Waar is de geest als die niet in je hoofd zit?

Drie filosofen zoeken een antwoord op de vraag of de mens in een tijd van ‘hormonen, neurotransmitters en hersenprocessen’ zonder geest kan. Zijn we ons brein of zijn we ons lichaam? ‘Nergens in de wereld komt de geest voor zonder dat er een lichaam is’. In een ‘bezield dossier over de geest’ van Filosofie Magazine vragen drie begeesterde denkers zich af of we zonder geest kunnen.‘De geest is de essentie van wat ons mens maakt.’

‘Al toont de liefde zich ook als een biologisch proces, het is onze geest die de emoties betekenis geeft’
(Désanne van Brederode)

Wijsgerige psychologie
Er bestaat een stroming in de wijsgerige psychologie die praten over de geest in termen van gevoelens, intenties en verlangens willen vervangen door objectieve termen uit de neurowetenschappen. Die stroming heet ‘eliminativisme’, waarvan de Amerikaanse Paul en Patricia Churchland de belangrijkste vertegenwoordigers zijn.

‘Een vrouw komt thuis bij haar man na een zware dag. ‘Paul, praat niet tegen me. Mijn serotonineniveau is tot een dieptepunt gedaald, mijn hersenen zitten vol glucocorticoïden, mijn bloedvaten zitten vol adrenaline en als ik geen endogene opiaten had gehad, was ik onderweg naar huis met de auto tegen een boom gereden. Mijn dopaminegehalte moet omhoog. Schenk me een glas chardonnay in.’
(Patricia tegen Paul)

Emoties
Filosoof Désanne van Brederode zegt hierover dat ‘als we als een neurowetenschapper naar de geest kijken, wordt alles extreem mechanisch’.

‘We kunnen verliefdheid wel uitleggen aan de hand van feromonen, stofjes in je hersenen en compatibele immuunsystemen, maar daarmee heb je doodverklaard wat liefde zo bijzonder maakt. Al toont de liefde zich ook als een biologisch proces, het is onze geest die de emoties betekenis geeft.’
(Désanne van Brederode)

Eliminativisten
Wetenschappelijke taal is doorgedrongen in ons alledaagse vocabulaire, schrijft Pieter Adriaens, hoofddocent filosofie KU Leuven, in This is mental!, een inleiding in de wijsgerige psychologie.

‘Zet de televisie aan en je hoort atleten praten over endorfines en endogene adrenaline. Eliminativisten zoals de Churchlands hopen dat we met neurologische termen objectief kunnen beschrijven wat het bewustzijn of de geest is. Net zoals chemici niet spreken van water en ijs, maar van H2O in vloeibare en vaste toestand.’
(Pieter Adriaens)


Fred Keijzer

‘Wij zijn ons lichaam’
Fred Keijzer, hoofddocent filosofie Rijksuniversiteit Groningen, onderzoekt de biologische basis van cognitie en stelt dat onze hersenen deel zijn van ons lijf en door dat lijf ook van de wereld.

‘Als we ons beperken tot neurologische processen verdwijnen wijzelf als vlezige, voelende, bewegende wezens uit beeld.(…)Nergens in de wereld komt de geest voor zonder dat er een lichaam is. In plaats van “wij zijn ons brein” kunnen we daarom beter “wij zijn ons lichaam” zeggen.’
(Fred Keijzer)

Geest is iets ‘relationeels’
Het nadeel van het neurofysiologisch denken leidt er volgens Keijzer toe dat een depressie soms wordt opgevat als een chemische onbalans in de hersenen. Volgens Adriaens is de geest iets ‘relationeels’. Veel geestesziektes vindt hij ‘relationele aandoeningen’.

‘Ze zijn op een complexe manier verweven met de interactie tussen individuen. Een voorbeeld is om emotie niet te zien als iets dat zich bevindt in het individu. Als ik kwaad word op iemand, dan zit de kwaadheid in de verhouding met die persoon.’
(Pieter Adriaens)


Désanne van Brederode

Ik ben niet ik
Volgens Désanne van Brederode is de geest de essentie van wat ons mens maakt. Zij haalt een gedicht aan van de Spaanse dichter en winnaar van de Nobelprijs Literatuur 1956, Juan Ramón Jiménez, omdat hij precies zegt wat de geest betekent: 

Ik ben niet ik
Ik ben deze
Die naast me loopt en die ik niet zie,
die ik soms bezoek,
en die ik op andere momenten vergeet;
die kalm en stil blijft terwijl ik praat,
en die vergeeft, zachtjes, wanneer ik haat,
die loopt waar ik niet ben,
die zal blijven staan wanneer ik sterf.

‘Geweten’
Weten is volgens Van Brederode iets anders dan kennis. In ‘dat prachtige woord “geweten”’ ziet zij dat. Zij herinnert zich nog dat zij als jong meisje iets kleins had gestolen, een snoepje of zo.

‘Later in mijn bed voelde ik me daar ontzettend schuldig over. Al troostte mijn moeder me door te zeggen dat het helemaal niet erg was, toch voelde ik dat ik iets had gedaan wat ik niet had willen doen. Het weten dat maakt dat je een baan laat schieten om voor een naaste te zorgen of dat je doet besluiten toch te blijven vechten voor een relatie. Zelfs al verklaart de hele wereld je voor gek en je zelf ook niet kunt uitleggen waarom.’
(Désanne van Brederode)

Menselijke geest
Pieter Adriaens zegt aan het slot van het artikel dat de vraag wat de geest precies is nooit afdoende beantwoord zal worden.


