Patriot. De laatste brief van Navalny aan de wereld

UITGELICHT – Aleksej Navalny vertelt in Patriot hoe hij zijn denken zo aanpaste, dat hij bij een verlenging van straf er niet onzekerder maar juist overtuigender van zou zijn, dat hij de juiste beslissing had genomen toen hij in het vliegtuig terug naar Moskou stapte. Een van die denkwijzen noemt hij in zijn autobiografie ‘zo oud dat je je hoofd misschien ten hemel heft en met je ogen rolt als je het hoort’. Navalny vond kracht in het christelijke geloof, in de Bergrede van Jezus.

 ‘De tweede techniek is zo oud dat je je hoofd misschien ten hemel heft en met je ogen rolt als je het hoort’
(Aleksej Navalny in Patriot)

Oppositiepolitiek
Navalny heeft het over religie. Voor hem was het echter niet van belang of je gelooft dat ‘de zee letterlijk voor iemands ogen uiteen spleet’. Altijd heeft hij wel gedacht, en ook in het openbaar gezegd, dat het voor een gelovige gemakkelijker is het leven te leven, en in nog belangrijker mate om je bezig te houden met oppositiepolitiek.
In Patriot zegt de vertaler dat Navalny in 2020 werd vergiftigd door de Russische veiligheidsdiensten. ‘Tijdens zijn wonderbaarlijk herstel begon hij aan het schrijven van Patriot. Het eindigt met zijn gevangenisboeken die hij schreef tot kort voor zijn dood in een wrede Siberische gevangenis en die hier voor het eerst gepubliceerd worden’.

Navalny’s laatste woorden in Patriot
‘Je ligt op bed, kijkt naar het bed boven je en vraagt je af of je diep vanbinnen een christen bent. Het is niet van belang of je gelooft dat er vroeger oude mannen in de woestijn rondliepen die achthonderd jaar oud werden of dat de zee letterlijk voor iemands ogen uiteen spleet.
Maar ben je een aanhanger van de godsdienst waarvan de stichter zichzelf heeft opgeofferd voor ander mensen en de prijs voor hun zonden betaalde? Geloof je in de onsterfelijkheid van de ziel en meer van die mooie dingen?

Als je de vraag in alle eerlijkheid met ja kunt beantwoorden, waarover moet je je dan nog zorgen maken? Waarom zou je honderd keer een tekst fluisteren die je leest in een lijvig boek dat je op je nachtkastje bewaart? Maak je geen zorgen om de dag van morgen, want de dag van morgen is prima in staat voor zichzelf te zorgen.

Het is mijn taak op zoek te gaan naar het Koninkrijk van God en de rechtschapenheid daarvan, en ik kan het aan die goeie ouwe Jezus en zijn familie overlaten om alle andere zaken te regelen. Ze zullen me niet in de steek laten en een oplossing vinden voor al mijn problemen. Of zoals ze hier in de gevangenis zeggen: zij zullen die klappen voor me opvangen.’
(Navalny in Naschrift, in Patriot)

‘Poetin bedient zich vooral van terreur. De belangrijkste boodschap van Navalny was hoop’
(Uit de documentaire van KRO-NCRV – zie verder in dit blog)

Sacharovprijs
‘Aleksej Navalny was een Russische oppositieleider, politicus, anticorruptieactivist en politiek gevangene die internationaal geroemd en gerespecteerd werd. Hij werd onder meer geëerd met de Sacharovprijs – de jaarlijkse mensenrechtenprijs van de Europese Unie – de Courage Award en de Dresden Peace Prize. Hij overleed in 2024.’
(Patriot. Vertaler Frans Reusink: ‘Het inspirerende verhaal van een van de moedigste mensen van onze tijd’.)


Aleksej Navalny (1976 – 2024)

‘Ontaard staatsbestuur’
Patriot geeft een uitermate informatief beeld van hoe het er in Rusland daadwerkelijk aan toe gaat en ging in de jaren van Navalny. Veelal schrijft hij lakoniek, met humor, passie en hoop. Maar zegt ook dat ‘het staatsbestuur onder leiding van Poetin volledig is ontaard’. Het lukt Navalny als intelligente èn integere student die alleen maar achten, negens en tienen haalt, pienter te laveren, hoewel ook hij ‘nu en dan slinkse wegen heeft bewandeld’. Hij noemt dat laatste in Patriot ‘schaamtevol, belachelijk en volledig onnodig’.

