Bingo… of levensdoelen stellen als je toekomst krimpt

Filosoof Suzanne Biewinga promoveerde dit jaar op haar zeventigste op Ouder worden als ervaring, filosofie van het late leven. Zij ontdekte een overvloed aan kennis, inzicht en ervaring bij de oudste generatie. Voor haar onderzoek voerde zij filosofische groepsgesprekken met ouderen naar het ware, goede en schone van senioriteit. ‘Maar los van heersende vooroordelen die ouder worden afdoen als niets anders dan kommer en kwel, alsof ouder worden alleen maar bestaat uit kwalen, eenzaamheid en het verlies van alles wat je lief is’.

‘Geloof me, Kefalos, ik vind het fijn om met heel oude mensen te praten. Ze hebben als eersten een weg genomen die misschien ook wij moeten afleggen’
(Socrates)

De weg tot geluk
Het onderzoek van Biewinga is dit jaar onder dezelfde titel als boek verschenen. Het ware, goede en schone in Biewinga’s gesprekken met ouderen doen mij direct denken aan Plato: bovenaan zijn Ideeënleer staan ‘het goede, ware en schone.’ De ziel is dan belangrijk, want daarmee wordt de mens in staat gesteld de ideeën te kennen. Zelf lijkt de wereld weinig op de ideeën. We leren pas echt via de dood de ideeën kennen. Daarom, zegt Plato, moeten we leren sterven: de weg tot geluk. Voor de oudste generatie wordt die weg steeds korter.

Nationale Ouderendag 2025
Ouder worden kan kwalen met zich meebrengen, eenzaamheid en het verlies van alles wat je lief is. Als je dan leest dat Bingo ‘het hoogtepunt’ is van de Nationale Ouderendag 2025, dan slaat de schrik van het ouder worden je om het hart. Als je zo je eenzaamheid moet vullen… “Welke zinvolle levensdoelen kun je stellen als je toekomst krimpt?” zou Biewinga waarschijnlijk vragen aan de oudere die ‘Bingo!’ riep en na afloop met een grote leverworst om haar nek eenzaam naar huis wandelde.


Bingo troef op de Nationale Ouderendag 10 oktober 2025

Filosofie van het late leven
De filosoof plaatste in een lokale krant een uitnodiging aan ouderen om ‘deel te nemen aan filosofische gespreksgroepen, waarin met behulp van oude en hedendaagse denkers en wetenschappers zal worden onderzocht wat de hete hangijzers zijn van ouder worden’. Bingo! dachten vele ouderen: de mailbox van Biewinga stroomde over van de vele aanmeldingen die zij ontving. De wachtlijst bleef groeien.

‘Als eindig wezen hebben we ons, na een lange periode van ‘gewone’ volwassenheid, te verhouden tot het voorbijgaan van de tijd en onze eindigheid. Met de verzamelde bouwstenen vorm ik een nieuwe semantische ruimte* rond ouder worden, waarin vrijuit en waarachtig gesproken kan worden over ervaring, waarheid en betekenis van ouder worden in deze tijd.’
(Uit: Ouder worden als ervaring)

[*Een talige ruimte die de mogelijkheid biedt om op een nieuwe manier te denken en te spreken over ouder worden (UvA)]

Bondgenoten
Biewinga kent de tools die je nodig hebt voor je levensreis, en waarin ouderen verder zijn dan jongeren: Levensmoed, praktische wijsheid, interesse, maat houden, eigenwaarde en bondgenootschap. Zij vertelt in haar boek over de filosofiewerkplaats. De deelnemers ervan ‘proberen woorden te vinden voor deze houding:

‘We willen doen wat ons gelukkig maakt en dat willen we voortleven en doorgeven. We hoeven niet per se te slagen in het leven, je best doen is genoeg. We hopen dat anderen er iets aan hebben dat wij zijn zoals wij zijn.’
(Uit: Ouder worden als ervaring)


‘Wat ouderen jongeren te bieden hebben’

“Geloof me, Kefalos, ik vind het fijn om met heel oude mensen te praten. Ze hebben als eersten een weg genomen die misschien ook wij moeten afleggen. En ik denk eigenlijk dat we van hen kunnen leren hoe die weg is, ongelijk en lastig óf gemakkelijk en vlak. Hoe denk jij hierover?”
(Socrates in Het bestel (Plato) – Geciteerd in: Ouder worden als ervaring)

‘Zouden die bondgenoten de gen Z’ers en millennials kunnen zijn? Jonge levensreizigers die optrekken met de oudere levensreizigers om zelf te leren hoe je je het beste uitrust voor de expeditie van het leven? Een ervaren medereiziger zou op een goed moment in het leven van de gen Z’ers en millennials komen, want ze staan net op een kruispunt van een nieuw, onbekend parcours.’
(Trouw, Tijdgeest, 12 oktober 2025, essay: Wat kunnen twintigers leren van zeventigplussers?)


Suzanne Biewinga

Levenservaringsloket
In haar essay in Trouw stelt onderzoeksjournalist Anna Maria van Willigen dat ‘twintigers vaak met grote vragen zitten waar je niet mee naar een psycholoog gaat. Kan het groeiende leger 70+’ers soelaas bieden? Is de tijd rijp voor een levenservaringsloket?’ In het essay verwijst zij onder meer naar Biewinga, en spreekt ook anderen, jong en ouder over levensdilemma’s. Onder het essay staat de oproep van Van Willigen: Bent u 70+ of tussen de 20 en 30 en wilt u meebouwen aan het levenservaringsloket? Mail Anna Maria: ame.vanwilligen@jurkenvanmaria.nl

