Hoe complexe maatschappelijke problemen oplossen in de 21e eeuw

De maatschappelijke problemen van de eenentwintigste eeuw zijn dermate complex, dat volgens de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF) reflectie en verdieping nodig zijn om ze in de juiste context te zien en mogelijke oplossingen in beeld te krijgen. Kan filosofie helpen? In de Amsterdamse School of Life maakt filosofie echter plaats voor therapie. Is dat de tendens? De Utrechtse Academie voor Geesteswetenschappen (AVG) stopte in 2017 al met filosofie (en religiestudies). Ook daar is nu alles wat de klok slaat therapie.

‘Je kunt het verschil tussen de HTF en universitaire opleidingen filosofie vergelijken met de muziek: de universiteit levert muziekwetenschappers, wij leveren pianisten.’
(Paul Teule (HTF) in Filosofie Magazine)

Alain de Botton, nu de ‘vertolker van de psychologie’
Filosoof Alain de Botton richtte in 2008 The School of Life in Londen op, met nu ook vestigingen in Berlijn, Parijs en Sao Paulo. Laurens Knoop, die The School of Life, tien jaar geleden naar Amsterdam haalde, kreeg toen het etiket ‘fastfood voor de geest, wijsbegeerte in hapklare brokken’ opgeplakt. Dat werd omarmd als geuzennaam. In Londen, wist Alain de Botton destijds duizenden aan zich te binden met filosofie.

Van filosofie naar psychologie
‘De psychologie is (…) ook prominenter The School of Life binnengekomen. ‘Ik heb dat aan Alain (de Botton, red.) voorgelegd. Hij is op zijn vijftigste opgehouden met toeren en een andere weg ingeslagen. Alain zei: “Iedereen noemt me een filosoof, dat blijven journalisten maar opschrijven. Maar ik beschouw mezelf al lang als vertolker van de psychologie“.’
(Oprichter School of Life, Laurens Knoop, 9-10-2024 in Trouw)

De grote impact van Spinoza
In Amsterdam wilde Knoop in 2014 vooral de kracht, de waarde en de impact van filosofie aan jonge mensen bijbrengen. Drie jaar geleden nog roemde hij in Het Parool Spinoza omdat die filosoof zo’n grote impact op ons denken heeft: ‘Het Amsterdam van Spinoza staat voor totale vrijheid van opvattingen. We hadden ooit een stad die wereldwijd bekend stond om zijn denken. Ik zou er alles aan willen doen om dat weer ­verder te ontwikkelen.’

Socrates recalcitrante psycholoog?
‘Ik begon als een individualistische idioot. De idioot begrijpt zichzelf nu beter’, kopte Trouw vandaag over mijn gesprek over 10-jarig bestaan en afscheid van The School of Life Amsterdam. En zo is het, ik ben een idioot. Al had ik het iets anders bedoeld.
De psycholoog verdringt Plato op de Amsterdamse School of Life. Das eigenlijk geestig, want waar wij met onze school van filosofie naar psychologie zijn verschoven in 10 jaar tijd, zo is het ook gegaan in 2500 jaar denken vanaf de oude Griekjes. Of wás Socrates eigenlijk niet gewoon een recalcitrante psycholoog?’
(Laurens Knoop op Facebook, 11-10-2024)

Nieuw broep: Toegepast filosoof
De HTF in Utrecht biedt zowel een bachelor als hbo-master Toegepaste Filosofie aan, naast een bachelor Onderwijs, tweedegraads docentenopleiding Filosofie en Burgerschap. De HTF stelt dat een studie op hbo-niveau primair aandacht kan besteden aan de beroepspraktijk van toekomstige beroepsbeoefenaren. De hogeschool mikt op de ondernemende student, die dankzij het genoten onderwijs zijn of haar kennis in een nieuw beroep, toegepast filosoof, weet vorm te geven in de praktijk.