Universiteiten ten dienste van de staat
Intrigerend vind ik wat hij zegt over de universiteiten: die staan alleen ten dienste van de staat. Voor de veiligheidsdiensten (FSB). Of alleen bedoeld voor KGB-gezinnen en Sovjet-elite. Of bij de Universiteit van de Vriendschap der Volkeren: voor buitenlandse studenten (‘voornamelijk uit Afrika’) om KGB-agent te worden met als taak die studenten te bespioneren.
Op 17-jarige leeftijd besluit Navalny naar de faculteit Rechtsgeleerdheid van de Staatsuniversiteit van Moskou te gaan (‘heel Moskou wilde daar toegelaten worden’). Daar zag hij ‘hoe het systeem ervoor zorgde dat buitenstaanders ook echt buiten de deur gehouden worden’. Hierover vertelt hij een typerende grap.

Joden toelaten was tegen de wet
‘Het was bijvoorbeeld praktisch tegen de wet om joden toe te laten op de faculteit Wiskunde. (…) Een grap die typerend was voor die tijd: de examinatoren van de toelatingscommissie voor de Staatsuniversiteit in Moskou willen een joodse kandidaat afwijzen, dus ze gaan eindeloos door met het stellen van moeilijke vragen. Maar hij weet alle antwoorden, en ten slotte weten ze alleen nog deze vraag: “Hoe verklaart u dat Leo Tolstoj in staat was zich zaken te herinneren uit de tijd dat hij nog maar veertig dagen oud was?”
“Daar is niets verbazingwekkends aan. Ik herinner me zaken uit de tijd dat ik acht dagen oud was.”
“Wat herinnert u zich dan?”
“Ik herinner me dat er een oude jood met een baard en bakkebaarden kwam die mijn bevoegdheid om naar de universiteit te gaan kwam afsnijden.”.’
(Uit: Patriot, Hfst. 6)

Documentaire
Op 27 oktober 2024 zond KRO-NCRV een indrukwekkende documentaire uit over Aleksej Navalny, ‘de onvermoeibare Russische oppositieleider die begin dit jaar stierf in een strafkamp in Siberië’.


De Russische journalist en televisiepresentator Mikhail Fishman kende Navalny goed.

Terugkeer naar Rusland
‘Aleksej Navalny, de onvermoeibare Russische oppositieleider, stierf begin dit jaar in een strafkamp in Siberië. Deze week is zijn autobiografie Patriot verschenen, met daarin dagboekaantekeningen die hij in de gevangenis schreef. In zijn cel vond hij kracht in het evangelie, met name in de Bergrede van Jezus*. Het speelde ook een rol bij zijn keuze om terug te keren naar Rusland, terwijl hij wist dat hij in de gevangenis zou belanden. “Hij daalde vrijwillig af in de hel”, zegt orthodox priester Andrej Kordochkin, “maar hij behield zijn hoop en optimisme. Hij toonde ons dat je in de hel kan zijn, zonder er deel van uit te maken”.’
(Uit de documentaire van KRO-NCRV)

‘Navalny toonde ons dat je in de hel kan zijn, zonder er deel van uit te maken’
(Orthodox priester Andrej Kordochkin)

In de documentaire vertelt Mikhail Fishman, journalist bij TV Rain – een onafhankelijk tv-station dat vanuit Nederland uitzendt – over Navalny, die hij goed kende. De orthodoxe priester Andrej Kordochkin ziet in het geloof van Navalny de kracht van het christendom, vooral tijdens zijn gevangenschap. Ook theologe Heleen Zorgdrager, hoogleraar Intercultural Theology / Missiology, vertelt haar gevoelens en gedachten over Navalny. Enkele citaten:

Inspiratie
‘Het geloof was voor hem een persoonlijke bron van inspiratie om goed te handelen.’ – ‘Ook Navalnys allerlaatste notities vonden hun weg naar buiten en geven een kijkje in de ziel van de man op wie veel Russen hun hoop hadden gevestigd.’ – ‘Ik ben niet religieus. Maar wat ik meemaakte was een daad van waarlijk Bijbelse omvang.’
(Uit de documentaire van KRO-NCRV)

