.’ (Zeshin van der Plas)

Pak jezelf beet, geloof in jezelf, geloof dat je het kan, geloof in verlichting, zegt Van der Plas in het BD. En doe dit onvoorwaardelijk, neem zelf de volledige verantwoording, zegt hij erbij. Volgens hem ben je namelijk verantwoordelijk, simpelweg omdat je geboren bent.

‘Niet je leraar, je buurman of buurvrouw. Je kunt je pijn niet op de schouders van een ander leggen. Je zult zelf je pijn moeten dragen. Niemand kan voor jouw eten, plassen, of pijn hebben. Jij bent de weg de waarheid en het leven. En… je hoeft het niet te bereiken, het is geen ver verwijderd doel. Het is namelijk: jij bent de weg de waarheid en het leven. Dichterbij kan toch niet. Jij bent hier, het leven is hier en het pad is hier. En toch geloof je niet dat dit voor jou mogelijk is. Wat gebeurt er als je de controle (over jezelf) los laat?’ (Zeshin)

Werkelijk zonder terughouden je leven in de waagschaal leggen, daar heeft Van der Plas het over. Dit is volgens hem wat je tegen komt als je aan zen begint.

‘Maar… Dit kom je ook tegen als je geen zen doet. Tijdens het leven komt iedereen dit tegen. Het verschil is wanneer je zen beoefent, oefen je jezelf om er mee om te kunnen gaan, je eraan over te geven. Zen is een oefening in leven en sterven. Nee, het is niet makkelijk, maar je leven en sterven wordt er interessanter, waardevoller en intenser van.’ (Zeshin)

Zie: Esoterisch en exoterisch
(Zeshin van der Plas: ‘Maar door te luisteren naar reisverhalen kom je niet op de plaats van bestemming.’ Dat geldt eveneens voor dit blog. Niet alleen lezen…) 😉

Website Hans Stolp

Beeld: han-projet.ch