Universiteit of hogeschool?
‘De toegepast filosoof zit niet in een leunstoel na te denken over metafysica, vertelt directeur Onderwijs Paul Teule (1981), maar probeert niet-filosofen aan te zetten tot filosofisch denken.(…) ‘Je kunt het verschil tussen de HTF en universitaire opleidingen filosofie vergelijken met de muziek: de universiteit levert muziekwetenschappers, wij leveren pianisten.’
(Filosofie Magazine, oktober ’24)


HFT: ‘De universiteit levert muziekwetenschappers, wij leveren pianisten’

Filosofie terug naar de praktijk
‘Filosofie ontstond ruim tweeduizend jaar geleden als levenskunst en praktische bezigheid. Pas veel later werd filosofie een academische discipline. Tegenwoordig is er een duidelijke beweging om filosofie terug naar de praktijk te brengen.
De maatschappelijke problemen van de eenentwintigste eeuw zijn dermate complex, dat reflectie en verdieping nodig zijn om ze in de juiste context te zien en mogelijke oplossingen in beeld te krijgen.’
(Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF)

‘Beweging tegen de hardvochtigheid in de samenleving’
Intussen groeit de belangstelling voor religiestudies en theologie weer, zowel fulltime als in deeltijd. ‘Niet alleen verschillende universiteiten beginnen dit nieuwe seizoen met een grotere instroom studenten theologie. Ook hbo-instellingen zien dat het aantal theologiestudenten in de lift zit’, schreef ND eind augustus ’24.
Volgens theoloog Marchien Timmerman, leidinggevende van opleidingen theologie aan Hogeschool Windesheim in Zwolle, voelen jongeren en deeltijdstudenten veel meer dan voorheen de urgentie om een opleiding te doen die verband houdt met zingeving en gemeenschap. Je zou het kunnen zien als een beweging tegen de hardvochtigheid die je steeds meer in de samenleving ziet.

Behoefte aan verdieping
‘We hebben gedurende een paar jaar een terugval gezien, met als dieptepunt een instroom van iets meer dan twintig voltijdstudenten. Maar vorig jaar waren het er veertig, nu vijftig. Dat is goed nieuws.’ Heeft de recente discussie over de positie van hbo-theologen in de Protestantse Kerk in Nederland een rol gespeeld? ‘Ongetwijfeld, al is dat volgens mij geen doorslaggevende factor geweest. Ik denk eerder dat deze cijfers weerspiegelen dat de behoefte aan verdieping breed leeft.’
(Herman Oevermans, directeur van de opleiding theologie aan de Christelijke Hogeschool Ede (CHE), in ND)

Tilburg University
De Tilburg School of Catholic Theology staat open voor iedereen: wel of niet gelovig, en voor zowel jonge mensen als mensen die al ouder zijn. De opleiding daagt uit tot kritisch nadenken over de zin van het leven, leven en dood, je eigen rol en die van je naaste ten opzichte van de maatschappij. In Tilburg vind je de bachelor Theologie (Engelstalig) en in Utrecht de Nederlandstalige bachelor. (Voltijd en deeltijd.)

Complexe samenleving
‘In de bachelor Theologie leer je kritisch nadenken over mens en maatschappij, geloof en rede. Je leert mensen bijstaan op het domein van zingeving, levensbeschouwing, ethiek en spiritualiteit. Ook in maatschappelijke uitdagingen spelen levensbeschouwelijke standpunten een rol. Welke verantwoordelijkheid heeft de mens ten opzichte van maatschappij en wereld? Hoe werk je aan zaken als rechtvaardigheid en tolerantie in een complexe samenleving?’
(Tilburg School of Catholic Theology)


Tilburg School of Catholic Theology (Nederlandstalige bachelor) aan de Nieuwegracht in Utrecht

PThU-master Theologie
Het aantal aanmeldingen voor de PThU-master Theologie is dit jaar gestegen met 10%. Bij de premaster is er zelfs een stijging te zien van maar liefst 40%. En dat ondanks de afbouw van de joint bachelor met de Vrije Universiteit en de ontwikkelingen in de synode rondom het ambt. ‘En door het aantal wat oudere zij-instromers komt er een mooie mix van leeftijden en ervaringen bij de PThU*. Die mix is er ook wat betreft theologische opvattingen.’

Stijging aantal aanmeldingen
‘Het enthousiasme voor theologie lijkt een heugelijke trend: ook bij collega-instellingen de Theologische Universiteit Utrecht en de Theologische Universiteit Apeldoorn is het aantal aanmeldingen voor theologie gestegen, meldde het Nederlands Dagblad deze week. Onze partner de Rijksuniversiteit Groningen meldde begin deze zomer ook al een stijging van het aantal aanmeldingen voor hun bachelor Theologie, waarin de PThU deelneemt.’
(PThU)

Beantwoorden van levensvragen
Al zijn filosofie en religiestudies verdwenen bij de Academie voor Geesteswetenschappen*, wel is er een (erkende) beroepsopleiding tot Geestelijk Begeleider te vinden tussen de verdere therapeutische opleidingen. De behoefte aan geestelijke begeleiding, gebaseerd en gericht op het bestaan en het levensverhaal van de zinzoekende mens, wordt daar onderkend, ook al is het veld van religie en pastoraat sterk veranderd, net als de traditionele rol van kerk en pastores.
* Voorheen: Hogeschool Geesteswetenschappen Utrecht (HGU) – tot 2017.