* ‘De Bergrede wordt wel de kern van het Nieuwe Testament genoemd. Voor velen is deze toespraak van Jezus over het koninkrijk door de eeuwen een bron van inspiratie geweest voor een radicaal leven.’ (School voor Spiritualiteit)

Bronnen:
– Patriot – Mijn verhaal | Aleksej Navalny | Uitgeverij Atlas Contact | 520 blz. | € 32,99 | E-book € 16,99 | Vertaling: Frans Reusink | ‘Dit is het levensverhaal van Aleksej Navalny in zijn eigen woorden: zijn jeugd in de Sovjet-Unie, zijn politieke ontwaken, zijn huwelijk en geliefde gezin, zijn totale toewijding aan de strijd tegen een corrupt regime, zijn blijvende liefde voor zijn land en landgenoten en zijn hartstochtelijke geloof dat het goede zal zegevieren.’ (Uitgeverij Atlas Contact)
– KRO-NCRV Kruispunt Het evangelie volgens Navalny: Stream bij NPO.

Beeld Aleksej Navalny: ANP / KRO-NCRV
Beeld Mikhail Fishman: ANP / KRO-NCRV

Een ander verhaal dan hemel, hel en reïncarnatie

We leven in een mysterie groter dan God ooit heeft kunnen scheppen, als de wereld zo in elkaar zit als kwantumfysici beweren. Psycholoog en schrijver Jamal Ouariachi leest computerwetenschapper en filosoof Bernardo Kastrup. Die laatste maakte de laatste jaren naam met een theorie waarin hij de kwantumfysica verbindt met bewustzijnsfilosofie. Daarin is hij niet de eerste of enige, maar eerdere kwantumachtige theorieën van bewustzijn bleven uitgaan van een materialistisch wereldbeeld.

Bernardo Kastrup is filosoof en computerwetenschapper die internationaal furore maakt door te stellen dat het materialisme – het idee dat de werkelijkheid alleen bestaat uit materie en er geen God, ziel, of vrije wil is – niet klopt

Als een universeel bewustzijn de basis van de werkelijkheid is, zegt Ouariachi, en onze individuele menselijke geesten aspecten van dat bewustzijn vormen, dan heeft dat allerlei implicaties voor hoe we tegen bijvoorbeeld de dood aankijken.  

‘Jij als individuele entiteit komt door de dood misschien wel tot een einde, maar je bewustzijn niet. Dat is een heel ander verhaal dan het kinderachtige hemel, hel en reïncarnatie waar religie het mee probeert.’

Als het brein inderdaad het bewustzijn ‘veroorzaakt’ – zoals onder andere Daniel Dennett stelt – dan vraagt Ouariachi: hoe dan? Hoe kom je van het fysieke, het materiële tot het ontastbare van de geest? Een nieuwe generatie filosofen, neurowetenschappers en AI-deskundigen durft wilder te denken dan de generatie van Dennett.

‘Neem computerwetenschapper en filosoof Bernardo Kastrup. Die maakte de laatste jaren naam met een theorie waarin hij de kwantumfysica verbindt met bewustzijnsfilosofie. Daarin is hij niet de eerste of enige, maar eerdere kwantumachtige theorieën van bewustzijn bleven uitgaan van een materialistisch wereldbeeld.

Kastrup is geen materialist, integendeel. Hij wordt wel gezien als voorloper in een ‘moderne renaissance’ van het metafysisch idealisme — de gedachte dat de realiteit in essentie mentaal van aard is. Dat klinkt meteen al heel zweverig, terwijl idealisme niet meer of minder een metafysische theorie is dan materialisme.’

Materialisme stelt, aldus Ouariachi, dat de werkelijkheid kan geobserveerd en gemeten worden. Los van wat we in de werkelijkheid aantreffen, is er niets.

‘Dat is volgens Kastrup moeilijk vol te houden, zeker nu de afgelopen vijftien à twintig jaar enkele belangrijke stellingen uit de kwantumfysica experimenteel zijn aangetoond. Neem het experiment dat wetenschappers van de TU Delft in 2015 uitvoerden rondom het verbijsterende fenomeen van ‘verstrengeling’: deeltjes die op grote afstand van elkaar tóch invloed op elkaars eigenschappen kunnen hebben.’