Bronnen:
* Ouder worden als ervaring, filosofie van het late leven | Suzanne Biewinga | Boom Uitgevers | Februari 2025 – 5e druk | ISBN 9789024469079
‘Suzanne Biewinga (1954) promoveerde als zeventigjarige aan de Universiteit van Amsterdam op haar onderzoek naar een nieuwe filosofie van ouder worden als ervaring. Hiervoor was ze onder andere werkzaam als ondersteuner van patiëntenorganisaties en als coördinator van een hospice. Na haar werkende bestaan studeerde zij filosofie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en zette ze haar filosofiewerkplaats op.’ (Boom Uitgevers)
* Ouder worden als (andere) ervaring (Universiteit van Amsterdam)
* Wat kunnen twintigers leren van zeventigplussers? (Trouw, 12 oktober 2025, Essay Levenservaringsloket, Anna Maria van Willigen (1973). De onderzoeksjournalist volgt momenteel een opleiding tot geestelijk verzorger en publiekstheoloog aan de Vrije Universiteit Amsterdam)

Gerelateerd: Voltooid leven? Doe als Boeddah (RELIFILOSIFIE, 2023)

Beeld: Pxhere
Foto Nationale Ouderendag 2025: Bingo! © Herman Stöver / AD
Foto Wat ouderen jongeren te bieden hebben: Othello België #ouderenweek
Foto Suzanne Biewinga: Frans Rentink / Boom Uitgevers

Stoïcisme is geen school, maar levensleer voor iedereen

Stoïcisme is een filosofie, een levensleer die de nadruk legt op acceptatie, innerlijke rust en het beheersen van eigen gedachten en emoties. De Vrije Academie bracht de stoomcursus ‘Stoïcisme in 1 dag’. Filosoof en psycholoog Annette van der Elst presenteerde stoïcijns haar college. Niet in de zin van onverstoorbaar, maar vanuit haar innerlijke rust en kracht. Het college stoïcisme was behalve inspirerend inhoudelijk, vooral zinvol praktisch gericht.

‘Wijs ben ik niet, maar ik ben wel wijsgerig’
(Philosophus – Thales van Milete, 6e eeuw v Chr)

Theorie en praktijk
Dacht ik zelf het stoïcisme te kennen, maar kwam er juist door de kracht van de vertelkunst van de docent achter nog meer te mogen oefenen in het omgaan met mijn eigen innerlijke rust, gedachten en emoties. Niet toevallig vind je in de hedendaagse psychotherapeutische stromingen het denken van de stoïcijnen. Zo hoorden we ook van filosoof Martha Nussbaum die onder meer werkt in de traditie van de psychoanalyse. En van filosoof Nancy Sherman, over ‘morele blessures en stoïcijnen’.

Filosofie
Van sommige filosofen, zoals Plato, Aristoteles en Plotinus, zijn alle of vrijwel alle werken bewaard gebleven. Filosoferen was in Griekenland veelal een vrijetijdbesteding van vrije en welgestelde mannen die zich bezig hielden met vragen over de oorsprong van de dingen. Bij Plato mochten alleen vrouwen de lessen volgen als ze zich hulden in mannenkleren. De school van Epicurus stond wel open voor vrouwen.

Eigen leven, gedachten en emoties
Hoe ga jij om met verandering? Met onzekerheid, frustratie, tegenslag, ziekte en de dood? Hoe word je minder snel van je stuk gebracht? Waar vind je innerlijke rust? Vragen waar de (neo)stoïcijnen wel raad mee weten! Volgens het stoïcisme kun je je beter op eigen gedachten en emoties focussen. En níet op factoren waar je geen controle of invloed op kunt hebben.
(Vrije Academie)

Sofisten
Een sofist is een leermeester in het denken en spreken. In de 5e eeuw v Chr stichten sofisten scholen voor jongeren om te oefenen in retorica en algemene wijsheid (sophia). Sofisten willen geen waarheden achterhalen, maar stellen vooral belangrijke vragen die te denken geven: of de dingen van nature zo zijn of dat mensen op grond van gewoonte of vanuit conventie de aard van de dingen vaststellen. Volgens de meeste sofisten berusten alle dingen op conventie en kan je ze wijzigen als de situatie erom vraagt.

Epictetus
Er kan je van alles overkomen, maar het gaat om: wat doe je ermee? Laat je je ziel verstoren? Je ziel kan ‘oefenen’ in het omgaan met wat jou treft. Van Epictetus is er het: Zakboekje. Om open te slaan in situaties wanneer je iets overkomt. Bedoeld voor niet-filosofen om ze te gidsen naar wijsheid.

‘Wanneer je als een wijsgeer wilt leven, stel je er dan maar vast op in dat een heleboel mensen je zullen uitlachen en achter je rug gekke bekken zullen trekken’.
(Uit: Zakboekje – Epictetus)


(Geschreven door Arrien, een van de leerlingen van Epictetus uit de 1e eeuw n Chr)

‘In ons handelen moeten we ons uitsluitend richten op de dingen die binnen ons bereik liggen, dat wil zeggen: de dingen waarop wij invloed kunnen uitoefenen. Hiermee bedoelt hij [Epictetus] ons denken, redeneren, conclusies trekken en voelen.

Onder de dingen die niet binnen ons bereik liggen, dat wil zeggen: de dingen waarop wij geen enkele invloed kunnen uitoefenen, verstaat hij alles wat ons van buitenaf bereikt, wat met het lichaam verbonden is, de bezittingen, de relaties die wij met elkaar onderhouden en alles wat ons overkomt.

Wanneer we de denkfout maken dat we op dit soort dingen invloed kunnen uitoefenen, dan moet ons leven onvermijdelijk volledig mislukken. Aan deze dingen kunnen we namelijk niets veranderen. Ze zijn zoals ze zijn, alleen ons denken erover kunnen we beheersen’.
(Uit: Zakboekje – Epictetus)

Marcus Aurelius (121 – 180)
De voormalige keizer van het Romeinse rijk, Marcus Aurelius, regeerde van 161 tot 180 en praktiseerde het sofisme dagelijks. Elkaar verdragen maakt volgens hem deel uit van rechtvaardigheid. Over hoe je te midden van een conflict je gemoedsrust moet vinden en kan behouden schreef Aurelius Te es Heauton (Grieks voor: de dingen voor mijzelf).

