Bingo… of levensdoelen stellen als je toekomst krimpt

Filosoof Suzanne Biewinga promoveerde dit jaar op haar zeventigste op Ouder worden als ervaring, filosofie van het late leven. Zij ontdekte een overvloed aan kennis, inzicht en ervaring bij de oudste generatie. Voor haar onderzoek voerde zij filosofische groepsgesprekken met ouderen naar het ware, goede en schone van senioriteit. ‘Maar los van heersende vooroordelen die ouder worden afdoen als niets anders dan kommer en kwel, alsof ouder worden alleen maar bestaat uit kwalen, eenzaamheid en het verlies van alles wat je lief is’.

‘Geloof me, Kefalos, ik vind het fijn om met heel oude mensen te praten. Ze hebben als eersten een weg genomen die misschien ook wij moeten afleggen’
(Socrates)

De weg tot geluk
Het onderzoek van Biewinga is dit jaar onder dezelfde titel als boek verschenen. Het ware, goede en schone in Biewinga’s gesprekken met ouderen doen mij direct denken aan Plato: bovenaan zijn Ideeënleer staan ‘het goede, ware en schone.’ De ziel is dan belangrijk, want daarmee wordt de mens in staat gesteld de ideeën te kennen. Zelf lijkt de wereld weinig op de ideeën. We leren pas echt via de dood de ideeën kennen. Daarom, zegt Plato, moeten we leren sterven: de weg tot geluk. Voor de oudste generatie wordt die weg steeds korter.

Nationale Ouderendag 2025
Ouder worden kan kwalen met zich meebrengen, eenzaamheid en het verlies van alles wat je lief is. Als je dan leest dat Bingo ‘het hoogtepunt’ is van de Nationale Ouderendag 2025, dan slaat de schrik van het ouder worden je om het hart. Als je zo je eenzaamheid moet vullen… “Welke zinvolle levensdoelen kun je stellen als je toekomst krimpt?” zou Biewinga waarschijnlijk vragen aan de oudere die ‘Bingo!’ riep en na afloop met een grote leverworst om haar nek eenzaam naar huis wandelde.


Bingo troef op de Nationale Ouderendag 10 oktober 2025

Filosofie van het late leven
De filosoof plaatste in een lokale krant een uitnodiging aan ouderen om ‘deel te nemen aan filosofische gespreksgroepen, waarin met behulp van oude en hedendaagse denkers en wetenschappers zal worden onderzocht wat de hete hangijzers zijn van ouder worden’. Bingo! dachten vele ouderen: de mailbox van Biewinga stroomde over van de vele aanmeldingen die zij ontving. De wachtlijst bleef groeien.

‘Als eindig wezen hebben we ons, na een lange periode van ‘gewone’ volwassenheid, te verhouden tot het voorbijgaan van de tijd en onze eindigheid. Met de verzamelde bouwstenen vorm ik een nieuwe semantische ruimte* rond ouder worden, waarin vrijuit en waarachtig gesproken kan worden over ervaring, waarheid en betekenis van ouder worden in deze tijd.’
(Uit: Ouder worden als ervaring)

[*Een talige ruimte die de mogelijkheid biedt om op een nieuwe manier te denken en te spreken over ouder worden (UvA)]

Bondgenoten
Biewinga kent de tools die je nodig hebt voor je levensreis, en waarin ouderen verder zijn dan jongeren: Levensmoed, praktische wijsheid, interesse, maat houden, eigenwaarde en bondgenootschap. Zij vertelt in haar boek over de filosofiewerkplaats. De deelnemers ervan ‘proberen woorden te vinden voor deze houding:

‘We willen doen wat ons gelukkig maakt en dat willen we voortleven en doorgeven. We hoeven niet per se te slagen in het leven, je best doen is genoeg. We hopen dat anderen er iets aan hebben dat wij zijn zoals wij zijn.’
(Uit: Ouder worden als ervaring)


‘Wat ouderen jongeren te bieden hebben’

“Geloof me, Kefalos, ik vind het fijn om met heel oude mensen te praten. Ze hebben als eersten een weg genomen die misschien ook wij moeten afleggen. En ik denk eigenlijk dat we van hen kunnen leren hoe die weg is, ongelijk en lastig óf gemakkelijk en vlak. Hoe denk jij hierover?”
(Socrates in Het bestel (Plato) – Geciteerd in: Ouder worden als ervaring)

‘Zouden die bondgenoten de gen Z’ers en millennials kunnen zijn? Jonge levensreizigers die optrekken met de oudere levensreizigers om zelf te leren hoe je je het beste uitrust voor de expeditie van het leven? Een ervaren medereiziger zou op een goed moment in het leven van de gen Z’ers en millennials komen, want ze staan net op een kruispunt van een nieuw, onbekend parcours.’
(Trouw, Tijdgeest, 12 oktober 2025, essay: Wat kunnen twintigers leren van zeventigplussers?)