Pieter Adriaens

‘Maar misschien is dat mysterie op zichzelf al voldoende reden om te blijven spreken van een menselijke geest.’
(Pieter Adriaens)

Bron:
Kan de mens zonder geest? (Emile Smits, in Filosofie Magazine, november 2025, dossier De Geest)

Beeld: Citylit.ak.uk – ‘A taste of philosophy’ – ‘Bij City Lit zijn we er trots op dat we mogelijkheden creëren voor mensen om samen te komen en hun leven te verrijken door te leren.’
Beeld Fred Keijzer: Youtube
Foto Désanne van Brederode: Filosofie Magazine
Foto Pieter Adriaens: Brainwash

Stoïcisme is geen school, maar levensleer voor iedereen

Stoïcisme is een filosofie, een levensleer die de nadruk legt op acceptatie, innerlijke rust en het beheersen van eigen gedachten en emoties. De Vrije Academie bracht de stoomcursus ‘Stoïcisme in 1 dag’. Filosoof en psycholoog Annette van der Elst presenteerde stoïcijns haar college. Niet in de zin van onverstoorbaar, maar vanuit haar innerlijke rust en kracht. Het college stoïcisme was behalve inspirerend inhoudelijk, vooral zinvol praktisch gericht.

‘Wijs ben ik niet, maar ik ben wel wijsgerig’
(Philosophus – Thales van Milete, 6e eeuw v Chr)

Theorie en praktijk
Dacht ik zelf het stoïcisme te kennen, maar kwam er juist door de kracht van de vertelkunst van de docent achter nog meer te mogen oefenen in het omgaan met mijn eigen innerlijke rust, gedachten en emoties. Niet toevallig vind je in de hedendaagse psychotherapeutische stromingen het denken van de stoïcijnen. Zo hoorden we ook van filosoof Martha Nussbaum die onder meer werkt in de traditie van de psychoanalyse. En van filosoof Nancy Sherman, over ‘morele blessures en stoïcijnen’.

Filosofie
Van sommige filosofen, zoals Plato, Aristoteles en Plotinus, zijn alle of vrijwel alle werken bewaard gebleven. Filosoferen was in Griekenland veelal een vrijetijdbesteding van vrije en welgestelde mannen die zich bezig hielden met vragen over de oorsprong van de dingen. Bij Plato mochten alleen vrouwen de lessen volgen als ze zich hulden in mannenkleren. De school van Epicurus stond wel open voor vrouwen.

Eigen leven, gedachten en emoties
Hoe ga jij om met verandering? Met onzekerheid, frustratie, tegenslag, ziekte en de dood? Hoe word je minder snel van je stuk gebracht? Waar vind je innerlijke rust? Vragen waar de (neo)stoïcijnen wel raad mee weten! Volgens het stoïcisme kun je je beter op eigen gedachten en emoties focussen. En níet op factoren waar je geen controle of invloed op kunt hebben.
(Vrije Academie)

Sofisten
Een sofist is een leermeester in het denken en spreken. In de 5e eeuw v Chr stichten sofisten scholen voor jongeren om te oefenen in retorica en algemene wijsheid (sophia). Sofisten willen geen waarheden achterhalen, maar stellen vooral belangrijke vragen die te denken geven: of de dingen van nature zo zijn of dat mensen op grond van gewoonte of vanuit conventie de aard van de dingen vaststellen. Volgens de meeste sofisten berusten alle dingen op conventie en kan je ze wijzigen als de situatie erom vraagt.

Epictetus
Er kan je van alles overkomen, maar het gaat om: wat doe je ermee? Laat je je ziel verstoren? Je ziel kan ‘oefenen’ in het omgaan met wat jou treft. Van Epictetus is er het: Zakboekje. Om open te slaan in situaties wanneer je iets overkomt. Bedoeld voor niet-filosofen om ze te gidsen naar wijsheid.

‘Wanneer je als een wijsgeer wilt leven, stel je er dan maar vast op in dat een heleboel mensen je zullen uitlachen en achter je rug gekke bekken zullen trekken’.
(Uit: Zakboekje – Epictetus)


(Geschreven door Arrien, een van de leerlingen van Epictetus uit de 1e eeuw n Chr)

‘In ons handelen moeten we ons uitsluitend richten op de dingen die binnen ons bereik liggen, dat wil zeggen: de dingen waarop wij invloed kunnen uitoefenen. Hiermee bedoelt hij [Epictetus] ons denken, redeneren, conclusies trekken en voelen.

Onder de dingen die niet binnen ons bereik liggen, dat wil zeggen: de dingen waarop wij geen enkele invloed kunnen uitoefenen, verstaat hij alles wat ons van buitenaf bereikt, wat met het lichaam verbonden is, de bezittingen, de relaties die wij met elkaar onderhouden en alles wat ons overkomt.

Wanneer we de denkfout maken dat we op dit soort dingen invloed kunnen uitoefenen, dan moet ons leven onvermijdelijk volledig mislukken. Aan deze dingen kunnen we namelijk niets veranderen. Ze zijn zoals ze zijn, alleen ons denken erover kunnen we beheersen’.
(Uit: Zakboekje – Epictetus)

Marcus Aurelius (121 – 180)
De voormalige keizer van het Romeinse rijk, Marcus Aurelius, regeerde van 161 tot 180 en praktiseerde het sofisme dagelijks. Elkaar verdragen maakt volgens hem deel uit van rechtvaardigheid. Over hoe je te midden van een conflict je gemoedsrust moet vinden en kan behouden schreef Aurelius Te es Heauton (Grieks voor: de dingen voor mijzelf).

‘We kunnen altijd handelen want we hebben een absolute controle over onze representaties [onze gedachten en emoties]: hoe wij de dingen aan onszelf presenteren, onszelf voorstellen.’
(Marcus Aurelius)


Marcus Aurelius, ‘keizer van de rede’

Enkele tips van de vele uit de praktijk van het stoïcisme:
– Een dagboek geeft meer zelfcontrole. Marcus Aurelius noteerde ’s avonds zijn handelingen en onderzocht in hoeverre die overeenstemden met zijn opvattingen. Die vond hij soms geslaagd, soms niet, maar ook hij dacht: je kunt het altijd weer proberen. ‘We zijn allemaal uitgerust met logos, rede’, is een van zijn overtuigingen.