‘We kunnen altijd handelen want we hebben een absolute controle over onze representaties [onze gedachten en emoties]: hoe wij de dingen aan onszelf presenteren, onszelf voorstellen.’
(Marcus Aurelius)


Marcus Aurelius, ‘keizer van de rede’

Enkele tips van de vele uit de praktijk van het stoïcisme:
– Een dagboek geeft meer zelfcontrole. Marcus Aurelius noteerde ’s avonds zijn handelingen en onderzocht in hoeverre die overeenstemden met zijn opvattingen. Die vond hij soms geslaagd, soms niet, maar ook hij dacht: je kunt het altijd weer proberen. ‘We zijn allemaal uitgerust met logos, rede’, is een van zijn overtuigingen.

– Leer goed met je tijd om te gaan: tijd te sparen zelfs. Volgens Seneca glipt de tijd zomaar weg. Als je vaker ‘Nee’ zegt, ga je zorgvuldig met je tijd om. Grenzen stellen naar anderen – en naar jezelf! – doe je vaak te laat. De sofisten leren ‘jezelf (je tijd) niet weg te geven’. (‘Time is on my side’ zongen The Rolling Stones in 1964. ‘Now you always say that you want to be free’. Wisten zij van stoïcisme?)

– ‘Aardig zijn tegen mensen die niet aardig zijn’ kan volgens het sofisme wonderlijk uitwerken. Het kan leiden tot veel goeds in je relaties. Het stopt vervreemding en mensen reageren vaak verrassend positief terug. Misschien vinden zij jou ook niet aardig en doorbreek je zo toch verstarde contacten. Door mens te zijn tussen de mensen maak je de wereld beter door anderen – en jezelf! – te helpen. (Aardig zijn is soms gemakzucht, je wilt conflict vermijden, durft geen ‘nee’ te zeggen. Let op je zelfrespect.)

– Stoïcijnen gaan ervan uit dat het enige dat je werkelijk bezit, is: je innerlijk. Daarnaar kan je handelen door steeds in het ‘nu’ te zijn. Ook ‘heb’ je je lichaam niet. Als je mank bent, zeg je niet: ‘Ik ben mank.’ Je innerlijk zegt: ‘Mijn been is mank.’ Jij niet.

– Woede staat geluk in de weg, zegt Aristoteles. Woede is menselijk, maar mag je nooit ‘loslaten’ op de ander. Woede is fout. Je voelt het wel, maar die emotie dien je te onderzoeken: je er niet door laten bevangen, maar de achtergrond ervan te onderzoeken. In die emotie zit altijd een opvatting die je hebt, een cognitief element: die kan, die moet je met ‘rede’ te lijf gaan. (‘Even rationeel zijn’ lukt natuurlijk niet om te kalmeren, maar iedere dag kan je er weer mee oefenen.) De andere kant van woede kan ook (sterke) betrokkenheid zijn, ook dat is je onderzoek waard.

– Socrates: ‘Het enige dat je kan schaden, ben je zelf.’ Om over na te denken als je woedend bent, of jaloers, of een van de andere zeven ondeugden de vrije loop laat. Dan ben je niet vrij. Als je jaloezie met rede onderzoekt, kan je er bovendien ook achter komen dat je jezelf waardeloos vindt. Of je beseft ineens dat je lief meer van waarde voor je is dan je dacht. Volgens Aristoles maken de deugden die hij beschrijft meer kans op een gelukkiger leven voor jou en de gemeenschap waarin je leeft.

– Epictetus: ‘Wees blij als je ‘narigheden’  tegenkomt: Dan kan je oefenen. Lukt het niet vandaag? Morgen weer een kans.’

Bronnen:
* Studiedag 20 juni 2025 door Annette van der Elst (over theorie en praktische toepassingen)
* Teksten uit de getoonde sheets tijdens het college.
* Informatie van de Vrije Academie: ‘Studiedag Stoïcisme: Van Aurelius tot Zeno‘

Beeld: Seneca (re): Maartje de Sonnaville (Filosofie Magazine)
Beeld Zakboekje: Mindsetters – Beste boeken over stoïcisme van 2025. “Dit boek staat vol met wijze levenslessen van de Griekse stoic Epictetus, en is geschreven door zijn leerling. Het zakboekje geeft een prachtig beeld van het oude stoïcisme en brengt je terug in de tijd. Een must-read voor iedereen die geïnteresseerd is in deze filosofie.” (Jasper Voorn)
Beeld Marcus Aurelius: Hajo de Reiger (Filosofie Magazine)

‘Was er maar een Beatrice de Graaf in Den Haag’

UITGELICHT – Beatrice de Graaf vertelt in de Huizingalezing 2024 Wij zijn de tijden hoe geschiedenis in crisistijd wordt gebruikt om zin en betekenis aan de tijden te geven. Bijzonder is dat De Graaf kerkvader Augustinus erbij betrekt en de filosofen Plato en Aristoteles. Op de achtergrond klinken kardinale deugden mee: beheersing, rechtvaardigheid, wijsheid, moed. Plato noemt ook nog vroomheid, en Augustinus geloof, hoop en liefde. Historicus, cultuurfilosoof en antropoloog Johan Huizinga – die zelf tijden van bedreiging, verval en verlies doormaakte – laat zich via De Graaf niet onbetuigd.

‘Wij zijn de geschiedenis in het heden’
(Pieter Jan Hagens in Buitenhof)

In een bijzonder boeiend Buitenhof licht Beatrice de Graaf, hoogleraar internationale en politieke geschiedenis (Universiteit Utrecht), haar lezing met veel wijsheid toe. Dat leidt uiteindelijk tot de bewonderende en poëtische slotzin van interviewer Pieter Jan Hagens: ‘Wij zijn de geschiedenis in het heden.’

Onzekerheid en dreiging
In tijden van crisis en onzekerheid zijn hoopvolle verhalen nodig om grip te krijgen op de rauwe werkelijkheid. Zoals de titel boven dit blog aangeeft: een van de veelal positieve reacties op de social media, in dit geval een hoopvolle verzuchting onder de YouTube-editie van Buitenhof. De Huizinga-lezing handelt ‘over het omgaan met onzekerheid en dreiging en lessen uit de geschiedenis, en wat we kunnen leren van Johan Huizinga’.