Suzanne Biewinga

Levenservaringsloket
In haar essay in Trouw stelt onderzoeksjournalist Anna Maria van Willigen dat ‘twintigers vaak met grote vragen zitten waar je niet mee naar een psycholoog gaat. Kan het groeiende leger 70+’ers soelaas bieden? Is de tijd rijp voor een levenservaringsloket?’ In het essay verwijst zij onder meer naar Biewinga, en spreekt ook anderen, jong en ouder over levensdilemma’s. Onder het essay staat de oproep van Van Willigen: Bent u 70+ of tussen de 20 en 30 en wilt u meebouwen aan het levenservaringsloket? Mail Anna Maria: ame.vanwilligen@jurkenvanmaria.nl

Bronnen:
* Ouder worden als ervaring, filosofie van het late leven | Suzanne Biewinga | Boom Uitgevers | Februari 2025 – 5e druk | ISBN 9789024469079
‘Suzanne Biewinga (1954) promoveerde als zeventigjarige aan de Universiteit van Amsterdam op haar onderzoek naar een nieuwe filosofie van ouder worden als ervaring. Hiervoor was ze onder andere werkzaam als ondersteuner van patiëntenorganisaties en als coördinator van een hospice. Na haar werkende bestaan studeerde zij filosofie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en zette ze haar filosofiewerkplaats op.’ (Boom Uitgevers)
* Ouder worden als (andere) ervaring (Universiteit van Amsterdam)
* Wat kunnen twintigers leren van zeventigplussers? (Trouw, 12 oktober 2025, Essay Levenservaringsloket, Anna Maria van Willigen (1973). De onderzoeksjournalist volgt momenteel een opleiding tot geestelijk verzorger en publiekstheoloog aan de Vrije Universiteit Amsterdam)

Gerelateerd: Voltooid leven? Doe als Boeddah (RELIFILOSIFIE, 2023)

Beeld: Pxhere
Foto Nationale Ouderendag 2025: Bingo! © Herman Stöver / AD
Foto Wat ouderen jongeren te bieden hebben: Othello België #ouderenweek
Foto Suzanne Biewinga: Frans Rentink / Boom Uitgevers

Atheïsme is dood. Leuker kan ik het niet maken

MEEST GELEZEN nr. 8 vanaf 01012025: Filosoof Stine Jensen, ‘spiritueel atheïst’, wordt gehinderd ‘door religieuze uitingen die haar niet aanstaan’. Ze noemt zich natuurlijk niet ‘religieus atheïst’ want daarin klinkt te veel God door. ‘Spiritueel’ klinkt veiliger. Dan blijft God gewoon dood (want ‘leuker kan ik het niet maken’, klinkt haar strijdkreet) en geeft zij toch blijk een ziel te hebben, althans minstens een geest. En daarmee schrijft zij Goddeloos. Met als openingsvraag van Coen Simon en Frank Meester of Stine De vrolijke wetenschap wil lezen: ‘Nietzsche verklaarde God simpelweg dood’, stellen zij. – Maar dat is juist wat Nietzsche niet deed en zeker niet simpelweg.

‘Ik werd overvallen door een diep innerlijk weten dat er geen God is, en dat dit klopte’
(Stine Jensen in haar column in NRC: ‘De atheïst lijkt meer op de gelovige dan hij wil toegeven’)*

De boodschap van Nietzsche
In De vrolijke wetenschap (1882) laat Nietzsche (1844-1900) de dolle mens, wanhopig en overstuur, uitroepen dat de mens God heeft gedood. Nietzsche zelf verklaart God niet dood. Hij geeft wel de boodschap door dat de mens God heeft vermoord. En dat dit consequenties heeft. Wat gebeurt er als we Hem laten vallen? Waar kunnen we ons wereldbeeld, onze waarheid, dan nog op funderen?

‘Wie wist dit bloed van ons af?’
‘God is dood! God blijft dood! En wij hebben hem gedood! Hoe zullen wij ons troosten, wij moordenaars? Het heiligste en machtigste dat de wereld tot dusver bezeten heeft, is onder onze messen verbloed – wie wist dit bloed van ons af? Met welk water kunnen wij ons reinigen? Welke zoenoffers, welke heilige spelen zullen wij moeten bedenken? Is niet de grootte van deze daad te groot voor ons? Moeten wij niet zelf goden worden om haar waardig te schijnen? Nooit was er een grotere daad – en wie er ook na ons geboren wordt, omwille van deze daad behoort hij tot een hogere geschiedenis dan alle geschiedenis tot dusver geweest is!’
(De dolle mens in De vrolijke wetenschap, Nietzsche – Vertaling:  Pé Hawinkels)

‘Genieten in dit ene leven’
Stine Jensen, hoogleraar publieksfilosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, identificeert zich na een lange zoektocht als ‘baldadige, tedere, open, spirituele atheïst’. Met haar spirituele ‘reis van hoofd naar hart’ duikt zij in de oosterse filosofie, zingt mantra’s, mediteert en ontpopt zich als yogi. Dit noemt zij ‘niet-religieuze praxis’. En atheïsme vindt zij een ‘zingevingstraditie’. Die zingeving stopt in haar visie wel bij de dood: God is immers dood. Genieten kan slechts in ‘dit ene leven’, zoals zij hopeloos schrijft in Goddeloos.