– Leer goed met je tijd om te gaan: tijd te sparen zelfs. Volgens Seneca glipt de tijd zomaar weg. Als je vaker ‘Nee’ zegt, ga je zorgvuldig met je tijd om. Grenzen stellen naar anderen – en naar jezelf! – doe je vaak te laat. De sofisten leren ‘jezelf (je tijd) niet weg te geven’. (‘Time is on my side’ zongen The Rolling Stones in 1964. ‘Now you always say that you want to be free’. Wisten zij van stoïcisme?)

– ‘Aardig zijn tegen mensen die niet aardig zijn’ kan volgens het sofisme wonderlijk uitwerken. Het kan leiden tot veel goeds in je relaties. Het stopt vervreemding en mensen reageren vaak verrassend positief terug. Misschien vinden zij jou ook niet aardig en doorbreek je zo toch verstarde contacten. Door mens te zijn tussen de mensen maak je de wereld beter door anderen – en jezelf! – te helpen. (Aardig zijn is soms gemakzucht, je wilt conflict vermijden, durft geen ‘nee’ te zeggen. Let op je zelfrespect.)

– Stoïcijnen gaan ervan uit dat het enige dat je werkelijk bezit, is: je innerlijk. Daarnaar kan je handelen door steeds in het ‘nu’ te zijn. Ook ‘heb’ je je lichaam niet. Als je mank bent, zeg je niet: ‘Ik ben mank.’ Je innerlijk zegt: ‘Mijn been is mank.’ Jij niet.

– Woede staat geluk in de weg, zegt Aristoteles. Woede is menselijk, maar mag je nooit ‘loslaten’ op de ander. Woede is fout. Je voelt het wel, maar die emotie dien je te onderzoeken: je er niet door laten bevangen, maar de achtergrond ervan te onderzoeken. In die emotie zit altijd een opvatting die je hebt, een cognitief element: die kan, die moet je met ‘rede’ te lijf gaan. (‘Even rationeel zijn’ lukt natuurlijk niet om te kalmeren, maar iedere dag kan je er weer mee oefenen.) De andere kant van woede kan ook (sterke) betrokkenheid zijn, ook dat is je onderzoek waard.

– Socrates: ‘Het enige dat je kan schaden, ben je zelf.’ Om over na te denken als je woedend bent, of jaloers, of een van de andere zeven ondeugden de vrije loop laat. Dan ben je niet vrij. Als je jaloezie met rede onderzoekt, kan je er bovendien ook achter komen dat je jezelf waardeloos vindt. Of je beseft ineens dat je lief meer van waarde voor je is dan je dacht. Volgens Aristoles maken de deugden die hij beschrijft meer kans op een gelukkiger leven voor jou en de gemeenschap waarin je leeft.

– Epictetus: ‘Wees blij als je ‘narigheden’  tegenkomt: Dan kan je oefenen. Lukt het niet vandaag? Morgen weer een kans.’

Bronnen:
* Studiedag 20 juni 2025 door Annette van der Elst (over theorie en praktische toepassingen)
* Teksten uit de getoonde sheets tijdens het college.
* Informatie van de Vrije Academie: ‘Studiedag Stoïcisme: Van Aurelius tot Zeno‘

Beeld: Seneca (re): Maartje de Sonnaville (Filosofie Magazine)
Beeld Zakboekje: Mindsetters – Beste boeken over stoïcisme van 2025. “Dit boek staat vol met wijze levenslessen van de Griekse stoic Epictetus, en is geschreven door zijn leerling. Het zakboekje geeft een prachtig beeld van het oude stoïcisme en brengt je terug in de tijd. Een must-read voor iedereen die geïnteresseerd is in deze filosofie.” (Jasper Voorn)
Beeld Marcus Aurelius: Hajo de Reiger (Filosofie Magazine)

‘De grootste aanval ooit op onze vrijheid’

Het kapitalisme buit ons en onze planeet genadeloos uit. Filosoof Eva von Redecker ziet in de nieuwe vormen van protest hiertegen ‘het begin van een revolutie voor het leven die de destructieve kapitalistische orde omver zou kunnen werpen en een nieuwe vorm van solidariteit voor onze basisactiviteiten zou kunnen beloven. We zouden kunnen zorgen in plaats van domineren, regenereren in plaats van uitbuiten, deelnemen in plaats van uitbuiten’. 

‘We moeten leren om de bedreiging van de toekomst te zien als de grootste aanval ooit op onze vrijheid’
(Eva von Redecker)

Uitputting van de aarde
De filosoof en auteur pleit voor een ‘revolutie voor het leven’. En die vereist meer dan een demonstratie: ‘Wat we moeten doen is laten zien dat leven zoveel meer is dan het zoveelste bezit.’

‘Vrijheid’ wordt meestal opgevat als overal te kunnen gaan en doen wat je wilt, zo maximaal mogelijk. Zo’n ongebreidelde ruimtelijke vrijheid leidt echter tot uitputting van de aarde en klimaatverandering. Eva von Redecker stelt daarom een nieuw begrip voor: vrijheid om de tijd te vullen, een vrijheid die niet gebaseerd is op ruimte, maar op tijd.’
(Nacht van de Filosofie Amsterdam)


Hoe het anders kan: biodiversiteit op de akker

Strijd tegen kapitalistische overheersing
In Filosofie Magazine vertelt Eva von Redecker wat protestbewegingen als Black Lives Matter en MeToo, alsook het leven op een biologische boerderij, ons kunnen leren over hoe het anders kan. Daarmee geeft zij een andere blik op protestbewegingen.

‘Bewegingen die in economische analyses vaak worden weggezet als “identiteitspolitiek”, zoals Black Lives Matter of MeToo, zijn in mijn optiek essentieel in de strijd tegen kapitalistische overheersing.‘
(EvR)


“Zorg dragen voor de wereld is een vorm van zelfbehoud.” (EvR)

Klimaatrechtvaardigheidsbeweging
De filosoof richt zich op levensondersteunende praktijken, zoals Black Lives Matter, Latijns-Amerikaans feminisme, de klimaatrechtvaardigheidsbeweging en inheemse protesten. Die bevragen traditionele vormen van toe-eigening en maken ze op een bevrijdende manier ongedaan. ‘We moeten leren om de bedreiging van de toekomst te zien als de grootste aanval ooit op onze vrijheid,’ stelt de filosoof en schrijfster. Dat is wat zij eerder heeft proberen te betogen in haar boek De vrijheid om te blijven.