Ideaal van vrede
De Graaf vertelt in Buitenhof dat er van Huizinga wordt gezegd dat hij een cultuurpessimist is. ‘Hij wordt vergeleken met Oswald Spengler, de Duitse filosoof die Der Untergang des Abendlandes schreef. En met politiek theoreticus Carl Schmitt (1888 – 1985) uit die tijd: conservatieve denkers die de ondergang profeteerden. Met hen wordt Huizinga op één hoop gegooid. Huizinga denkt echter precies anders en wijst in tijden van diepe duisternis juist op het ideaal van vrede.’


Historicus, cultuurfilosoof en antropoloog Johan Huizinga (1872 – 1945)

‘Extreem nationalistische verdwazing’
Hagens verwijst naar een stelling van Huizinga dat we te veel het idee van crisis en geweld zijn gaan omarmen. ‘Een stelling die misschien ook in deze tijd past. Huizinga spreekt eveneens over extreem nationalistische verdwazing. Is dat wat we nu ook aan het doen zijn,’ vraagt hij aan De Graaf.

Paralellen in deze tijd
Voor een deel zijn er volgens De Graaf zeker parallellen met deze tijd te zien. ‘Huizinga citeert dan Augustinus en zegt dat je naar de geschiedenis kunt kijken of naar politieke leiders en zien hoeveel effect ze hebben en of ze succesvol zijn. Eigenlijk moet je kijken naar hun grondhouding: wat voor deugden in de klassieke Aristoteliaanse zin zij eigenlijk verspreiden: dat is uiteindelijk het enige dat hoop op de toekomst geeft. Als dat goed zit, deugt het.’

De kardinale deugden van Aristoteles
‘Wij denken dan, deugden? Moralistisch. Maar eigenlijk is dat meer dan 2000 jaar lang de manier om jonge mensen, politici, op te leiden. Niet alleen om heel slim te zijn maar ook om te leven vanuit deugden. Uit de definitie van Aristoteles volgt dan dat je genoeg slimheid hebt om te handelen volgens een hoger doel. Doelen nastreven die deugen. Kardinale deugden.’

Den Haag is de weg kwijt
Hagens reactie hierop is, als hij kijkt naar de huidige politiek: ‘Staatssecretarissen stappen op, vermeende racistische of polariserende uitspraken, kortetermijnsucces, electoraal succes, schreeuwen, schelden… Dat klinkt niet als de deugden van Aristoteles. We zijn de weg kwijt in Den Haag. En een belangrijk punt in uw lezing is dat een politicus of leider ook een perspectief moet bieden, zeggen wat je gaat doen.’

Puerilisme
‘Huizinga zou over de huidige politiek gezegd hebben dat dat puerilisme is: kinderachtig gedrag,’ antwoordt De Graaf. ‘Als een beschaving niet meer aan die hoge regels voldoet, dan wordt het kinderachtig gedrag. Niet alleen in Den Haag zijn we de weg kwijt, in de hele samenleving, ook wereldwijd is dat zo, als je naar politieke leiders kijkt.’


‘Wij zijn de tijden. U bent de tijden’

Augustinus
‘Mijn lezing heeft de titel: Wij zijn de tijden. Dat is een uitspraak van Augustinus, herhaald door Huizinga. In de tijd van Huizinga gaat de wereld ook ten onder, net als in de tijd van Augustinus als het Romeinse Rijk instort. Augustinus zegt dan tegen het woedende volk: “Scheldt niet op de keizer, scheldt niet op de tijden. Wij zijn de tijden. U bent de tijden. En wie bent u op dat moment in zo’n duistere tijd?” En dan komt hij dus met zijn deugden.’

Overtuiging leidt tot narigheid
Hagens brengt in dat Huizinga zegt dat het in de geschiedenis niet gaat om de feiten alleen, maar ook om de overtuiging. ‘En overtuiging leidt tot narigheid, zie Poetin.’ De Graaf stelt dat je overtuiging niet in moet zetten als een ‘grote morele knuppel’ waarmee je de ander op zijn hoofd slaat. ‘Je moet ook eerlijk zijn over je eigen tekort, laten zien waar je zelf fouten hebt gemaakt, waar je zelf te lang hebt gewacht om in actie te komen.’

Perspectief schetsen
‘Gaza en Israël bijvoorbeeld: perspectief schetsen is nodig voor de Palestijnen in Gaza maar ook voor Israël. Helaas ontstaan direct de kampen Palestijnen en de kampen Israël in de discussies. En beide kampen zitten knel,’ stelt De Graaf. Volgens Hagens is het allemaal nog groter. ‘Het “spel” van de internationale staten Saoedi-Arabië, Egypte, Iran, Verenigde Staten spelen allemaal een rol, èn Europa: Wij zijn ook betrokken. Waarom geen plan om als Europa ook in Syrië een nadrukkelijker rol te spelen? En dan dus niet de ander op zijn hoofd slaan met die deugden, want het is geen deugd als je vooral zelfzuchtig bezig bent.’

Perspectief vinden in sombere tijden
Op de vraag van Hagens waar je in sombere en moeilijke tijden perspectief kan vinden, antwoordt De Graaf dat je behalve in een God, ook op veel andere manieren kan geloven. Geloven in democratie is een manier: een speelveld dat ook iets transcendents heeft: het gaat niet alleen over het hier en nu maar het gaat ook om wat je aan je kinderen doorgeeft. Je kunt ook geloven in onderlinge solidariteit van groepen. Iets waar je eigenlijk in moet geloven, want je ziet zo vaak het tegendeel. Geloof is iets waar je dus niet altijd bewijs voor hebt, maar waar je toch aan vasthoudt ondanks tegenstrijdigheden.’

Amor Mundi
Andere bronnen van perspectief die in het interview naar voren komen zijn filosofie: stoïcisme. ‘En ook vriendschap geeft gevoel van solidariteit. Uiteindelijk moet alles wat je doet bijdragen aan de Amor Mundi: liefde voor de wereld, zie Hannah Arendt. Alles moet in een richting gaan die liefde voor de wereld is, inclusief je tekortkomingen en die van de ander. Een stukje vergeving naar jezelf, en kan je de ander vergeven. Kan je toestaan dat er fouten worden gemaakt en dan toch met elkaar doorgaan. Zonder genade en verlossing kom je er niet. Het gaat om doorgaan met elkaar.’