‘Dit ongelooflijke gebeuren is nog onderweg’
‘Ik kom te vroeg,’ zei hij [de dolle mens] toen, ‘het is mijn tijd nog niet. Dit ongelooflijke gebeuren is nog onderweg. Het maakt een omweg – het is nog niet tot de oren der mensen doorgedrongen. Bliksem en donder hebben tijd nodig, het licht der gesternten heeft tijd nodig, daden hebben tijd nodig, ook nadat ze gedaan zijn, om gezien en gehoord te worden!’
(Nietzsche in: De dolle mens) 

Achterhaalde godsideeën
In Goddeloos – waarom we atheïsme nodig hebben, zet Jensen zich in haar ‘biografische oefening’ af tegen een god die al jaren dood is, op basis van achterhaalde godsideeën van uitgesproken atheïsten als Richard Dawkins, Christopher Hitchens, Daniel Dennett en Sam Harris. Zij wordt nu nog vrolijk van het al in 2012 door filosoof Emanuel Rutten weerlegde ‘vliegende theepot’-argument van Bertrand Russell. In haar ervaringen komt Jensen God veelal tegen als ‘dogmatisch’, maar tegen zo’n god zetten zich inmiddels veel gelovigen zich ook af: ‘Geen godsdienst, wel God’.

Four Horsemen
De Ongelooflijke Podcast (#98) tussen Jensen en Rutten is boeiend, maar haar ‘tegenargumenten’ getuigen er daarin ook duidelijk van dat zij nauwelijks verder kan of wil denken dan de ‘Four Horsemen’. Zij heeft echt geen idee wat of wie God zou kunnen zijn. Die bestaat immers niet. In Goddeloos refereert zij aan twee podcasts, maar niet aan die met filosoof en wiskundige Emanuel Rutten.

De vraag naar het bestaan van God
‘Stine gelooft niet in God want waarom houdt hij of zij zich dan zo verborgen? Emanuel ziet wél duidelijke aanwijzingen voor Gods bestaan. De vraag naar het bestaan van God is geen abstracte filosofische vraag’, zegt Stine, het kan volgens haar zelfs een kwestie zijn van leven en dood. Een belangrijke vraag dus om nog eens bij stil te staan. In Tivoli Vredenburg sprak David Boogerd met filosofen Stine Jensen en Emanuel Rutten over God, ‘finetuning’, het lijden in de wereld en heel veel meer.’
(De Ongelooflijke Podcast #98, 29 juni 2022) 

‘Innerlijk weten’
In Goddeloos brengt Jensen de veelzijdigheid van ‘soorten atheïsten’ uitgebreid in kaart. Dat vult veelal haar boek van 96 bladzijden. Nogal eenzijdig. De reden hiervoor ligt bij het feit dat zij diep ‘innerlijk weet’ dat er geen God is. Met dit dogma heeft zij God simpelweg doodverklaard. Geen enkele belangstelling voor de veelzijdigheid van ‘soorten goden’. Haar wereld zou misschien open kunnen gaan als zij ook dat ‘innerlijk weten’ eerst eens diep in kaart brengt.

Voor echt innerlijk weten gunt Jensen zich echter weinig tijd, zó laat zij zich meesleuren in de wervelwind van de samenleving waarin zij haar atheïstische levensbeschouwing moet onderhouden.

‘Als ik niks doe, glijd ik af naar apatheïsme, onverschilligheid. De moderne samenleving is gericht op productiviteit, consumentisme, snelle meningen, prikkels en competitie, voor zingeving, reflectie en spiritualiteit moet ik ruimte maken.’
(Jensen in Goddeloos)

* Update 09 07 2025 17.16 uur: Correctie van Jensens uitspraak; die staat inderdaad niet in Goddeloos, maar in haar eigen column in NRC. (Ik heb zo veel gelezen over en van Stine Jensen, dat ik het citaat foutief vermeldde als afkomstig in Goddeloos.) Excuus!

Bronnen o.a.:
Goddeloos, Stine Jensen, Prometheus, 96 pag., oktober 2024.
Beeld: landelijk expertisecentrum sterven
Foto Heaven – Atheism: Tassos Lycurgo (Instagram) – (Stephen Hawking (1942 – 2018) was een Brits natuurkundige, kosmoloog en wiskundige; John Lennox (1943) is een Brits natuurkundige en een autoriteit op het gebied van de relatie tussen geloof en wetenschap)
– Gerelateerd: ‘Nietzsche verwoestte het atheïsme’, februari 2024

► Tip: De Ongelooflijke podcast #182: Over anti-religieuze millennials en antisemitisme, met Kitty Herweijer en Stefan Paas, februari 2024
Zonder God gaat het niet is de titel van een essay dat Kitty schreef in het jaar dat deze podcast begon: 2019. Zij beschrijft treffend de onverschilligheid van veel millennials ten opzichte van traditionele religie, een onverschilligheid die ze zelf ook had. Kitty is zó niet-gelovig opgevoed dat ze haar hele jeugd niet in contact is gekomen met een religieus iemand. Maar dat is nu nogal anders.
(Kitty Herweijer studeerde politicologie en Midden-Oostenstudies. David Boogerd spreekt haar samen met vaste gast, theoloog Stefan Paas, professor aan de VU in Amsterdam en de Theologische Universiteit Utrecht.)

‘Ineens wordt het bewustzijn zich van zichzelf bewust’

Eckhart Tolle parafraseert Jezus als hij zegt: ‘De waarheid maakt vrij’. Die woorden wijzen niet naar een of andere conceptuele waarheid, maar ‘gaan over de waarheid in jouzelf, de waarheid over wie en wat jij bent, een waarheid die elke omschrijving en vorm te boven gaat’. – Tolle, een van de meest inspirerende en visionaire spirituele leraren in de wereld van vandaag, schreef het voorwoord in De diamant in jezelf. Auteur Gangaji (Toni Robertson) is het vrouwelijke en Amerikaanse gezicht van advaita vedanta of non-dualiteit. Met De diamant in jezelf kun je zien dat alles waar je in je leven naar op zoek bent, er altijd ís.