‘We moeten vrijheid niet zien als de vrijheid om te bewegen, maar om te blijven. Dat geldt ook voor de boeren: hoe kunnen we blijven boeren, op vruchtbare grond en zonder watervervuiling of uitputting?’
(EvR)

‘Ik wil geen innovaties in luxegoederen, ik wil innovaties in duurzaam transport, voedselproductie, huisvesting en waardige zorg’
(EvR)


Eva von Redecker

Eigendomsrecht als barrière
Kapitalistische innovaties zullen volgens Von Redecker alleen diegenen ten goede komen die zich dat kunnen veroorloven. Zij vindt het niet vanzelfsprekend dat kapitalisme op dit moment innovatie aanjaagt.

‘De sector die het meest innovatief heet te zijn, de technologiesector, is dusdanig gemonopoliseerd dat er maar weinig spelers aan kunnen deelnemen. En intellectueel eigendomsrecht is een barrière geworden voor experimenten: veel patenten worden preventief geclaimd, alleen maar zodat de bedrijven die ze bezitten mensen kunnen aanklagen die ze bewust of onbewust schenden.
(…) Wereldwijd zijn in coronatijd veel mensenlevens opgeofferd omdat vrijgave van de patenten bij de Wereldgezondheidsorganisatie een tijdlang geblokkeerd werd.’
(RvD)

Natuur: levend systeem
In het bewerkte fragment van het voorwoord van Thijs Lijster bij de Nederlandstalige editie van Revolutie voor het leven van Eva von Redecker, in Filosofie Magazine, concludeert Lijster dat ‘eigendom de belangrijkste bron is van onze hedendaagse crises.’

‘Het vreemde van modern eigendom is dat het je het recht geeft om te vernietigen wat je bezit; dat verklaart vele vormen van geweld. Als je de natuur niet langer als dode grondstof zou behandelen maar als een levend systeem, zou de productie van goederen zoals we die kennen stoppen. In mijn analyse ligt de nadruk daarom meer op vernietiging dan op uitbuiting, en ik zie de oplossing dan ook niet in opnieuw toe-eigenen, maar in herstel.’
(EvR)

‘Een bekende cartoon in de New Yorker toont een man met drie kinderen bij een kampvuur in een desolaat landschap. De man zegt: ‘Ja, de planeet is verwoest, maar gedurende één prachtig moment in de geschiedenis hebben we veel waarde gecreëerd voor aandeelhouders.’ 
(Uit: Voorwoord Thijs Lijster)

Antwoord
Als de waanzin van deze manier van denken – en voor de kinderen uit de cartoon kan het niet anders dan als waanzinnig overkomen – zo zonneklaar is, vraagt Lijster zich af, waarom is het dan zo moeilijk om ons eraan te ontworstelen? ‘En op welke manier zouden we dat niettemin kunnen doen? Op die vragen geeft Eva von Redecker in het boek Revolutie voor het leven een antwoord’.

Bronnen o.a.:
* Eva von Redecker: ‘Het kapitalisme vernietigt het leven’ (Filosofie Magazine, 16 april 2025)
* Eigendom is de belangrijkste bron van onze hedendaagse crises, toont Eva von Redecker (Filosofie Magazine, 25 maart 2025)

Revolutie voor het leven | Eva von Redecker | 288 bldz. | Luxe paperback | NUR: 730 | ISBN: 978-90-834369-3-7 | € 27,95 | Met een inleiding van Thijs Lijster | Vertaald door Peter Huijzer en Jan Sietsma | Eva von Redecker deed onderzoek aan de universiteiten van Berlijn, Cambridge en Verona, voornamelijk in kritische theorie en feminisme. Ze schrijft geregeld voor Philosophie Magazin, The Guardian en Die Zeit.

Beelden: Klimaatverandering vanuit de samenhang (Appeltern)
Foto Leven op een biologische boerderij: “Met het voedselbos willen we op een natuurvriendelijke manier lokaal voedsel produceren en de biodiversiteit op de akker weer terugbrengen.”  Onno Mijs (treesforall)
Foto Eva von Redecker: Sophie Brand (Filosofie Magazine)

Bas Heijne: ‘Camus zocht de zin van het leven in de mens’

Van de Franse filosoof Albert Camus vind je zijn hele wereldbeeld terug in Een hogere liefde (2024). Bas Heijne licht dit toe in het inleidend essay over Camus’ Brieven aan een Duitse vriend, de oorspronkelijke titel. Zó gloedvol dat je dat boek per se wil lezen. – Camus schrijft over een ‘hogere liefde’ en legt aan zijn Duitse vriend uit (die hem verwijt niet van zijn land te houden) ‘dat hij wel degelijk van zijn land houdt, maar dat zijn liefde niet los kan bestaan van ‘kritische liefde’ op wat er niet goed is en ook niet los van het streven naar een rechtvaardige samenleving’. Heijne noemt het conflict dat Camus (1913-1960) beschrijft ‘schrijnend actueel’.

‘Camus zegt: ‘Mijn opdracht is hoe je zin in het leven kunt ontdekken zonder dat je in het bestaan van God of in de almacht van de rede gelooft’.’
(Bas Heijne)

Zonder God?
Ook in De Ongelooflijke Podcast van 24 november 2024 vertelt Heijne genuanceerd én vol passie over Camus. ‘Camus zocht de zin van het leven in de mens.’

‘Bas Heijne heeft als missie om grote denkers uit het verleden onder de aandacht te brengen, waaronder de Franse filosoof Albert Camus. Zijn werk is volgens Heijne urgent voor deze tijd. Camus dacht na over hoe je betekenis aan het leven kunt geven zonder God en religie. Hij zag mensen de leegte opvullen met nationalisme of zelfs nazisme, maar zelf vulde hij het met een geloof in de mens: humanisme. Maar kan dat wel zonder God?’
(De Ongelooflijke Podcast #221)

Balans en zuiverheid
In zijn romans, essays en krantenartikelen keerde Camus, vertelt Heijne in zijn essay, anders dan zo veel van zijn tijdgenoten, zich tegen het verlangen naar absolute ideologische waarheden. Camus was ‘een rusteloze ziel op zoek naar balans en zuiverheid.’