‘Gezonde psyche, gezonde planeet’

Toegenomen pluriformiteit
‘Religie, en daarmee ook het pastoraat, biedt mensen al eeuwenlang zingevende structuren voor het beantwoorden van levensvragen. Bovendien is het aanbod op het gebied van spiritualiteit en levensbeschouwing steeds diverser geworden. Waar mensen voorheen vaak antwoorden vonden in het van huis uit meegegeven geloof, is dit door de toegenomen pluriformiteit niet zo vanzelfsprekend meer.’
(Academie voor Geesteswetenschappen)



Het pand van de Protestantse Theologische Universiteit op de hoek Janskerkhof/Jansdam, Utrecht. Hier wil de PThU met ingang van september 2025 een bachelor-opleiding aanbieden.

* Update: 02122024 (ND 28 11 2024: foto PThU: Koos van Noppen)

Beeld: Koneksa Mondo
Foto A Better Tomorrow: Markus Spiske – pexels.com
Beeld Maak werk van filosofie: HTF
Foto Theologische Universiteit Apeldoorn: ND / Dick Vos
Foto ‘Gezonde psyche, gezonde planeet’: Stichting Bodhi Vrienden van de Boeddhistische Media
Foto Tilburg University: DUIC / Marlot van den Berg

‘Juist omdat het leven eindig is, krijgt het betekenis’

Een leven ‘waarin iemand zich niet, of niet langer, op zichzelf bezint, is in mijn optiek geen zinvol leven,’ vond filosoof Samuel IJsseling (1932-2015). Zijn gedachten over ouderdom klinken opvallend actueel. ‘En daarnaast ben ik er naarmate ik ouder word steeds meer van overtuigd dat een zinvol leven een leven is dat zich in dienst stelt van anderen.’ Filosoof Leon Heuts sprak hem destijds voor Filosofie Magazine (2010). IJsseling schreef onder meer Apollo, Dionysos, Aphrodite en de anderen, over Griekse goden in de hedendaagse filosofie. Heuts: ‘En uiteraard speelt daarbij ook ouderdom een rol.’

‘We hebben weliswaar ook tegenwoordig nog steeds niet het eeuwige leven, maar door de medische techniek lijkt het er soms toch op’
(Samuel IJsseling)

Heuts schreef in het interview dat IJsseling in de traditie staat van de fenomenologie, een stijl van filosoferen die de alledaagse ervaring als uitgangspunt neemt: aandacht voor het ambigue en zelfs tegenstrijdige van het menselijke bestaan. ‘Ouder worden is daarvan misschien wel het meest indringende voorbeeld’.

‘IJsseling geeft een aantal prachtige voorbeelden in het ook bij het grotere publiek bekende Apollo, Dionysos, Aphrodite en de anderen, een boek dat niet alleen een inleiding is in de Griekse mythen en godenwereld, maar ook een waarin hij aan de hand van die verhalen een toelichting geeft op belangrijke thema’s uit de filosofie. En uiteraard speelt daarbij ook ouderdom een rol.’
(Heuts)

Zoals in het tragische verhaal van Tithonos, vertelt Heuts, de sterfelijke man die werd bemind door Eos, de godin van de dageraad. Eos’ liefde dreef haar ertoe om Zeus te verzoeken Tithonos het eeuwige leven te gunnen.

‘Zeus stemde in, maar wat Eos noch Tithonos zich realiseerde, is dat de wens van onsterfelijkheid eerder een vloek is als daarbij niet wordt gevraagd om de eeuwige jeugd. Zo wordt Tithonos steeds gebrekkiger, terwijl hij niet kan sterven. Op den duur legt Eos hem apart in een kamer, omdat ze niet meer naar hem kan kijken.’
(Heuts)

IJsseling noemde dat laatste heel treffend, omdat hij de ouderdom soms niet om aan te zien vond. Hij had een vriend in een verpleeghuis, die steeds verder aftakelde.