‘Als onzekerheid onaanvaardbaar voor je is, verandert die in angst. Als ze volkomen aanvaardbaar is, verandert ze in toegenomen levendigheid, alertheid en creativiteit’
(Eckhart Tolle)

Oprecht verlangen
‘Als je hoopt op een bepaalde vorm van helderheid, een weids gevoel van gelukzaligheid of zekerheid over jouw opdracht in deze wereld, laat dat dan gaan zodat je simpelweg hier bent. Als je niets hebt, heb je alleen jezelf. En wanneer je werkelijk alleen jezelf hebt, kun je zien wie je waarlijk bent.
Als je vrij wilt zijn, en je geeft dat verlangen geen enkele vorm, je hangt er geen verwachtingen of gedachten aan, maar laat het verlangen er gewoon zijn, openbaart zich in dat oprechte verlangen het hele universum.’
(Uit: De diamant in jezelf)


Gangagi (Toni Robertson)

Een dieper besef
Het gaat niet om iets wat jij over jezelf zou moeten weten, zegt Eckhart Tolle in het voorwoord, maar om een dieper en toch buitengewoon eenvoudig besef, waarbij wie het beseft en wat je beseft tot één samenvloeien.

‘Dan wordt de kloof als gevolg van het ego gedicht en ben je weer heel. Je zou dat besef als volgt kunnen omschrijven: ineens wordt het bewustzijn zich van zichzelf bewust. Wanneer dat gebeurt, kom je op één lijn te staan met de evolutionaire impuls van het universum: gericht zijn op de ontwikkeling van bewustzijn in deze wereld.’
(Eckhart Tolle

Doel menselijk bestaan
🌱 Op aarde kan je dan misschien veel bereikt hebben, maar als je geen weet hebt van deze levende waarheid, vervolgt de spirituele leraar, ben je als een zaadje dat niet ontkiemd is en ga je aan het ware doel van het menselijk bestaan voorbij. 🌱

‘En zelfs wanneer je een leven van louter lijden en fouten hebt gehad, kun je daar alleen door dit besef verlossing van vinden en wat ogenschijnlijk zinloos was in retrospectief een diepe zin verlenen.’
(Eckhart Tolle)

‘Vragen als ‘wie ben ik’ en ‘waar is de stilte’ zijn belangrijker dan het opnemen van
steeds meer kennis of het opdoen van ervaring’
(Gangaji)

Zen, boeddhisme en vipassana
Gangaji is de spirituele naam van de Amerikaanse Toni Robertson die in de jaren ‘80 zen, boeddhisme en vipassana bestudeerde. Zij nodigt je uit om te stoppen met alles wat je van de waarheid weghaalt. In haar boek begint Gangaji met haar levensverhaal, met ‘het gevoel dat er iets ontbrak, dat er iets was dat ze niet had gekregen’.

‘Ik was me er echter van bewust dat ik nog steeds door het leven ging met lijden als basis. Ik had van alles geprobeerd om dat lijden te verlichten: psychotherapie, affirmaties, meditatie, allerlei workshops, helderzienden, astrologie, visualisatie, automatisch schrift, dansen, psychedelica, aan al mijn verlangens toegeven en al mijn verlangens onderdrukken.’
(Uit: De diamant in jezelf)

Bewustwording
Omdat we onszelf ‘gewoon’ vonden, bleef er in onze hersenen en in ons hart een bepaalde deur dicht, zegt Gangaji, een deur naar de waarheid die de kern van alles is.

‘Maar nu is de tijd waarin die conditionering scheuren gaat vertonen. Wanneer je dit leest, ben je je daar al in enige mate van bewust, anders zou je dit boek niet hebben uitgekozen. Dit is een tijd van bewustwording voor gewone mensen. Niet alleen voor hen die onder een uitzonderlijk gelukkig gesternte geboren zijn, maar ook voor doodgewone mensen.’
(Uit: De diamant in jezelf)

Bronnen:
* De diamant in jezelf – Zien wat er altijd is | Gangaji | Ankhhermes | Paperback | 224 pagina’s | € 23,50 | E-book € 14,99 | ‘Dit boek gaat niet alleen over het transcenderen van compulsieve en onbewuste denkpatronen en het einde van het lijden van de mens. Het is een onderdeel van een evolutionaire transformatie van kosmische betekenis: het ontwaken uit de droom van de identificatie met de vorm, de droom van de afscheiding. Dat jij deze woorden leest, is een teken dat jij een wezenlijke rol speelt bij dit grootse avontuur: het collectieve ontwaken.’ (Eckhart Tolle)
* Inspirerend leven: Wat kun je verwachten van spiritueel ontwaken en verlichting en hoe bereik je het? – De diamant in jezelf
* Eckhart Tolle: Over Eckhart Tolle
* ‘Het zo-zijn van dit moment’, en dan? ‘Allow this moment to be’, zegt Eckhart Tolle.