‘Bij hem geen sprake van blinde partijdigheid. Het slechte was nooit helemaal slecht, benadrukte hij, het goede nooit helemaal goed. Mensen waren kwetsbare wezens – en dat betekende dat je ze moest helpen waar je kon’.
(Uit: Een hogere liefde)


Bas Heijne

‘Denken vanuit eigen ervaring’
Heijne maakt in zijn uitgebreide essay – en hierover vertelt hij eveneens in De Ongelooflijke Podcast – duidelijk dat Camus een twijfelaar was, voortdurend nadacht over zijn eigen denken. Als een echte filosoof – ook al ‘ontkende hij filosoof te zijn: hij dacht vanuit zijn eigen ervaring’ – brak Camus bijvoorbeeld in zijn lange, filosofische essay L’homme révolté (1951) zich het hoofd over de vraag ‘waarom de totale vrijheid altijd weer in massale slachtpartijen eindigt’.

Radicale intellectuelen
‘Dat was tegen het zere been van radicale intellectuelen. Opstandigheid met mate! brieste de surrealist André Breton naar aanleiding van dat boek. Wanneer je de hartstocht uit de opstand haalt, schreef hij honend in een kritiek, wat blijft er dan over?’
(Uit: Een hogere liefde)

‘Brieven aan een Duitse vriend is een geloofsbelijdenis met het mes op de keel’
(Bas Heijne, in deel 4 van zijn essay)

Hogere liefde essentieel
Voor Camus is zij [de hogere liefde] essentieel. En waard om voor te vechten wanneer dat noodzakelijk wordt. (…) De agressieve vaderlandsliefde van de vriend is uiteindelijk niets anders dan haat en frustratie – er moet een gapende leegte in hemzelf opgevuld worden. En dat kan alleen door middel van overheersing en vernietiging.
(Uit: Een hogere liefde)

Augustinus en Plotinus
Camus studeerde af op Augustinus, vertelt Heijne in de podcast. ‘Hij is voortdurend aan het dubben of het wel goed is wat hij doet; hij worstelt ook, zou je kunnen zeggen, met de dood van God.’ – Civis Mundi schrijft hierover: ‘Vooral het werk van Plotinus vormt een onderliggende visie bij Camus. Augustinus heeft raakpunten met het werk van Camus’.

‘De doctoraalscriptie had als titel Christian Metaphysics and Neoplatonism: Plotinus and St Augustine, het derde en vierde hoofdstuk van het eerste filosofische werk van Camus over Plotinus en Augustinus, dat zelden de aandacht krijgt, hoewel het een ander licht werpt op zijn werk, een christelijk en gnostisch licht gevolgd door een neoplatonistische verheldering.’
(Uit: Civis Mundi – Leven en werk van Albert Camus, deel 7: Plotinos en Augustinus)

St. Augustinus Plotinus

P.C.Hooftprijs
‘Een heerlijk (ruim) uurtje beschouwen met Bas Heijne. Hij is schrijver en essayist voor NRC, winnaar van de prestigieuze P.C. Hooftprijs [2017] en al voor de derde keer te gast bij De Ongelooflijke.
Bas Heijne staat bekend om zijn scherpe analyses van de samenleving en politiek, hoewel hij zich de eerste 40 jaar van zijn leven nauwelijks met politiek bemoeide. Wat is er gebeurd dat hij toch besloot dit te doen? Heijne ziet de maatschappij veranderen; welke culturele en levensbeschouwelijke ontwikkelingen gaan daarachter schuil?’
(De Ongelooflijke Podcast #221, 24 november 2024)

Humanisme
‘Net als in Camus’ eigen tijd wordt zijn humanisme vaak als een zwaktebod gezien, even onmachtig als sentimenteel, als onvermogen om klinkklaar stelling te nemen, zijn stem als de veel te zachte stem van het verketterde ‘redelijke midden’.’

‘Wie dat denkt, heeft Camus niet begrepen. De debatten rondom bootvluchtelingen, de nietsontziende Russische agressie jegens het Westen, de invasie van Oekraïne, de terreuraanval van Hamas en de Israëlische vernietiging van Gaza laten ons vooral zien hoe gemakkelijk het weer is geworden om mensen te ontmenselijken, waardoor hun lijden en dood geen sporen nalaten in ons geweten. Waar gehakt wordt vallen spaanders, om een omelet te maken moet je eieren breken, stelling nemen verdraagt geen kanttekeningen of harde kritiek op het eigen kamp.’
(Uit: Een hogere liefde)

Een Hogere liefde | door Albert Camus | Inleidend essay: Bas Heijne | derde druk september 2024 | Prometheus | Amsterdam | € 12,50 | E-book € 9,99
‘Camus’ brieven zijn een vlammende verdediging van zijn persoonlijke liefde voor zijn land en de Europese beschaving, die juist vraagt om debat en kritiek en vasthoudt aan het streven naar rechtvaardigheid.
In een tijd waarin het agressieve nationalisme weer hoogtij viert, hebben de lucide woorden van Camus het effect van een mokerslag. Bas Heijne schreef een inleiding, waarin hij deze noodzakelijke tekst onontkoombaar in ons heden plaatst.’

Oorspronkelijke titel
Lettres à un ami allemand | Albert Camus | copyright © Éditions Gallimard | 1945 | renouvelé en 1972 | all rights reserved | © 2024 Nederlandse vertaling Brieven aan een Duitse vriend | Jozef Waanders | © 2024 essay: Bas Heijne | ‘Lorsque l’auteur de ces lettres dit “vous”, il ne veut pas dire “vous autres Allemands”, mais “vous autres nazis”. Quand il dit “nous”, cela ne signifie pas toujours “nous autres Français” mais “nous autres Européens libres”.’