Samen met Plato’s leermeester Socrates zijn Plato (li) en Aristoteles (re)
de grondleggers van de westerse filosofische traditie

Talkshowtafels
Aan het eind van dit interview zegt Hagens dat het pleidooi voor de deugden hem heel prachtig en erg goed lijkt. De Graaf: ‘En begin bij jezelf, talkshowtafels… Als een politicus iets zegt, komt ie daar mee weg. En dat ligt aan de politicus èn de journalist. Samen dienen wij de res publica [het algemeen belang, PD] om in termen van Plato en Aristoteles te spreken: In hoeverre draagt wat jij nu zegt bij aan rechtvaardigheid, aan solidariteit. Niet alleen voor jezelf maar voor een grotere groep’.

Bron:
NPO1 Buitenhof 22 december: Wij zijn de tijden. Geschiedenis in crisistijd – (N.B. Dit blog is een beperkte, geen volledige, transcriptie van de uitzending. Aan te raden is Buitenhof in zijn geheel te bekijken en te beluisteren. En zeker ook de Huizingalezing 2024 lezen die januari 2025 verschijnt.)

Foto Beatrice de Graaf:  Stadsgehoorzaal Leiden
Beeld Johan Huizinga (1872 – 1945): Universiteit Leiden
Beeld Plato en Aristoteles: Raffaello Sanzio (1483-1520) Scuola di Atene (detail 1), (1509-1510) Stanza della Segnatura (Vaticano) – onelittleangel.com

N.B. De Huizingalezing van 12 december 2024 is te bestellen bij de boekhandel en via, tot nog nu, één website en wordt verwacht rond 14 januari 2025.

Hoe complexe maatschappelijke problemen oplossen in de 21e eeuw

De maatschappelijke problemen van de eenentwintigste eeuw zijn dermate complex, dat volgens de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF) reflectie en verdieping nodig zijn om ze in de juiste context te zien en mogelijke oplossingen in beeld te krijgen. Kan filosofie helpen? In de Amsterdamse School of Life maakt filosofie echter plaats voor therapie. Is dat de tendens? De Utrechtse Academie voor Geesteswetenschappen (AVG) stopte in 2017 al met filosofie (en religiestudies). Ook daar is nu alles wat de klok slaat therapie.

‘Je kunt het verschil tussen de HTF en universitaire opleidingen filosofie vergelijken met de muziek: de universiteit levert muziekwetenschappers, wij leveren pianisten.’
(Paul Teule (HTF) in Filosofie Magazine)

Alain de Botton, nu de ‘vertolker van de psychologie’
Filosoof Alain de Botton richtte in 2008 The School of Life in Londen op, met nu ook vestigingen in Berlijn, Parijs en Sao Paulo. Laurens Knoop, die The School of Life, tien jaar geleden naar Amsterdam haalde, kreeg toen het etiket ‘fastfood voor de geest, wijsbegeerte in hapklare brokken’ opgeplakt. Dat werd omarmd als geuzennaam. In Londen, wist Alain de Botton destijds duizenden aan zich te binden met filosofie.

Van filosofie naar psychologie
‘De psychologie is (…) ook prominenter The School of Life binnengekomen. ‘Ik heb dat aan Alain (de Botton, red.) voorgelegd. Hij is op zijn vijftigste opgehouden met toeren en een andere weg ingeslagen. Alain zei: “Iedereen noemt me een filosoof, dat blijven journalisten maar opschrijven. Maar ik beschouw mezelf al lang als vertolker van de psychologie“.’
(Oprichter School of Life, Laurens Knoop, 9-10-2024 in Trouw)

De grote impact van Spinoza
In Amsterdam wilde Knoop in 2014 vooral de kracht, de waarde en de impact van filosofie aan jonge mensen bijbrengen. Drie jaar geleden nog roemde hij in Het Parool Spinoza omdat die filosoof zo’n grote impact op ons denken heeft: ‘Het Amsterdam van Spinoza staat voor totale vrijheid van opvattingen. We hadden ooit een stad die wereldwijd bekend stond om zijn denken. Ik zou er alles aan willen doen om dat weer ­verder te ontwikkelen.’

Socrates recalcitrante psycholoog?
‘Ik begon als een individualistische idioot. De idioot begrijpt zichzelf nu beter’, kopte Trouw vandaag over mijn gesprek over 10-jarig bestaan en afscheid van The School of Life Amsterdam. En zo is het, ik ben een idioot. Al had ik het iets anders bedoeld.
De psycholoog verdringt Plato op de Amsterdamse School of Life. Das eigenlijk geestig, want waar wij met onze school van filosofie naar psychologie zijn verschoven in 10 jaar tijd, zo is het ook gegaan in 2500 jaar denken vanaf de oude Griekjes. Of wás Socrates eigenlijk niet gewoon een recalcitrante psycholoog?’
(Laurens Knoop op Facebook, 11-10-2024)

Nieuw broep: Toegepast filosoof
De HTF in Utrecht biedt zowel een bachelor als hbo-master Toegepaste Filosofie aan, naast een bachelor Onderwijs, tweedegraads docentenopleiding Filosofie en Burgerschap. De HTF stelt dat een studie op hbo-niveau primair aandacht kan besteden aan de beroepspraktijk van toekomstige beroepsbeoefenaren. De hogeschool mikt op de ondernemende student, die dankzij het genoten onderwijs zijn of haar kennis in een nieuw beroep, toegepast filosoof, weet vorm te geven in de praktijk.