!►Tip: Beluister De Ongelooflijke Podcast van afgelopen nacht. #189: Over (natuurlijk / bovennatuurlijk) bewustzijn, geest, (kwantum)fysica en God. Met filosoof en wiskundige Emanuel Rutten. (NPO1-radio)

Beeld: Detail cover Wat is bewustzijn nou eigenlijk? (Jacob Jolij)
Gangaji: gangaji.org
C.J.Jung: belgercoaching.nl

‘Nietzsches filosofie verwoestte het atheïsme’

Friedrich Nietzsche (1844-1900), de Duitse filosoof die de dood van God proclameerde, zag in zijn tijd al de sloopkogel van het atheïsme woest om zich heen slaan. Hoewel vrijwel niemand in Nietzsches tijd begreep wat de dood van God betekende, voorzag Nietzsche de gevolgen van deze tragedie. – Aldus Camiel van der Graaf in zijn artikel Hoe Nietzsches antichristelijke filosofie het atheïsme verwoestte. ‘Nietzsche maakt als geen ander duidelijk wat de uiterste en logische consequentie is van het atheïsme.’

‘Een consequentie die zelfs voor atheïsten, trots als ze zijn op hun acceptatie van de ‘meedogenloze onverschilligheid’ van het universum, te huiveringwekkend is’
(Camiel van der Graaf)

‘De dood van God, of het niet meer geloven in God, betekende het einde van het geloof in het bestaan van het bovennatuurlijke. Er is – in de woorden van Nietzsche – geen ‘Hinterwelt’, dus geen hemel, geen transcendent bestaan boven of naast ons zintuiglijk waarneembare bestaan. Laat staan dat uit het bovennatuurlijke het ‘Goede’ of het ‘Ware’ geopenbaard kan worden.’

Socrates
Van der Graaf verwijst met het ‘Goede’ en het ‘Ware’ [en het ‘Schone’] naar Socrates en stelt dat de dood van God het einde betekende van bijna 2500 jaar geloof. Dat met Socrates begon met het geloof in het ‘Goede’ en het ‘Ware’ die zich aan ons geopenbaard zouden hebben vanuit een andere, bovennatuurlijke wereld.


Socrates onderwijst de Atheense politicus Alcibiades

Volgens de auteur legt Nietzsche de vinger op de zere plek: als er geen ‘Hinterwelt’ is, bestaan er ook geen universele waarden, en bestaat er geen universele, absolute en objectieve grondslag voor goed of kwaad.

‘Wat goed of kwaad is, hangt af van de willekeurige definitie die daaraan in een specifieke samenleving gegeven wordt, in een bepaalde tijd en op een bepaalde plaats.’

Meedogenloze onverschilligheid
De religieuze waarheid zou dan vervangen kunnen worden door een andere waarheidsvinding. Van der Graaf geeft als voorbeeld de waarheidsvinding door de wetenschappelijke methode van Richard Dawkins.

‘De ingebeelde, ja zelfs potentieel ‘gevaarlijke’ religieuze waarheid moet plaatsmaken voor objectieve waarheidsvinding door middel van de ratio en de wetenschappelijke methode. De wetenschappelijke methode neemt Dawkins’ ‘meedogenloze onverschilligheid’ van de natuur als uitgangspunt.’

Want, zo stelt Dawkins in River Out of Eden: A Darwinian View of Life: het universum dat we waarnemen heeft precies de eigenschappen die we mogen verwachten als er in wezen geen ontwerp, geen doel, geen kwaad, geen goed is, niets anders dan meedogenloze onverschilligheid.

‘De natuur is niet wreed, alleen meedogenloos onverschillig. Dit is een van de moeilijkste lessen die mensen kunnen leren. We kunnen niet toegeven dat de dingen noch goed noch slecht zijn, noch wreed noch vriendelijk, maar gewoon ongevoelig – onverschillig voor al het lijden, zonder enig doel.’

‘Een doortrapte en verderfelijke pseudo-christen’
Nietzsches antwoord daarop – al zo’n 150 jaar geleden – klinkt voor velen wellicht toch onverwacht en verrassend. En zelfs vernietigend voor de fiere atheïst. Van der Graaf meldt dat de wetenschappelijke atheïst, die van de machtige bovenklasse verwacht dat zij zich dient te onderwerpen aan wetenschappelijk bewezen waarheden, volgens Nietzsche zelfs ‘een doortrapte en verderfelijke pseudo-christen’ is.  

‘Die wetenschapper is aanhanger van een slavenmoraal bij wie de dood van God kennelijk nog niet is doorgedrongen. De heersende klasse bepaalt zelf wel welke ‘waarheid’ zij accepteert. Als er geen universele moraal is, dan heerst de machtigste.’ 

De machtigste dient niet de waarheid
De machtigste dient niet de waarheid. De waarheid dient de machtigste… Nietzsche ontmaskert hier, zo stelt Van der Graaf, de wetenschappelijke atheïst als iemand die de christelijke slavenmoraal voortzet onder een andere noemer. Als iemand die universele waarden vanuit de denkbeeldige Hinterwelt opnieuw introduceert. Als iemand die de machtspositie van de heersende klasse op doortrapte wijze ondergraaft.


Friedrich Nietzsche (1844-1900)

Na de Tweede Wereldoorlog en de gruwelijkheid van de Shoah laat de seculiere intellectuele klasse – die decennialang dweepte met Nietzsche – het Nietzscheaanse vallen. Volgens de geallieerden waren de daden van de nazi’s dermate verwerpelijk, dat die in strijd zouden zijn met iets als het ‘natuurrecht’, dat nog boven de door mensen gemaakte wetten zou staan. Van der Graaf: ‘Daar is potdorie die Hinterwelt weer!’

