Stoïcisme is een filosofie, een levensleer die de nadruk legt op acceptatie, innerlijke rust en het beheersen van eigen gedachten en emoties. De Vrije Academie bracht de stoomcursus ‘Stoïcisme in 1 dag’. Filosoof en psycholoog Annette van der Elst presenteerde stoïcijns haar college. Niet in de zin van onverstoorbaar, maar vanuit haar innerlijke rust en kracht. Het college stoïcisme was behalve inspirerend inhoudelijk, vooral zinvol praktisch gericht.
‘Wijs ben ik niet, maar ik ben wel wijsgerig’
(Philosophus – Thales van Milete, 6e eeuw v Chr)
Theorie en praktijk
Dacht ik zelf het stoïcisme te kennen, maar kwam er juist door de kracht van de vertelkunst van de docent achter nog meer te mogen oefenen in het omgaan met mijn eigen innerlijke rust, gedachten en emoties. Niet toevallig vind je in de hedendaagse psychotherapeutische stromingen het denken van de stoïcijnen. Zo hoorden we ook van filosoof Martha Nussbaum die onder meer werkt in de traditie van de psychoanalyse. En van filosoof Nancy Sherman, over ‘morele blessures en stoïcijnen’.
Filosofie
Van sommige filosofen, zoals Plato, Aristoteles en Plotinus, zijn alle of vrijwel alle werken bewaard gebleven. Filosoferen was in Griekenland veelal een vrijetijdbesteding van vrije en welgestelde mannen die zich bezig hielden met vragen over de oorsprong van de dingen. Bij Plato mochten alleen vrouwen de lessen volgen als ze zich hulden in mannenkleren. De school van Epicurus stond wel open voor vrouwen.
Eigen leven, gedachten en emoties
Hoe ga jij om met verandering? Met onzekerheid, frustratie, tegenslag, ziekte en de dood? Hoe word je minder snel van je stuk gebracht? Waar vind je innerlijke rust? Vragen waar de (neo)stoïcijnen wel raad mee weten! Volgens het stoïcisme kun je je beter op eigen gedachten en emoties focussen. En níet op factoren waar je geen controle of invloed op kunt hebben.
(Vrije Academie)
Sofisten
Een sofist is een leermeester in het denken en spreken. In de 5e eeuw v Chr stichten sofisten scholen voor jongeren om te oefenen in retorica en algemene wijsheid (sophia). Sofisten willen geen waarheden achterhalen, maar stellen vooral belangrijke vragen die te denken geven: of de dingen van nature zo zijn of dat mensen op grond van gewoonte of vanuit conventie de aard van de dingen vaststellen. Volgens de meeste sofisten berusten alle dingen op conventie en kan je ze wijzigen als de situatie erom vraagt.
Epictetus
Er kan je van alles overkomen, maar het gaat om: wat doe je ermee? Laat je je ziel verstoren? Je ziel kan ‘oefenen’ in het omgaan met wat jou treft. Van Epictetus is er het: Zakboekje. Om open te slaan in situaties wanneer je iets overkomt. Bedoeld voor niet-filosofen om ze te gidsen naar wijsheid.
‘Wanneer je als een wijsgeer wilt leven, stel je er dan maar vast op in dat een heleboel mensen je zullen uitlachen en achter je rug gekke bekken zullen trekken’.
(Uit: Zakboekje – Epictetus)
(Geschreven door Arrien, een van de leerlingen van Epictetus uit de 1e eeuw n Chr)
‘In ons handelen moeten we ons uitsluitend richten op de dingen die binnen ons bereik liggen, dat wil zeggen: de dingen waarop wij invloed kunnen uitoefenen. Hiermee bedoelt hij [Epictetus] ons denken, redeneren, conclusies trekken en voelen.
Onder de dingen die niet binnen ons bereik liggen, dat wil zeggen: de dingen waarop wij geen enkele invloed kunnen uitoefenen, verstaat hij alles wat ons van buitenaf bereikt, wat met het lichaam verbonden is, de bezittingen, de relaties die wij met elkaar onderhouden en alles wat ons overkomt.
Wanneer we de denkfout maken dat we op dit soort dingen invloed kunnen uitoefenen, dan moet ons leven onvermijdelijk volledig mislukken. Aan deze dingen kunnen we namelijk niets veranderen. Ze zijn zoals ze zijn, alleen ons denken erover kunnen we beheersen’.
(Uit: Zakboekje – Epictetus)
Marcus Aurelius (121 – 180)
De voormalige keizer van het Romeinse rijk, Marcus Aurelius, regeerde van 161 tot 180 en praktiseerde het sofisme dagelijks. Elkaar verdragen maakt volgens hem deel uit van rechtvaardigheid. Over hoe je te midden van een conflict je gemoedsrust moet vinden en kan behouden schreef Aurelius Te es Heauton (Grieks voor: de dingen voor mijzelf).