Universiteit of hogeschool?
‘De toegepast filosoof zit niet in een leunstoel na te denken over metafysica, vertelt directeur Onderwijs Paul Teule (1981), maar probeert niet-filosofen aan te zetten tot filosofisch denken.(…) ‘Je kunt het verschil tussen de HTF en universitaire opleidingen filosofie vergelijken met de muziek: de universiteit levert muziekwetenschappers, wij leveren pianisten.’
(Filosofie Magazine, oktober ’24)


HFT: ‘De universiteit levert muziekwetenschappers, wij leveren pianisten’

Filosofie terug naar de praktijk
‘Filosofie ontstond ruim tweeduizend jaar geleden als levenskunst en praktische bezigheid. Pas veel later werd filosofie een academische discipline. Tegenwoordig is er een duidelijke beweging om filosofie terug naar de praktijk te brengen.
De maatschappelijke problemen van de eenentwintigste eeuw zijn dermate complex, dat reflectie en verdieping nodig zijn om ze in de juiste context te zien en mogelijke oplossingen in beeld te krijgen.’
(Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF)

‘Beweging tegen de hardvochtigheid in de samenleving’
Intussen groeit de belangstelling voor religiestudies en theologie weer, zowel fulltime als in deeltijd. ‘Niet alleen verschillende universiteiten beginnen dit nieuwe seizoen met een grotere instroom studenten theologie. Ook hbo-instellingen zien dat het aantal theologiestudenten in de lift zit’, schreef ND eind augustus ’24.
Volgens theoloog Marchien Timmerman, leidinggevende van opleidingen theologie aan Hogeschool Windesheim in Zwolle, voelen jongeren en deeltijdstudenten veel meer dan voorheen de urgentie om een opleiding te doen die verband houdt met zingeving en gemeenschap. Je zou het kunnen zien als een beweging tegen de hardvochtigheid die je steeds meer in de samenleving ziet.

Behoefte aan verdieping
‘We hebben gedurende een paar jaar een terugval gezien, met als dieptepunt een instroom van iets meer dan twintig voltijdstudenten. Maar vorig jaar waren het er veertig, nu vijftig. Dat is goed nieuws.’ Heeft de recente discussie over de positie van hbo-theologen in de Protestantse Kerk in Nederland een rol gespeeld? ‘Ongetwijfeld, al is dat volgens mij geen doorslaggevende factor geweest. Ik denk eerder dat deze cijfers weerspiegelen dat de behoefte aan verdieping breed leeft.’
(Herman Oevermans, directeur van de opleiding theologie aan de Christelijke Hogeschool Ede (CHE), in ND)

Tilburg University
De Tilburg School of Catholic Theology staat open voor iedereen: wel of niet gelovig, en voor zowel jonge mensen als mensen die al ouder zijn. De opleiding daagt uit tot kritisch nadenken over de zin van het leven, leven en dood, je eigen rol en die van je naaste ten opzichte van de maatschappij. In Tilburg vind je de bachelor Theologie (Engelstalig) en in Utrecht de Nederlandstalige bachelor. (Voltijd en deeltijd.)

Complexe samenleving
‘In de bachelor Theologie leer je kritisch nadenken over mens en maatschappij, geloof en rede. Je leert mensen bijstaan op het domein van zingeving, levensbeschouwing, ethiek en spiritualiteit. Ook in maatschappelijke uitdagingen spelen levensbeschouwelijke standpunten een rol. Welke verantwoordelijkheid heeft de mens ten opzichte van maatschappij en wereld? Hoe werk je aan zaken als rechtvaardigheid en tolerantie in een complexe samenleving?’
(Tilburg School of Catholic Theology)


Tilburg School of Catholic Theology (Nederlandstalige bachelor) aan de Nieuwegracht in Utrecht

PThU-master Theologie
Het aantal aanmeldingen voor de PThU-master Theologie is dit jaar gestegen met 10%. Bij de premaster is er zelfs een stijging te zien van maar liefst 40%. En dat ondanks de afbouw van de joint bachelor met de Vrije Universiteit en de ontwikkelingen in de synode rondom het ambt. ‘En door het aantal wat oudere zij-instromers komt er een mooie mix van leeftijden en ervaringen bij de PThU*. Die mix is er ook wat betreft theologische opvattingen.’

Stijging aantal aanmeldingen
‘Het enthousiasme voor theologie lijkt een heugelijke trend: ook bij collega-instellingen de Theologische Universiteit Utrecht en de Theologische Universiteit Apeldoorn is het aantal aanmeldingen voor theologie gestegen, meldde het Nederlands Dagblad deze week. Onze partner de Rijksuniversiteit Groningen meldde begin deze zomer ook al een stijging van het aantal aanmeldingen voor hun bachelor Theologie, waarin de PThU deelneemt.’
(PThU)

Beantwoorden van levensvragen
Al zijn filosofie en religiestudies verdwenen bij de Academie voor Geesteswetenschappen*, wel is er een (erkende) beroepsopleiding tot Geestelijk Begeleider te vinden tussen de verdere therapeutische opleidingen. De behoefte aan geestelijke begeleiding, gebaseerd en gericht op het bestaan en het levensverhaal van de zinzoekende mens, wordt daar onderkend, ook al is het veld van religie en pastoraat sterk veranderd, net als de traditionele rol van kerk en pastores.
* Voorheen: Hogeschool Geesteswetenschappen Utrecht (HGU) – tot 2017.


‘Gezonde psyche, gezonde planeet’

Toegenomen pluriformiteit
‘Religie, en daarmee ook het pastoraat, biedt mensen al eeuwenlang zingevende structuren voor het beantwoorden van levensvragen. Bovendien is het aanbod op het gebied van spiritualiteit en levensbeschouwing steeds diverser geworden. Waar mensen voorheen vaak antwoorden vonden in het van huis uit meegegeven geloof, is dit door de toegenomen pluriformiteit niet zo vanzelfsprekend meer.’
(Academie voor Geesteswetenschappen)



Het pand van de Protestantse Theologische Universiteit op de hoek Janskerkhof/Jansdam, Utrecht. Hier wil de PThU met ingang van september 2025 een bachelor-opleiding aanbieden.