Kastrup stelt dat er aan de materie een diepere werkelijkheid ten grondslag ligt: een universeel bewustzijn. Dat idee is door materialisten altijd afgewezen, want onnodig om de werkelijkheid te verklaren.

‘De kwantum­fysica schoffelt die opvatting onderuit. Het materialisme voldoet niet meer. Volgens Kastrup is een andere kracht verantwoordelijk voor het in onze ogen volkomen bizarre gedrag van de wereld op kwantumniveau.’

De theorie van Kastrup spreekt Ouariachi meer aan dan de theorie van Dennett en dat komt, denkt de schrijver, vooral omdat Kastrups denken niet zo onuitstaanbaar blind is voor de waarde van menselijke ervaring.

Zie: Is alles bewustzijn en bewustzijn alles? (Jamal Ouariachi)

Beeld: Technische Universiteit Delft | Delftse wetenschappers realiseren als eersten ‘on demand’ quantum-verstrengeling | ‘In het experiment onder leiding van hoogleraar Ronald Hanson (TU Delft) ging het om de interactie tussen twee elektronen in verschillende labs op 1280 meter afstand.’ (Kennislink)

UPDATE 11 februari 2022 – Luistertip: De Ongelooflijke Podcast (19 januari 2022)
Bernardo Kastrup is filosoof en computerwetenschapper die internationaal furore maakt door te stellen dat het materialisme – het idee dat de werkelijkheid alleen bestaat uit materie en er geen God, ziel, of vrije wil is – niet klopt. En hij baseert dat onder andere op recent onderzoek uit de kwantumfysica. Kastrup heeft de gave om moeilijke materie uit te leggen met heldere voorbeelden.
– Journalist David Boogerd gaat in gesprek met Bernardo Kastrup en vaste gast theoloog Stefan Paas.
Update 07012025 (Lay-out)

Generale Synode PKN vergadert over afschaffen hel


Daaf Bokhout, rechtskundig adviseur en bestuurslid van de Protestantse Kerk, beweegt al jaren hemel en aarde om de hel af te schaffen. Volgens Bokhout wordt Gods woord verminkt en heeft iedereen recht op een ‘hemelticket’. God vergeeft vele malen en vergeet zelfs de zonden.
Dat staat in de Bijbel. Bokhout zegt daarom tegen de PKN: ‘Schaf die angstaanjagende hel af’.

Vergaderen over het afschaffen van de hel. Dat is aan God, zou je zeggen. Het is blijkbaar ook aan de Generale Synode van de PKN. Die kan zaterdag de hel opdoeken. Dat doet de PKN natuurlijk niet: dan valt een bouwsteen van het christendom donderend om. Niet langer hoef je dan religieus te zijn en God iedere zondag te dienen. Je kunt rustig en ontspannen leven, want de hel bestaat niet en automagisch kom je in de hemel.
Zo eenvoudig ligt het niet. Toch zegt Bokhout, de Bijbel citerend:

‘Mijn kinderen, ik schrijf u dit, om u te helpen niet te zondigen. Mocht een van u toch zondigen, weet dan dat we bij de Vader iemand hebben die voor ons pleit en die rechtvaardig is: Jezus Christus. Hij, ja hij, is het boeteoffer voor onze zonden, en niet alleen voor die van ons, maar voor die van de hele wereld.’ 

Van de hele wereld dus. Op zijn site geeft Bokhout vele Bijbelcitaten die het bestaan van een hel uitsluiten. Op basis daarvan stelt hij dat alle mensen zonder zonde zijn. De hel is niet eens nodig. Daarom wil hij dat de kerk een verklaring opstelt waarin staat dat God iedereen vergeeft. Voor zichzelf heeft Bokhout de hel veertig jaar geleden al afgeschaft: ‘Weer een angst minder.’

‘Na lezing van voormelde Bijbelteksten kan ik niet anders concluderen dan dat de kerken die de NGB (Nederlandse Geloofbelijdenis, pd) nog steeds hanteren als de grondslag van hun geloof de Blijde Boodschap die voor alle mensen bestemd is, dus Gods Woord hebben verminkt. Dat heeft tot gevolg dat die kerken weigeren te erkennen dat héél de mensheid gereinigd is van haar zonden. Zij ontzeggen een groot deel van de mensen uitzicht op een leven in het hiernamaals door hen voor te houden dat zij tot in der eeuwigheid zullen lijden in een hel. Daardoor zijn vele personen neerslachtig (geworden) en hebben als het ware geen leven vóór de dood. Het vooruitzicht op een hemel wordt hun zo ontnomen.’ 