Rechten van de mens
De auteur verwijst vervolgens naar de Verenigde Naties die direct na de Tweede Wereldoorlog aan de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens werkten.

‘We hoeven niet verder te lezen dan de allereerste zin in de Preambule van die verklaring, om te begrijpen dat het atheïsme een tragische dood is gestorven en de Hinterwelt springlevend is. De tekst luidt: “Overwegende, dat erkenning van de inherente waardigheid en van de gelijke en onvervreemdbare rechten van alle leden van de mensengemeenschap grondslag is voor de vrijheid, gerechtigheid en vrede in de wereld;” ’

‘De dood van God heeft nooit plaatsgevonden’

Geen hoger transcendent criterium?
“Inherente waardigheid”? “Gelijke en onvervreemdbare rechten” van elk mens? De auteur vraagt zich nu van alles af:

‘Het universum wordt volgens Dawkins toch geregeerd door niets anders dan ‘meedogenloze onverschilligheid’? Er is toch helemaal geen hoger, transcendent criterium van goed of kwaad waaraan wij door mensen gemaakte regels, onze wetten, die door de machtigste instantie worden uitgevaardigd, kunnen toetsen? Volgens de atheïstische logica vinden wetten toch uitsluitend hun rechtvaardiging in de (al dan niet democratische) machtsuitoefening door de toevallige heersers in een samenleving?’

Het atheïsme is zo dood als een pier
Van der Graaf: ‘Kennelijk toch niet… Wat regeert dan in plaats van de ‘meedogenloze onverschilligheid’?

‘Geldt dan alsnog universeel dat elk mens, waar dan ook, wanneer dan ook, waardevol is en dat de zwakken beschermd moeten worden tegen uitbuiting door de sterken? Het unanieme antwoord van de verlichte Westerse mens is nu een onomwonden ja. De Hinterwelt, de hemel, God zelf, heeft glorieus overwonnen. Macht moet gebonden worden aan ‘gerechtigheid’. Het atheïsme is zo dood als een pier.’

Dankzij Nietzsche, aldus de auteur, weten we hoe de waarachtige atheïst (in tegenstelling tot de wetenschappelijke atheïst) behoort te denken: het is de onvoorwaardelijke acceptatie van een verwerpelijke, christelijke slavenmoraal, gebaseerd op de illusie van het bestaan van een transcendente, goddelijke wereld.

‘Nietzsche maakt als geen ander duidelijk wat de uiterste en logische consequentie is van het atheïsme. Een consequentie die zelfs voor atheïsten, trots als ze zijn op hun acceptatie van de ‘meedogenloze onverschilligheid’ van het universum, te huiveringwekkend is.’

Hinterwelt terug van nooit weggeweest
De verlichte Westerse mens, ‘de trotse rationalist, die gebogen stond over het graf van God, gaat nog steeds over tot de orde van de dag, levend in de waan van het wetenschappelijke atheïsme,’ zegt Van der Graaf tot slot.

‘Maar het lijkt er steeds meer op dat de dood van God nooit heeft plaatsgevonden. Alsof de meeste mensen nog steeds diepgelovige christenen zijn, die de Hinterwelt als vanzelfsprekende realiteit aanvaarden. Alsof de Hinterwelt terug is van nooit weggeweest, alsof het vanzelfsprekend is dat ‘mensenrechten’ echt bestaan.’

Zie:
* Hoe Nietzsches antichristelijke filosofie het atheisme verwoestte (7 december 2023, katholiek.nl)
* Nietzsche – ‘De dolle mens’

Beeld Nietzsche: Maartje de Sonnaville (Filosofie Magazine)
Beeld Socrates: François-André Vincent – Frans kunstschilder uit de neoclassicistische school (Historiek)
Foto Nietzsche: De Bezieling
Beeld atheïsme: Landelijk Expertisecentrum Sterven

‘OPENAI ondermijnt ons begrip van de mens’

Een fundamentele dreiging die uitgaat van OpenAI is zijn vermogen om ons begrip van de mens te ondermijnen. OpenAI liet dat 25 september 2023 zien door de aankondiging dat ‘het algoritmische taalmodel en beeldplatform van OpenAI “nu kan zien, horen en spreken”.’ – Dit stelt medisch geesteswetenschapper Charles C. Camosy in het artikel The real threat of AI isn’t what you think in Religion News Service. Hij verwijst naar Maggie Makar, die op de Universiteit van Michigan ‘de toekomst vormgeeft met de kracht van computers’. Op X vraagt zij te stoppen met het gebruik van antropomorfe taal om modellen te beschrijven.

‘The real threat of AI isn’t what you think’
(Charles C. Camosy)

ChatGPT kan niet zien, horen en spreken
‘Stop met het gebruik van antropomorfe taal om modellen te beschrijven. Het kan niet zien, maar wel de beeldinvoer analyseren. Het kan niet horen, maar wel spraaksignalen analyseren. Het kan niet spreken, maar kan wel hoorbare output produceren. Stop. Alsjeblieft.’
(X: Maggie Makar not @NeurIPS)


Maggie Makar

Taalmodel
Camosy definieert AI als een reeks algoritmen en neurale netwerken met toegang tot een zeer grote database die door mensen (anthropoi) is gemaakt.