* Update: 02122024 (ND 28 11 2024: foto PThU: Koos van Noppen)

Beeld: Koneksa Mondo
Foto A Better Tomorrow: Markus Spiske – pexels.com
Beeld Maak werk van filosofie: HTF
Foto Theologische Universiteit Apeldoorn: ND / Dick Vos
Foto ‘Gezonde psyche, gezonde planeet’: Stichting Bodhi Vrienden van de Boeddhistische Media
Foto Tilburg University: DUIC / Marlot van den Berg

De God Denkbaar Denkbaar Alles

Kan een allesomvattend, goddelijk perspectief op de werkelijkheid wel bestaan? Deeltjesfysicus Heinrich Päs vindt dat ‘waarschijnlijk onmogelijk, maar het is denkbaar. Dat iets niet mogelijk is voor ons, betekent niet dat het niet bestaat.’ – Willem Frederik Hermans zei in 1956 over zijn boek De God Denkbaar Denkbaar de God: ‘Het gaat over een God Denkbaar. Een god kan Denkbaar zijn… maar denkbaar, wat is niet allemaal denkbaar? Alles is denkbaar.’  In The One (2024) zegt Päs dat alles in het universum een ​​aspect is van één verenigd geheel. – Dat ‘alles één is’ geloofde Plato lang geleden al. 

‘Tweeduizend jaar geleden stelde Plato dat het universum één is. De kwantummechanica bewijst zijn gelijk’
(Heinrich Päs)

‘Dit idee, dat monisme wordt genoemd, heeft een rijke geschiedenis van drieduizend jaar: Plato geloofde dat ‘alles één is’, maar het monisme werd later door de middeleeuwse kerk als irrationeel verworpen en als ketterij onderdrukt. Niettemin bleef het monisme bestaan, wat een inspiratiebron was voor de verlichtingswetenschap en de romantische poëzie.’
(Uit: The One)

Heinrich Päs toont aan hoe het monisme – zo leert The One – de hedendaagse natuurkunde zou kunnen inspireren, hoe het de intellectuele stagnatie zou kunnen doorbreken die de vooruitgang in de moderne natuurkunde heeft verzand. En de wetenschap kan helpen de ‘grote theorie van alles‘ te verwezenlijken waar zij al tientallen jaren naar streeft.


‘Hoe een eeuwenoud idee de toekomst van de natuurkunde bepaalt’ – Heinrich Päs

Heinrich Päs (1971) is hoogleraar theoretische natuurkunde aan de Technische Universiteit Dortmund en doet onderzoek naar neutrino’s en kosmologie. Eerder schreef hij het boek The Perfect Wave (2014) over de mysterieuze eigenschappen van neutrino’s.

‘Päs schreef het boek The One waarin hij stelt dat moderne ontwikkelingen in de natuurkunde erop wijzen dat het universum één geheel is, waarin alles met elkaar samenhangt – een idee dat aansluit bij eeuwenoude monistische filosofische theorieën zoals die van de Griekse filosoof Plato (ca. 427-347 v. Chr.).’
(Webredacteur Jonathan Janssen, Filosofie Magazine)

Janssen schrijft dat volgens Päs de ideeën van de moderne natuurkunde goed aansluiten bij verschillende monistische theorieën uit de geschiedenis van de filosofie. Een daarvan is de filosofie van Plato, die onze werkelijkheid beschrijft als een zwakke representatie van een perfecte en eeuwige ‘ideeënwereld’.

‘Plato schreef al dat wat wij waarnemen een projectie is van de fundamentele werkelijkheid. In zijn allegorie van de grot zitten er een aantal gevangenen in een grot, die de werkelijkheid buiten de grot niet kunnen zien maar enkel de schaduwen van objecten op de muur. Op dezelfde manier zijn onze dagelijkse ervaringen volgens Plato slechts een uitvloeisel van ons beperkte perspectief op de werkelijkheid.’
(Päs, Filosofie Magazine)


‘On demand’ quantumverstrengeling – TU Delft

Essayist Maarten van Buuren stelt zelfs dat God dankzij de quantummechanica terugkeert als alomvattende kiemkracht in de Natuur. Het idee dat alle natuurprocessen gehoorzamen aan de wet van afkoeling en verval moet volgens hem worden herzien. Over zijn boek Quantum, de oerknal en God dat in 2021 verscheen, interviewden Hans Rutten en Jacques Poot de auteur.

‘Er gaapt een kloof tussen onze waarneming en de dynamiek waar alles uit voortkomt. Over die grens en over de oorsprong van de dingen gaat het in Quantum, de oerknal en God.’
(Academie op Kreta)

‘Het mystieke is niet hoe de wereld is, maar dat zij is’
(W. F. Hermans, 1921-1995)

 
Willem Frederik Hermans met zijn poes Sebastiaan in 1955

Wim Davidse, auteur van het boek Er is meer in ons – leren van de mystici, vertelt in Ongrond over ‘een werkelijkheid die in wezen geestelijk van aard is’. Hij haalt een prachtig voorbeeld aan uit Helgoland van de natuurkundige Carlo Rovelli. Die beschrijft in het begin van zijn boek mooi hoe die duizelingwekkende diepten ontdekt worden in de kwantumfysica.

Davidse verwijst ook naar computerwetenschapper en filosoof Bernardo Kastrup die zegt dat fysische entiteiten geen zelfstandig bestaan hebben.

‘Het zijn verschijningsvormen of beelden van een diepere laag van de werkelijkheid, die in wezen geestelijk van aard is.
(Kastrup)

Een werkelijkheid die in wezen geestelijk van aard is…

Dat is nu net wat mysticus Erik van Ruysbeek (1915-2004) bedoelde toen hij schreef dat men in de fysica bestanddelen heeft gevonden van wat men vroeger ‘geest’ noemde.’
(Davidse)

Bronnen:
* ‘De kwantummechanica laat zien dat alles met elkaar verstrengeld is’ (Filosofie Magazine, 6 maart 2024)
* The One. How an ancient idea holds the future of physics| Heinrich Päs| Uitgever Icon Books | 15-02-2024 | Paperback | 368 pagina’s | € 18,95
* Quantum, de oerknal en God (Lemniscaat, Maarten van Buuren)
* De duizelingwekkende diepten in de kwantumfysica (Goden En Mensen, 2022)
* Een ander verhaal dan hemel, hel en reïncarnatie (Goden en Mensen, 2021)
* De God Denkbaar Denkbaar de God (Willem Frederik Hermans, 1956)