‘Vreselijk. Op een gegeven moment bezocht ik hem alleen nog uit plicht. We hebben weliswaar ook tegenwoordig nog steeds niet het eeuwige leven, maar door de medische techniek lijkt het er soms toch op. Nu doe ik uiteraard niets af aan de waarde van die techniek, maar als het alleen maar rekken van het leven is omwille van het rekken, dan lijkt het op het tragische verhaal van Tithonos.’
(IJsseling)

Maar, zegt IJsseling, zelfs als je niet zou aftakelen en de eeuwige jeugd zou bezitten, is het de vraag of het eeuwige leven wenselijk is.

‘De tragedieschrijver Sophocles zegt, naar aanleiding van Tithonos: “Wie zich niet met de normale levensduur tevredenstelt, is een verstokte dwaas.” Juist omdat het leven eindig is, krijgen handelingen en gebeurtenissen hun betekenis. Wat zou een handeling waard zijn als je tot in het oneindige de mogelijkheid hebt om steeds andere handelingen te verrichten?’
(IJsseling)


Cicero met zijn vriend Atticus en broer Quintus, in zijn villa in Arpinum

Cicero verdedigde de ouderdom in De Senectute, zei IJsseling. Cicero stelde echter ook dat er natuurlijk grote nadelen aan de ouderdom kleven: het lichaam takelt af, en wellicht ben je seksueel niet meer tot veel in staat.

‘Maar wie lichamelijke vitaliteit als dwingende voorwaarde beschouwt voor het levensgeluk, ziet iets over het hoofd. Juist doordat sommige ambities en verlangens afnemen, ontstaan de rust en ruimte voor reflectie en verdieping – en die kunnen eveneens van groot belang zijn.’
(IJsseling)

Samuel IJsseling, emeritus hoogleraar in de moderne en hedendaagse wijsbegeerte aan de universiteit van Leuven, vervolgt:

‘Alleen, een samenleving moet daartoe wel de mogelijkheid bieden, en tegenwoordig is die er nauwelijks: ouderen worden gezien als overbodig en zorgbehoevend. Terwijl Cicero beschrijft hoe ouderen juist door hun levenservaring, relativeringsvermogen en rust ook iets te bieden hebben.’
(IJsseling)


Samuel IJsseling

Samuel IJsseling stelt dat wie ouderen verwijt dat ze overbodig zijn, zorgbehoevend en in feite slechts tot last, iets wat je impliciet toch vaak merkt, ongevoelig is voor de context. ‘Die verabsoluteert de waarden van deze samenleving – jong en dynamisch zijn – en ziet niet in dat ook andere waarden van grote betekenis kunnen zijn, mits ze een eigen tijd en plaats krijgen.’

‘Neem het voorbeeld van ouders die zeer bezorgd zijn, en daarom streng voor hun kinderen. Terwijl de grootouders met een paar relativerende en ontspannende woorden laten zien dat het allemaal wel meevalt. Maar opdat grootouders die rol kunnen spelen, hebben we een andere manier van kijken nodig, en een andere inrichting van onze samenleving. Kortom, een andere context, die een nieuwe betekenis geeft aan ouder worden.’
(IJsseling)

In dit indrukwekkende interview – waaruit ik in dit blog inzoom op de ouderdom – verwijst IJsseling naar filosoof Michel de Montaigne:

‘Montaigne stelt dat de dood onder ogen durven zien bevrijdend werkt, en dat is ook mijn ervaring. In dat opzicht valt ook de dood enigszins te relativeren, maar dat betekent niet dat die daarmee lichter wordt, of dat we er meer onverschillig tegenover kunnen staan. Eerder is hij iets beter te dragen. Het gewicht blijft even zwaar, maar krijgt handvatten.’
(IJsseling)

Zie: Samuel IJsseling: ‘Simpelweg dankbaar dat ik er ben’ (Filosofie Magazine, De dood, Levenskunst, 2010)

Beeld: Dans, dood en levenskunst(14 – 2017)– Peter Vroon 2023 – (expo 2018)
Beeld Cicero: Richard Wilson  (1714–1782) – Art Gallery of Soth Australia -wikimedia commons
Beeld Samuel IJsseling: Screenshot Vimeo (NRC)
UPDATE december 2024 (Lay-out)