‘Daar heb je dat Griekse woord ‘anthropos’ – mens – weer. De professor [Maggie Makar] maakt zich zorgen dat wanneer we taal gebruiken die de vorm of structuren van de mens aanneemt, we impliciet de manier waarop we over AI denken corrumperen. We houden onszelf voor de gek door te denken dat een taalmodel of een beeldplatform net zo zou kunnen zijn als wij.’
(Charles C. Camosy)

Fiets
Volgens Camosy gaat er een fundamentele dreiging die uit van AI die we allemaal lijken te negeren, een dreiging die ‘sterk verband houdt met theologie en een betoverende kijk op wat academici soms morele antropologie noemen’. AI heeft het vermogen om ons begrip van de menselijke persoon te ondermijnen, stelt hij. Hij geeft er een voorbeeld van.

‘Laat AI bijvoorbeeld een afbeelding van een fiets zien en vraag hem hoe hij het zadel lager kan zetten: het platform van Open AI kan de afbeelding analyseren, bepalen wat voor soort fiets er op de afbeelding staat, de databases doorzoeken en het waarschijnlijke antwoord terugspugen, in tekst of stemgeluid.’
(Camosy)


Fiets als voorbeeld bij OpenAI

Organische machine
AI denkt echt niet na over die fiets. Hoewel sommigen, volgens Camosy, zich afvragen of AI net als wij is, zijn er al meer mensen die geloven dat wij op AI lijken. De mens geeft betekenis aan machines, computers, algoritmen, neurale netwerken – eigenlijk alle vormen van materie in beweging, zegt Camosy. De afgelopen eeuwen en vooral de laatste decennia hebben ons voorbereid om onszelf voor te stellen als zeer vergelijkbaar met AI.

‘Veel studenten in mijn lessen hebben de afgelopen jaren zelfs zoiets gezegd als: ‘Zijn we niet in wezen organische machines? Wat is er wezenlijk anders aan de manier waarop we een foto analyseren, een database gebruiken en een antwoord op een vraag terugspugen?’
(Camosy)

Begrip van onszelf
Het onderliggende probleem hierbij is de geavanceerde staat van onze cultuur van wat filosoof Charles Taylor ‘ontgoocheling’ noemde, stelt de geesteswetenschapper, vooral als het gaat om ons begrip van onszelf.

‘In het seculiere tijdperk van het postchristelijke Westen heeft onze culturele subjectiviteit niet langer een manier om betekenis te geven aan bovennatuurlijke concepten, zoals gemaakt zijn naar het beeld en de gelijkenis van God, van de ziel, genade, een wil die transcendent en vrij, of (in sommige extreme gevallen) zelfs bewustzijn.’
(Camosy)


Charles Taylor

Ontgoocheld, niet betoverd
In Public Discourse stelt Carl R. Trueman dat, terwijl de middeleeuwse wereld was betoverd, de moderne wereld waarin wij leven, ontgoocheld is. (Elk jaar geeft hij een les over de ineenstorting van het christendom in de westerse samenleving, waarbij hij de vraag stelt waarom het zo gemakkelijk was om in God te geloven in het jaar 1500 en toch zo moeilijk vandaag de dag. En bij het helpen van studenten om die vraag te beantwoorden, was zijn nuttigste gids de Canadese filosoof Charles Taylor. De vraag zelf is ontleend aan een van zijn belangrijkste werken: Een seculiere tijd.)

‘While the medieval world was enchanted, the modern world in which we dwell is disenchanted. A disenchanted age is not necessarily characterized by complete repudiation of the supernatural. Rather, it is characterized by a fundamental shift in the function of the supernatural. At the heart of this disenchantment for Charles Taylor is not the traditional science-versus-religion narrative. Instead, he sees the key as being a transformation in the way in which the self is understood.’
(Uit: Charles Taylor, Psychological Selfhood, and Disenchantment, in: Public Discourse)

‘Lichtgevende wezens’
Camosy zegt het fundamenteel oneens te zijn met onze 21e-eeuwse reductionistische visie op de menselijke persoon. In plaats daarvan kiest hij ervoor om de wijsheid van Jedi Master Yoda te volgen. Yoda leerde Luke Skywalker in The Empire Strikes Back dat we niet louter ‘ruwe materie’ zijn, maar eerder ‘lichtgevende wezens’: bezielde schepselen die het beeld en de gelijkenis van God weerspiegelen.


Jedi Master Yoda

Verzet tegen het idee dat wij op AI lijken
‘Laten we op dezelfde manier met voorzichtigheid en zorg op AI reageren, zonder de levensveranderende goede dingen die ermee gepaard gaan af te wijzen, noch kritiekloos elke gevaarlijke of destructieve toepassing te accepteren. Maar laten we ons vooral verzetten tegen het idee dat AI op ons lijkt, of (nog erger) dat wij op AI lijken. Geen van beide kan verder van de waarheid zijn.’
(Camosy)

Bronnen:
* The real threat of AI isn’t what you think Charles C. Camosy 29092023 (Camosy is hoogleraar medische geesteswetenschappen aan de Creighton University School of Medicine en heeft de Monseigneur Curran Fellowship in Moral Theology aan het St. Joseph Seminary in New York.)
* Maggie Makar (X)
* Computer Science and Engineering at Michigan (X)
* Charles Taylor, Psychological Selfhood, and Disenchantment  (Public Discourse)