Beeld: Cover van Quantum (detail), Manjit Kumar, Hoofduitgeverij Mondadori)
Beeld Heinrich Päs: Next Big Idea Club Magazine
Beeld Quantumverstrengeling:  Info via Kennislink
Foto Willem Frederik Hermans met zijn poes Sebastiaan in 1955 – Geportretteerd door Ed van der Elsken. Ed van der Elsken/Nederlands Fotomuseum

Het ondenkbare dat God niet bestaat

De kracht van Godsargumenten is dat ze gezamenlijk een cumulatieve casus vormen voor Gods bestaan. Vele malen sterker dan elk argument afzonderlijk. Ook al is voor filosoof en wiskundige Emanuel Rutten geloof in God op zichzelf al een legitieme basisovertuiging, die zonder rationele argumenten intellectueel eveneens is gerechtvaardigd. Niettemin formuleert Rutten sinds zijn ‘modaal-epistemische Godsargument’ (2012) meerdere rationele argumenten voor het bestaan van God. In zijn komende boek Datgene waarboven niets groters gedacht kan worden staan acht nieuwe.

‘Bestaat er iets waarboven niets groters gedacht kan worden? Iets subliems dat de oorsprong van de wereld is?’
(Emanuel Rutten)

‘Op grond van Godsargumenten kun je laten zien dat God bestaat en bepaalde eigenschappen bezit zonder dat je daarbij het wat van God helemaal pretendeert te doorgronden. Er blijft voldoende ruimte over voor het mysterie omtrent Gods wezen.’
(Uit: En dus bestaat God) 


Emanuel Rutten

Wat Rutten doet, is niet nieuw. Paulus deed dat lang geleden ook al. In de Bijbel tref je passages aan die gelovigen aansporen om de redelijkheid van hun geloof inzichtelijk te maken voor zichzelf en anderen.

‘Paulus stelt in zijn brief aan de Romeinen bijvoorbeeld dat ieder mens het bestaan van God uit de schepping kan afleiden en Petrus wijst er in zijn eerste brief op dat christenen altijd bereid moeten zijn om verantwoording af te leggen voor de hoop die in hen is.’
(Uit: En dus bestaat God) 

Toen Ruttens proefschrift Towards a Renewed Case for Theism (2012) naar de drukker ging, gaf hij een zeer beknopte samenvatting van de inhoud. De filosoof stelt daarin dat er al vanaf Plato rationele argumenten zijn ontwikkeld voor het bestaan van God. En dat in de laatste decennia de filosofische belangstelling ervoor weer sterk is toegenomen.

‘Rutten onderzoekt in zijn proefschrift kosmologische argumenten. Hierbij wordt het bestaan van God afgeleid uit het feitelijke gegeven dat er veroorzaakte dingen bestaan. Hij betoogt dat de onderzochte argumenten gezamenlijk genomen aannemelijk maken dat de kosmos is veroorzaakt door een noodzakelijk bestaand en vrij wezen, maar dat daarmee nog niet is beargumenteerd dat dit wezen ook de eerste onveroorzaakte oorzaak van de gehele werkelijkheid betreft, wat van God doorgaans wel gezegd wordt.’
(Uit: Proefschrift)

En dit najaar verschijnen er acht nieuwe argumenten in Datgene waarboven niets groters gedacht kan worden. Rutten toont daarin inzichten uit de metafysica, kennisleer, taalfilosofie en esthetiek. Zo komt hij tot nieuwe argumenten voor het bestaan van een geestelijke grond van de werkelijkheid. Ze gaan verder dan de traditionele, bekende argumenten en bieden zo een originele kijk op de eeuwenoude vraag naar het bestaan van God.

De titel van het boek verwijst naar Anselmus (1033 – 1109). Deze filosoof en theoloog vond het ‘ondenkbaar dat God niet bestaat’, en verwierf zich een blijvende plaats in de geschiedenis van de wijsbegeerte met zijn argument dat ervan uitgaat dat ieder weldenkend mens God definieert als ‘datgene waarboven niets groters gedacht kan worden’.

‘Uit zijn essentie kan zijn existentie worden afgeleid. Immers als God alleen als gedachte in het verstand zit, maar niet in de werkelijkheid bestaat, is alles wat wel bestaat groter dan het hoogst denkbare. En dat is een contradictie, aldus St. Anselmus. Ergo: God bestaat.’
(KRO-NCRV)

Bronnen:
* Datgene waarboven niets groters gedacht kan worden – Acht nieuwe argumenten voor het bestaan van God | Emanuel Rutten | Kokboekencentrum | Najaar 2023 | ISBN: 9789043540285 | 192 pagina’s | paperback € 18,99 | E-book € 9.99
* En dus bestaat God – De beste argumenten | Emanuel Rutten, Jeroen de Ridder | Buijten & Schipperhein | € 17,90
* KRO-NCRV – Anselmus van Canterbury
* Eerdere blogs van ‘Goden en Mensen‘

Beeld: OMGMagazine
Foto Emanuel Rutten: Patrick Post – VU Amsterdam, juli 2023

!►Tip: Een filosofische bijsluiter voor de Godsargumenten
‘Rationele argumenten voor het bestaan van God, zoals kosmologische argumenten, ontologische argumenten of het modaal-epistemisch argument, stuiten bij zowel gelovigen als ongelovigen regelmatig op onbegrip.
Dat is jammer omdat dit onbegrip meestal wordt veroorzaakt door misverstanden die eenvoudig voorkomen kunnen worden. Het leek me daarom goed om een filosofische bijsluiter voor Godsargumenten te schrijven.
De bijsluiter lost de belangrijkste misverstanden kort en bondig op. Wie voor het eerst kennismaakt met Godsargumenten doet er daarom goed aan eerst even de bijsluiter te lezen. Daarna kan dan alle aandacht uitgaan naar de argumenten zelf.’ (E.R.)

Update: 10 09 2023 19.56 uur. (Aangevuld: Beeld: OMGMagazine)