Beeld: Maartje de Sonnaville (Filosofie Magazine)
Foto Bas Heijne: NRC
Beeld Augustinus in examen: Sandro Botticelli
Beeld Plotinus: Licentia Poetica

Hoe complexe maatschappelijke problemen oplossen in de 21e eeuw

De maatschappelijke problemen van de eenentwintigste eeuw zijn dermate complex, dat volgens de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF) reflectie en verdieping nodig zijn om ze in de juiste context te zien en mogelijke oplossingen in beeld te krijgen. Kan filosofie helpen? In de Amsterdamse School of Life maakt filosofie echter plaats voor therapie. Is dat de tendens? De Utrechtse Academie voor Geesteswetenschappen (AVG) stopte in 2017 al met filosofie (en religiestudies). Ook daar is nu alles wat de klok slaat therapie.

‘Je kunt het verschil tussen de HTF en universitaire opleidingen filosofie vergelijken met de muziek: de universiteit levert muziekwetenschappers, wij leveren pianisten.’
(Paul Teule (HTF) in Filosofie Magazine)

Alain de Botton, nu de ‘vertolker van de psychologie’
Filosoof Alain de Botton richtte in 2008 The School of Life in Londen op, met nu ook vestigingen in Berlijn, Parijs en Sao Paulo. Laurens Knoop, die The School of Life, tien jaar geleden naar Amsterdam haalde, kreeg toen het etiket ‘fastfood voor de geest, wijsbegeerte in hapklare brokken’ opgeplakt. Dat werd omarmd als geuzennaam. In Londen, wist Alain de Botton destijds duizenden aan zich te binden met filosofie.

Van filosofie naar psychologie
‘De psychologie is (…) ook prominenter The School of Life binnengekomen. ‘Ik heb dat aan Alain (de Botton, red.) voorgelegd. Hij is op zijn vijftigste opgehouden met toeren en een andere weg ingeslagen. Alain zei: “Iedereen noemt me een filosoof, dat blijven journalisten maar opschrijven. Maar ik beschouw mezelf al lang als vertolker van de psychologie“.’
(Oprichter School of Life, Laurens Knoop, 9-10-2024 in Trouw)

De grote impact van Spinoza
In Amsterdam wilde Knoop in 2014 vooral de kracht, de waarde en de impact van filosofie aan jonge mensen bijbrengen. Drie jaar geleden nog roemde hij in Het Parool Spinoza omdat die filosoof zo’n grote impact op ons denken heeft: ‘Het Amsterdam van Spinoza staat voor totale vrijheid van opvattingen. We hadden ooit een stad die wereldwijd bekend stond om zijn denken. Ik zou er alles aan willen doen om dat weer ­verder te ontwikkelen.’

Socrates recalcitrante psycholoog?
‘Ik begon als een individualistische idioot. De idioot begrijpt zichzelf nu beter’, kopte Trouw vandaag over mijn gesprek over 10-jarig bestaan en afscheid van The School of Life Amsterdam. En zo is het, ik ben een idioot. Al had ik het iets anders bedoeld.
De psycholoog verdringt Plato op de Amsterdamse School of Life. Das eigenlijk geestig, want waar wij met onze school van filosofie naar psychologie zijn verschoven in 10 jaar tijd, zo is het ook gegaan in 2500 jaar denken vanaf de oude Griekjes. Of wás Socrates eigenlijk niet gewoon een recalcitrante psycholoog?’
(Laurens Knoop op Facebook, 11-10-2024)

Nieuw broep: Toegepast filosoof
De HTF in Utrecht biedt zowel een bachelor als hbo-master Toegepaste Filosofie aan, naast een bachelor Onderwijs, tweedegraads docentenopleiding Filosofie en Burgerschap. De HTF stelt dat een studie op hbo-niveau primair aandacht kan besteden aan de beroepspraktijk van toekomstige beroepsbeoefenaren. De hogeschool mikt op de ondernemende student, die dankzij het genoten onderwijs zijn of haar kennis in een nieuw beroep, toegepast filosoof, weet vorm te geven in de praktijk.

Universiteit of hogeschool?
‘De toegepast filosoof zit niet in een leunstoel na te denken over metafysica, vertelt directeur Onderwijs Paul Teule (1981), maar probeert niet-filosofen aan te zetten tot filosofisch denken.(…) ‘Je kunt het verschil tussen de HTF en universitaire opleidingen filosofie vergelijken met de muziek: de universiteit levert muziekwetenschappers, wij leveren pianisten.’
(Filosofie Magazine, oktober ’24)


HFT: ‘De universiteit levert muziekwetenschappers, wij leveren pianisten’

Filosofie terug naar de praktijk
‘Filosofie ontstond ruim tweeduizend jaar geleden als levenskunst en praktische bezigheid. Pas veel later werd filosofie een academische discipline. Tegenwoordig is er een duidelijke beweging om filosofie terug naar de praktijk te brengen.
De maatschappelijke problemen van de eenentwintigste eeuw zijn dermate complex, dat reflectie en verdieping nodig zijn om ze in de juiste context te zien en mogelijke oplossingen in beeld te krijgen.’
(Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF)

‘Beweging tegen de hardvochtigheid in de samenleving’
Intussen groeit de belangstelling voor religiestudies en theologie weer, zowel fulltime als in deeltijd. ‘Niet alleen verschillende universiteiten beginnen dit nieuwe seizoen met een grotere instroom studenten theologie. Ook hbo-instellingen zien dat het aantal theologiestudenten in de lift zit’, schreef ND eind augustus ’24.
Volgens theoloog Marchien Timmerman, leidinggevende van opleidingen theologie aan Hogeschool Windesheim in Zwolle, voelen jongeren en deeltijdstudenten veel meer dan voorheen de urgentie om een opleiding te doen die verband houdt met zingeving en gemeenschap. Je zou het kunnen zien als een beweging tegen de hardvochtigheid die je steeds meer in de samenleving ziet.