Beeld: OpenAI aankondiging van nieuwe functies. (Schermopname)
Beeld Maggie Makar: University of Michigan
Beeld Charles Taylor: Makhanets – Own work. 
Beeld Jedi Master Yoda: starwars.fandom.com

‘Kwalitatieve bronnen van geluk zijn onuitputtelijk’

Vreugde (en God) vinden in extreme economische tijden? Volgens econoom en schrijver Paul Schenderling is er ‘leven na de groei’. Hij blijkt een passievol mens die er gloedvol over kan vertellen. En hij weet waar hij het over heeft. In twee grote crises van nu verdiepte hij zich: de economische en ecologische crisis. Dat leidde tot zijn boek Er is leven na de groei, waarin hij glashelder en wetenschappelijk onderbouwd aantoont hoe we ‘onze toekomst realistisch veiligstellen’.

‘Alle beleidsafwegingen worden getoetst op:
wat betekent het voor de economie’
(Paul Schenderling)

Mammon
In De Ongelooflijke Podcast #145 van 18 juni 2023 is Schenderling hierover in gesprek met journalist David Boogerd en (vaste gast) theoloog Stefan Paas van de VU Amsterdam en de Theologische Universiteit Utrecht. Podcastluisteraars tipten Schenderling al vaak voor De Ongelooflijke. Zo’n bevlogen spreker, dat het nauwelijks lukt het gesprek binnen anderhalf uur te houden, zegt de podcast. De mens vereert rijkdom als God: Mammon. Dat moet anders. ‘Stel, je zet de Gemeenschap, of God, op 1 in plaats van, zoals nu, de economie…’

‘Paul Schenderling is econoom en schrijver, en heeft zich verdiept in twee grote crises van nu: de economische en ecologische crisis. Beide crises zijn volgens hem onlosmakelijk met elkaar verbonden maar de oorzaak en oplossing van de problemen gaat dieper. Dan kom je op het gebied van religie, en daar voelen we ons als Ongelooflijke wel thuis.’
(De Ongelooflijke Podcast)

Groei maakt niet gelukkig
In Er is leven na de groei schrijft Schenderling dat groei niet gelukkig maakt. Dan word je nieuwsgierig als hij stelt dat er toch leven is na de groei. De schrijver boort dan ook kwalitatieve bronnen van geluk aan die onuitputtelijk zijn.
Hij gaat uit van ‘een van de belangrijkste vragen in het leven, zo niet de belangrijkste: wat maakt het leven de moeite waard?’ Waardoor er ruimte ontstaat die het (samen)leven ‘écht de moeite waard maken’.

‘Het is relevant om het hierover te hebben in deze tijden van inflatie, energieschaarste en koopkrachtverlies. Misschien worden we allemaal daadwerkelijk wel armer de komende tijd, hoe ga je daar goed mee om?’
(De Ongelooflijke Podcast)


‘Sinds het verschijnen van Er is leven na de groei staat auteur Paul Schenderling vrijwel wekelijks voor uitverkochte zalen om te praten over zijn visie voor een economisch model waar we wel gelukkig van worden.’ (Bot Uitgevers)

Geluk
De schrijver stelt dat als we in Nederland meer geluk willen nastreven, we er dan goed aan doen om ons te richten op andere bronnen van geluk dan economische groei. 1: Sociale relaties maken het leven de moeite waard, maar ook 2: ertoe doen, ervaren dat jij als persoon met jouw bijdrage aan de wereld zinvol bent: ‘dé reden om ’s ochtends uit je bed te komen’.
Maar vooral ook 3: het ontdekken van de ultieme werkelijkheid: ‘een glimp van pure schoonheid, een glimp van zuivere waarheid, een glimp van echte goedheid’. Naar deze drie bronnen is uitgebreid wetenschappelijk onderzoek gedaan. Het blijkt dat deze geluksbronnen onuitputtelijk zijn.

‘In tegenstelling tot geld blijken deze drie geluksbronnen onuitputtelijk te zijn. Een rijk sociaal leven, vrijwilligerswerk of andere verantwoordelijkheden, en cultuur, wetenschap en levensbeschouwing: ze dragen allemaal significant bij aan een gelukkiger leven, zonder dat hun potentie voor geluksbevordering opraakt.’ (Argyle, M. (2001), The Psychology of Happiness. Londen, Taylor & Francis)
(Uit: Er is leven na de groei – Hfst. 6)

Bovenstaand blog geeft slechts een glimp van wat voor waardevols in Schenderlings boek staat. Luister ook naar de podcast. Ze vullen elkaar goed aan.

De Ongelooflijke Podcast #145 – Vreugde (en God) vinden in extreme economische tijden (met Paul Schenderling en Stefan Paas)
Er is leven na de groei | Paul Schenderling | Postgroei Nederland & Bot Uitgevers | 2022 | € 15,00 / € 25,00
Beeld: Bot Uitgevers
Foto Paul Schenderling: Bot Uitgevers

Tip ► 27 JUN ’23: Haarlem PLETTERIJ DEBAT & CULTUUR – 20:00 uur: Debat Er is leven na de groei – met Paul Schenderling en Merlijn Twaalfhoven