Vandaag tot en met zondag komt de PKN-synode bijeen in Lunteren. De behandeling van het proces (Gravamen-Bokhout) is gepland op zaterdag 10 november tussen 8.45 en 11.00 uur. De leden van die synode krijgen een rapport van 51 pagina’s. Volgens Bokhout (foto: Twitter) is het verslag van  twee hoorzittingen enorm verkort, verminkt en als
het ware ‘hervormd’ uitgeprint: ‘In het rapport is weloverwogen gelogen.’

Volgens de PKN is het Laatste Oordeel als troost bedoeld:

‘Alle eeuwen door is het voor de verschopten en machtelozen een troost geweest te weten dat hun ooit recht gedaan zal worden, hoewel zij daarvan in dit aards bestaan nooit een glimp zullen hebben gezien. Ook voor de opstellers van de NGB was de zekerheid van een laatste oordeel, waarbij recht gedaan zou worden aan allen die onder verdrukking en onrecht geleefd hebben, een rijke troost. Wereldwijd zijn er ook vandaag de dag nog heel veel mensen die leven bij die troost. De kerk deelt met hen die troost.’ 

Uit het rapport van de commissie Gravamen Bokhout:

‘Het gravamen van broeder Bokhout richt tegen de Nederlandse Geloofsbelijdenis – en in het bijzonder tegen artikel 37 daarvan – vanwege het angstaanjagende en huiveringwekkende uitzicht dat zijns inziens beschreven wordt voor de miljarden mensen die veroordeeld zullen worden tot het eeuwige vuur. Broeder Bokhout betreurt het dat de Nederlandse Geloofsbelijdenis niet eerder is afgeschaft door een Synode, maar pleit nu voor een aanvullende verklaring van de Protestantse Kerk in Nederland. Daarin zou op grond van Psalm 65:1-4 en 1 Joh. 2:2, geciteerd uit de Groot Nieuws Bijbel, moeten worden afgekondigd en gepubliceerd dat God elk mens vergeeft en dat iedereen naar de hemel gaat.’

Het rapport van de commissie komt na 51 bladzijden echter tot het volgende advies:

‘Alles afwegende, komt de commissie tot het advies aan de Generale Synode om het gravamen als niet gegrond in de Heilige Schrift, af te wijzen.’

Zonde. Maar het is de commissie natuurlijk bij voorbaat al vergeven, als Bokhout consequent doorredeneert, ook dat liegen. Ze zullen er later in de hemel, waar iedereen elkaar dus weer ontmoet, uitgebreid over hebben,
bij een goed glas. En dan voor eeuwig genieten van een leven zonder gravamens, synodes en andere vervelende zaken.

De synode is hier rechtstreeks te volgen. 

Zie: Website Daaf Bokhout

en: Rapport commissie Gravamen Bokhout

en: ‘Schaf die angstaanjagende hel af’
(Trouw – alleen voor abonnees)

Gerelateerd: De hel is een absurd religieus concept 

Illustr: Giotto – Het laatste oordeel (detail)

De hel is een absurd religieus concept


UITGELICHT – De hel gaat weer eens als een lopend vuurtje door vrijzinnig en orthodox katholieke kringen. ‘Oh, worden we allemaal gered?’ concludeert Anthony Ruijtenbeek na het lezen van het interview met Frank Bosman in het Brabants Dagblad. Ruijtenbeek gruwt van de vrijzinnigheid van deze theoloog die stelt dat de hel leeg is en de hemel vol. Ruijtenbeek gelooft eerder dat eenieder de liefde van God zal ervaren, maar houdt er gelijk stevig rekening mee dat dit toch niet voor iedereen het geval zal zijn.