Behoefte aan verdieping
‘We hebben gedurende een paar jaar een terugval gezien, met als dieptepunt een instroom van iets meer dan twintig voltijdstudenten. Maar vorig jaar waren het er veertig, nu vijftig. Dat is goed nieuws.’ Heeft de recente discussie over de positie van hbo-theologen in de Protestantse Kerk in Nederland een rol gespeeld? ‘Ongetwijfeld, al is dat volgens mij geen doorslaggevende factor geweest. Ik denk eerder dat deze cijfers weerspiegelen dat de behoefte aan verdieping breed leeft.’
(Herman Oevermans, directeur van de opleiding theologie aan de Christelijke Hogeschool Ede (CHE), in ND)

Tilburg University
De Tilburg School of Catholic Theology staat open voor iedereen: wel of niet gelovig, en voor zowel jonge mensen als mensen die al ouder zijn. De opleiding daagt uit tot kritisch nadenken over de zin van het leven, leven en dood, je eigen rol en die van je naaste ten opzichte van de maatschappij. In Tilburg vind je de bachelor Theologie (Engelstalig) en in Utrecht de Nederlandstalige bachelor. (Voltijd en deeltijd.)

Complexe samenleving
‘In de bachelor Theologie leer je kritisch nadenken over mens en maatschappij, geloof en rede. Je leert mensen bijstaan op het domein van zingeving, levensbeschouwing, ethiek en spiritualiteit. Ook in maatschappelijke uitdagingen spelen levensbeschouwelijke standpunten een rol. Welke verantwoordelijkheid heeft de mens ten opzichte van maatschappij en wereld? Hoe werk je aan zaken als rechtvaardigheid en tolerantie in een complexe samenleving?’
(Tilburg School of Catholic Theology)


Tilburg School of Catholic Theology (Nederlandstalige bachelor) aan de Nieuwegracht in Utrecht

PThU-master Theologie
Het aantal aanmeldingen voor de PThU-master Theologie is dit jaar gestegen met 10%. Bij de premaster is er zelfs een stijging te zien van maar liefst 40%. En dat ondanks de afbouw van de joint bachelor met de Vrije Universiteit en de ontwikkelingen in de synode rondom het ambt. ‘En door het aantal wat oudere zij-instromers komt er een mooie mix van leeftijden en ervaringen bij de PThU*. Die mix is er ook wat betreft theologische opvattingen.’

Stijging aantal aanmeldingen
‘Het enthousiasme voor theologie lijkt een heugelijke trend: ook bij collega-instellingen de Theologische Universiteit Utrecht en de Theologische Universiteit Apeldoorn is het aantal aanmeldingen voor theologie gestegen, meldde het Nederlands Dagblad deze week. Onze partner de Rijksuniversiteit Groningen meldde begin deze zomer ook al een stijging van het aantal aanmeldingen voor hun bachelor Theologie, waarin de PThU deelneemt.’
(PThU)

Beantwoorden van levensvragen
Al zijn filosofie en religiestudies verdwenen bij de Academie voor Geesteswetenschappen*, wel is er een (erkende) beroepsopleiding tot Geestelijk Begeleider te vinden tussen de verdere therapeutische opleidingen. De behoefte aan geestelijke begeleiding, gebaseerd en gericht op het bestaan en het levensverhaal van de zinzoekende mens, wordt daar onderkend, ook al is het veld van religie en pastoraat sterk veranderd, net als de traditionele rol van kerk en pastores.
* Voorheen: Hogeschool Geesteswetenschappen Utrecht (HGU) – tot 2017.


‘Gezonde psyche, gezonde planeet’

Toegenomen pluriformiteit
‘Religie, en daarmee ook het pastoraat, biedt mensen al eeuwenlang zingevende structuren voor het beantwoorden van levensvragen. Bovendien is het aanbod op het gebied van spiritualiteit en levensbeschouwing steeds diverser geworden. Waar mensen voorheen vaak antwoorden vonden in het van huis uit meegegeven geloof, is dit door de toegenomen pluriformiteit niet zo vanzelfsprekend meer.’
(Academie voor Geesteswetenschappen)



Het pand van de Protestantse Theologische Universiteit op de hoek Janskerkhof/Jansdam, Utrecht. Hier wil de PThU met ingang van september 2025 een bachelor-opleiding aanbieden.

* Update: 02122024 (ND 28 11 2024: foto PThU: Koos van Noppen)

Beeld: Koneksa Mondo
Foto A Better Tomorrow: Markus Spiske – pexels.com
Beeld Maak werk van filosofie: HTF
Foto Theologische Universiteit Apeldoorn: ND / Dick Vos
Foto ‘Gezonde psyche, gezonde planeet’: Stichting Bodhi Vrienden van de Boeddhistische Media
Foto Tilburg University: DUIC / Marlot van den Berg

‘Wie de mensen leert te sterven, leert ze te leven’

Religie kan in de laatste fase van ons leven troost bieden. Zelfs degenen die niets hebben met religie hopen dat er ‘toch iets is’. Bij gelovige mensen kan troost echter veranderen in twijfel: ‘Misschien is er toch niets na de dood.’ Mensen hebben soms ‘geloof’ in de medische wetenschap. Hooguit biedt dat voor korte of langere tijd troost, en hoop. – Waarom zou je je eigenlijk alleen richten op die laatste fase van je leven? “Wie zijn heden verprutst, is de slaaf van zijn toekomst,” zegt filosoof en meesterschrijver Seneca.

‘Voor niets krijgen we zo veel voorbereidingstijd als voor de dood.
Is het dan niet vreemd dat vrijwel niemand erop voorbereid is?’
(Pedagoog Ferdinand Hellers)

‘We weten niets van de dood’
Volgens de Vlaamse filosofe Patricia de Martelaere (1957-2009) zetelt de doodsangst in het lichaam. Daarnaast bezit de mens de geest en die beschikt over een ‘wonderlijke kracht’, namelijk het vermogen om los te laten. Een levenslang oefenproces.