‘We kunnen altijd handelen want we hebben een absolute controle over onze representaties [onze gedachten en emoties]: hoe wij de dingen aan onszelf presenteren, onszelf voorstellen.’
(Marcus Aurelius)
Marcus Aurelius, ‘keizer van de rede’
Enkele tips van de vele uit de praktijk van het stoïcisme:
– Een dagboek geeft meer zelfcontrole. Marcus Aurelius noteerde ’s avonds zijn handelingen en onderzocht in hoeverre die overeenstemden met zijn opvattingen. Die vond hij soms geslaagd, soms niet, maar ook hij dacht: je kunt het altijd weer proberen. ‘We zijn allemaal uitgerust met logos, rede’, is een van zijn overtuigingen.
– Leer goed met je tijd om te gaan: tijd te sparen zelfs. Volgens Seneca glipt de tijd zomaar weg. Als je vaker ‘Nee’ zegt, ga je zorgvuldig met je tijd om. Grenzen stellen naar anderen – en naar jezelf! – doe je vaak te laat. De sofisten leren ‘jezelf (je tijd) niet weg te geven’. (‘Time is on my side’ zongen The Rolling Stones in 1964. ‘Now you always say that you want to be free’. Wisten zij van stoïcisme?)
– ‘Aardig zijn tegen mensen die niet aardig zijn’ kan volgens het sofisme wonderlijk uitwerken. Het kan leiden tot veel goeds in je relaties. Het stopt vervreemding en mensen reageren vaak verrassend positief terug. Misschien vinden zij jou ook niet aardig en doorbreek je zo toch verstarde contacten. Door mens te zijn tussen de mensen maak je de wereld beter door anderen – en jezelf! – te helpen. (Aardig zijn is soms gemakzucht, je wilt conflict vermijden, durft geen ‘nee’ te zeggen. Let op je zelfrespect.)
– Stoïcijnen gaan ervan uit dat het enige dat je werkelijk bezit, is: je innerlijk. Daarnaar kan je handelen door steeds in het ‘nu’ te zijn. Ook ‘heb’ je je lichaam niet. Als je mank bent, zeg je niet: ‘Ik ben mank.’ Je innerlijk zegt: ‘Mijn been is mank.’ Jij niet.
– Woede staat geluk in de weg, zegt Aristoteles. Woede is menselijk, maar mag je nooit ‘loslaten’ op de ander. Woede is fout. Je voelt het wel, maar die emotie dien je te onderzoeken: je er niet door laten bevangen, maar de achtergrond ervan te onderzoeken. In die emotie zit altijd een opvatting die je hebt, een cognitief element: die kan, die moet je met ‘rede’ te lijf gaan. (‘Even rationeel zijn’ lukt natuurlijk niet om te kalmeren, maar iedere dag kan je er weer mee oefenen.) De andere kant van woede kan ook (sterke) betrokkenheid zijn, ook dat is je onderzoek waard.
– Socrates: ‘Het enige dat je kan schaden, ben je zelf.’ Om over na te denken als je woedend bent, of jaloers, of een van de andere zeven ondeugden de vrije loop laat. Dan ben je niet vrij. Als je jaloezie met rede onderzoekt, kan je er bovendien ook achter komen dat je jezelf waardeloos vindt. Of je beseft ineens dat je lief meer van waarde voor je is dan je dacht. Volgens Aristoles maken de deugden die hij beschrijft meer kans op een gelukkiger leven voor jou en de gemeenschap waarin je leeft.
– Epictetus: ‘Wees blij als je ‘narigheden’ tegenkomt: Dan kan je oefenen. Lukt het niet vandaag? Morgen weer een kans.’
Bronnen:
* Studiedag 20 juni 2025 door Annette van der Elst (over theorie en praktische toepassingen)
* Teksten uit de getoonde sheets tijdens het college.
* Informatie van de Vrije Academie: ‘Studiedag Stoïcisme: Van Aurelius tot Zeno‘
Beeld: Seneca (re): Maartje de Sonnaville (Filosofie Magazine)
Beeld Zakboekje: Mindsetters – Beste boeken over stoïcisme van 2025. “Dit boek staat vol met wijze levenslessen van de Griekse stoic Epictetus, en is geschreven door zijn leerling. Het zakboekje geeft een prachtig beeld van het oude stoïcisme en brengt je terug in de tijd. Een must-read voor iedereen die geïnteresseerd is in deze filosofie.” (Jasper Voorn)
Beeld Marcus Aurelius: Hajo de Reiger (Filosofie Magazine)
RELIFILOSOFIE 