‘Ik denk wel dat uiteindelijk de hel praktisch gezien leeg zal zijn, omdat de liefde van God ten langen leste sterker zal blijken te zijn dan zijn eigen rechtvaardigheid. De hel is dus leeg maar de hemel is vol’
(Cultuurtheoloog Frank Bosman)

Het is, zoals katholiek blogger en publicist Ruijtenbeek uiteindelijk stelt: ‘God weet het, en ik niet.’ Toch blijven religies vasthouden aan het hellevuur – een kwart van de christenen gelooft er nog altijd in. Religies hielden dit religieuze concept achter de hand om de gelovige aan zich te ketenen. Paus Benedictus stelde onlangs nog dat ‘seks voor het huwelijk een hele zware zonde is’. En volgens Greg Laurie (zie CIP) is ‘één zonde genoeg om ons uit de hemel te houden’. Het dreigen met de hel en verdoemenis heeft lange tijd gewerkt: sidderend gingen mensen van God houden – of juist niet, want velen konden God en hel niet rijmen. Van zo’n God word je vanzelf atheïstisch.

Waaruit bestaat de hel?
‘Zij bestaat in de eeuwige verdoemenis van diegenen die uit vrije keuze in doodzonde sterven. De ergste straf van de hel bestaat in het eeuwig gescheiden zijn van God. In Hem alleen immers kan de mens het leven en het geluk vinden, waartoe hij geschapen is en waarnaar hij streeft. Christus vat deze werkelijkheid samen in de woorden: “Gaat weg van Mij, vervloekten, in het eeuwige vuur!” (Mt. 25, 41).’

Vrije wil of niet
Vrije keuze? Mensen zijn genetisch zo geschapen dat ze het leven leiden dat ze leiden. Ze groeien op in een omgeving waarin ze verder ge- of misvormd worden. Je doet wat je kan als mens, en daarbij ben je dus sterk afhankelijk van je genen die een enorme invloed hebben op het leven dat je leidt. Je eigen leven glijdt soms onbewust aan je voorbij en soms denk je achteraf pas na over wat je nu weer hebt gedaan of nagelaten. Veel heb je niet in eigen hand. De vrije wil van de mens wordt er erg relatief door. Volgens sommige neurowetenschappers bestaat die vrije wil niet eens.

Heilige of misdadiger?
 Volgens mij zijn we op aarde om iets leren en is de een daar behendiger in dan de ander, de een heeft meer talenten meegekregen dan de ander. Je hebt mazzel als je in staat bent om een beetje evenwichtig door het leven te gaan. Sommige mensen zijn door hun onwetendheid of domheid nauwelijks in staat een goed leven te leiden, de meeste criminelen zijn domweg gestoord. Levens zijn eigenlijk niet echt eerlijk ‘verdeeld’.

Geluk of gedoemd
Als je als pas geboren baby ‘de mazzel hebt’ dezelfde dag nog te sterven, ga je rechtstreeks naar de hemel: je loopt niet eens de kans iets te doen waardoor je in de hel komt. Maar als je honderd jaar wordt… Zo kan het ook zijn dat de een het ‘geluk’ treft dat hij een leven als heilige kan leiden en de ander ‘gedoemd’ is te leven als misdadiger. ‘Dat moet beloond en gestraft worden,’ stelt de katholieke ‘meest spraakmakende cultuurtheoloog’ Bosman. ‘Ons rechtvaardigheidsgevoel vereist dat er een hel is.’

‘Want dat wat je op aarde doet moet ertoe doen. Zonder hel zou het niet uitmaken wat je op aarde uitvreet: heiligen en misdadigers komen dan allebei in de hemel. Ik denk wel dat uiteindelijk de hel praktisch gezien leeg zal zijn, omdat de liefde van God ten langen leste sterker zal blijken te zijn dan zijn eigen rechtvaardigheid. De hel is dus leeg maar de hemel is vol.’

Volmaakt of onvolmaakt
Omdat de mens al te afhankelijk is van zijn genen, vind ik dat het concept hel absurd is. God heeft ons onvolmaakt geschapen en daardoor maken we fouten, in onze genen ingebakken. De mens bestraffen voor zijn ‘ingeschapen’ eigenschappen, is onrechtvaardig. Dan had God ons volmaakt moeten scheppen.

Bronnen:
* ‘O, worden we allemaal gered?’
* ‘De hemel en de hel zijn springlevend’

Illustr: De poorten van de hel (religie.blog.nl)
Update november 2025 (Lay-out, sommige links / bronnen helaas niet meer herleidbaar en daarom verwijderd.