‘Een voorbeeld van deze oefening in loslaten is het kritisch onderzoeken van onze vooroordelen over de dood. We zijn vaak geneigd om de dood als iets verschrikkelijks te zien, terwijl we er eigenlijk niets van weten. Wie afstand van dit vooroordeel doet, kan geruster sterven.’
(Simone Bassie en Michel Dijkstra, in Filosofie Magazine)

‘Hun hele leven staat stil’
De Vlaamse psycholoog Manu Keirse (78), hoogleraar verliesverwerking aan de Katholieke universiteit Leuven, zegt dat iedereen doodgaat en we het onszelf alleen maar moeilijker maken door ons daar niet bewust van te zijn.

‘Je ziet het ook bij mensen die hun hele leven als een wagon vasthangen aan de locomotief die hun partner is. Als die locomotief plots stopt met rijden, staat hun hele leven stil.’
(Manu Keirse)

Besef
In de hedendaagse literatuur kom je meer en meer verhalen, romans en essays tegen over leven en dood. Schrijver en kunstenaar Jan Cremer (84) zei onlangs:

‘Je komt alleen, je leeft alleen en gaat alleen. Als je dat beseft, kun je alles aan in het leven.’
(Jan Cremer)


‘De kunst van het sterven’

The Meaning of Life
Cremer heeft zíjn manier gevonden om goed om te gaan met leven en dood. Het gaat inderdaad om besef; het leven leren begrijpen om beter voorbereid te zijn op de dood. Filosoof Terry Eagleton (81), schrijver van The Meaning of Life, zegt dat als je ouder wordt, en veel meemaakt, je verandert. Hij krijgt daardoor juist meer gevoel voor het geloof waarin hij ruimte vindt voor verdriet en kwetsbaarheid, en voor de dood. Hij probeert te leven met de dood.

‘Dat wil niet zeggen dat ik niet bang ben. Dat ben ik wel. Maar je moet het op een akkoordje gooien met de dood, zoals je dat moet doen met alles wat onvermijdelijk is: of je raakt verbitterd en boos als je mensen om je heen ziet sterven, of je komt tot een relatie met de dood, een modus vivendi – dat is een centraal uitgangspunt in het christendom.’
(Terry Eagleton)

De kunst van het sterven
Hoogleraar filosofie Simon Critchley (64), van New School for Social Research in New York, schreef Over mijn lijk – Wat filosofen en hun dood ons leren. Volgens de auteur is het de hoogste tijd om ons opnieuw te verdiepen en te bekwamen in de kunst van het sterven.

‘De moderne mens probeert de dood uit alle macht te negeren, waardoor hij des te meer gebukt gaat onder doodsangst.’
(Simon Critchley)

Vrijheid
Critchley werd onder anderen geïnspireerd door filosoof en schrijver Michel de Montaigne (1533 – 1592): “Wie geleerd heeft te sterven, heeft afgeleerd slaaf te zijn.” Hij trekt daaruit de conclusie dat ‘je instellen op de dood niets minder is dan je instellen op vrijheid’.

‘Wie de mensen leert te sterven, leert ze te leven’
(Montaigne)


‘The Teaching of Buddhism’ (Hilma af Klint)

De laatste levensfase kan je vóór zijn
Anderen ontdekken het vrije van de filosofie juist als welkom alternatief voor het rigide geloof waarvan ze zich hebben losgeworsteld. Filosoof Seneca (4 v. Chr. – 65 n. Chr.) bijvoorbeeld, biedt verrassende inzichten waarmee je je tijdens je leven al goed kunt voorbereiden op de laatste levensfase. Die fase kan je vóór zijn. Ruim vóór zijn. Hij schreef Levenskunst. Filosofische essays over leven en dood. Daarmee duidde hij er eeuwen geleden al op dat je niet moet wachten op je laatste levensfase. Over senioren zegt hij:

‘Als een aandoening ze weer bewust gemaakt heeft van hun sterfelijkheid, wat sterven ze dan in panische angst! (…) Ze zijn stom geweest, roepen ze, ze hebben niet geleefd, o, als ze deze ziekte overleven, dan gaan ze het echt rustig aan doen’.’
(Seneca)

Beter is het nú te leven
Met Seneca kom je onvermijdelijk tot de conclusie dat het beter is nú te leven, en daar schrijft de filosoof bijna vrolijk, laconiek en troostend over. De filosoof bereidt je uitnodigend voor op je laatste levensfase en onze tijd niet te verspillen.

‘Het leven is lang genoeg. We krijgen royaal de ruimte om dingen af te maken, als we al die tijd maar goed besteden. Maar als het leven door onze vingers glipt in onze zucht naar luxe en door desinteresse, als we er niets goeds mee doen, zien wij de feiten pas onder ogen in uiterste nood: eerst beseften we niet hoe het voortging, daarna merken we dat het voorbij is’.’
(Seneca)

Anders omgaan met je doodsangst
Levenskunst staat vol met de kunst hoe te leven. Seneca’s vele ‘lessen’ kunnen je wijzer maken. Je leert anders om te gaan met je angst voor de dood, bij velen sluimerend aanwezig. Maar uiteindelijk kan je Seneca misschien ook nazeggen:


Lucius Annaeus Seneca – Peter Paul Rubens

‘En wanneer de laatste dag is aangebroken, aarzelt de wijze niet: met ferme tred loopt hij de dood tegemoet’
(Seneca)

Beeld: Altaarstuk nr. 1, deel van een drieluik, Hilma af Klint (1862 – 1944) – ‘Diegenen die de gave hebben dieper te zien, kunnen voorbij de vorm kijken en zich concentreren op het wonderlijke aspect dat schuilgaat achter elke vorm, leven genaamd.’ (Hilma af Klint)
Beeld de kunst van het sterven: Typex, de Volkskrant
Beeld The Teaching of Buddhism, Hilma af Klint, No. 3d, 1920, oil on canvas, 37.5 x 28 cm, 14.76 x 11.02 in., © Stiftelsen Hilma af Klints Verk.
Beeld Afraid of the dark of of the light? Facebook
Beeld Seneca: The Dying Seneca, Peter Paul Rubens (1577 – 1640), Wiki.