Mystiek is de diepe essentie van het geloof


De koningin van de wetenschappen, Theologie, is op sterven na dood. Een ‘uitdovende ster’, zo beschrijft hoogleraar theologie, Matthias Smalbrugge, haar in Trouw. De academische theologie heette ooit Koningin der Wetenschappen, nu is zij ‘een randverschijnsel binnen de academie’. – Terecht, we kunnen beter naar die eeuwige ster kijken: Mystiek. Mystiek is de echte koningin. Door haar zie je het onzichtbare, leer je dieper kijken, gaat een diepere laag voor je open. Dat ervaarde ik onlangs in het Dominicanenklooster in Huissen.

‘Mystiek laat God geboren worden in je ziel’
(Meister Eckhart)

Immanuel Kant
In de achttiende eeuw stelde filosoof Immanuel Kant (1724 – 1804) dat de theologie niet aan de universiteit thuishoort: ‘Het uitgangspunt is immers de ratio’. En aan de universiteit is de ratio nu eenmaal de grond die alle wetenschappen met elkaar delen. Smalbrugge pleit helaas toch voor de ratio: ‘Willen wij de theologie behouden, laten we dan proberen het echte intellectuele debat nieuw leven in te blazen.’ – Vooral niet doen dus, dat ‘intellectuele debat’. Zeker niet als je jezelf wilt leren kennen.

Mystiek mysterieus?
Mystiek is levenswijsheid. Het is de weg naar ‘worden wie je bent’, tot zelfverwerkelijking: de ervaring van mystici uit alle tijden en culturen. Mystiek heeft voor velen een mysterieuze bijklank, maar als je die ervaart en voelt, besef je al gauw de waarde ervan. Mystiek is bovendien in alle religies te vinden. Zij is de diepe essentie van het geloof. Terwijl theologie God verstandelijk benadert, laat mystiek ‘God geboren worden in je ziel’, zoals Meister Eckhart dat zo mooi beschrijft. In het Dominicanenklooster volgde ik de Driedaagse ‘De mystieke blik’ – Meditatief leren kijken en zien.

Je ontwikkelt een mystieke blik
‘Je leert dieper te kijken, voorbij je eerste of tweede indruk. Je gaat onder en achter je ideeën, oordelen of inzichten kijken. Pas dan zie je vorm, kleur, perspectief en beweging. Je ziet dingen die je op het eerste gezicht nog niet zag. Er gaat een diepere laag voor je open. Je ontwikkelt een mystieke blik.’
(Frans Croonen, Dominicanenklooster Huissen, Driedaagse ‘De mystieke blik’ – Meditatief leren kijken en zien)

Visio Divina: de mystieke blik
De ‘driedaagse’ is nauwelijks te beschrijven, wel te ervaren, te doen. Het is meditatief kijken en zien. Croonen verpakt de ‘mystieke blik’ in een zorgvuldig samengestelde driedaagse, die herhaaldelijk gegeven wordt het klooster. Croonen overweegt een vervolg, waarbij je naast beelden, ook teksten leest op dezelfde manier als Visio Divina: Lectio Divina.


Programma Meditatief leren kijken en zien

Spirituele reis
‘We starten deze retraite met een verdiepende inleiding en gaan daarna aan de slag met verschillende kijkoefeningen. Je maakt daarbij een boeiende spirituele reis langs de meest uiteenlopende beelden en afbeeldingen: schilderijen, beeldende kunst, iconen, glas in lood, foto en zelfs video. Naast stilte en het leven op het kloosterritme zijn er ook momenten van uitwisseling. Daarin leer je je geraaktheid onder woorden te brengen en te delen, en je tegelijkertijd te laten inspireren door de blik van anderen. Want ook hier geldt dat ‘twee meer zien dan één’.’
(Frans Croonen)

Transformatie
Gemiddeld staat een museumbezoeker negen seconden stil bij een kunstwerk. In de meditatie kijk je – veelal met open ogen – langere tijd naar een beeld of kunstwerk dat je zelf kiest of hebt meegenomen. In vier stappen.
– Kijk (wat zie je?)
– Overweeg (wat roept het beeld bij je op.)
– Bid (= ogen dicht, aandachtig de blik richten op je eigen innerlijk.)
– Schouw (contemplatief, je beschouwt het associatief, je gaat er een relatie mee aan, je probeert voorbij je zintuigen te komen. Je ondergaat een intieme persoonlijke ervaring, er vindt – wat in de mystieke traditie transformatie wordt genoemd – een verandering bij je plaats.)

Als je alle tijd neemt…
‘We leven meestal haastig, zijn druk met allerlei dingen en ook snel afgeleid. Dat maakt dat we vaak maar oppervlakkig om ons heen kijken. Maar als je alle tijd neemt om je ogen te laten ronddwalen gebeurt er iets nieuws.
(Frans Croonen)

…gebeurt er iets wat je leven kan veranderen
Het is echt wonderlijk hoe je deze stappen kunt ervaren. Wat er in jezelf gebeurt, je gaat steeds meer zien, voelen, tot ontroering toe. Het beeld raakt jou. – Als we die ervaring in de kleine groep delen, komt de ontroering terug, komen (verstopte) gevoelens en ervaringen op. Er gebeurt iets dat nauwelijks is te zeggen. Het voelt licht ‘ontwrichtend’. Diep vanbinnen ben je je ervan bewust dat er iets is gebeurd wat je leven verandert. Transformatie.

Evelyn Underhill schreef Mystiek
Ik lees – niet toevallig, het viel me toe – Mystiek (Evelyn Underhill). Van dit spirituele boek nam ik kennis in de Woudkapel in Bilthoven. Jean-Jacques Suurmond hield er een interactieve lezing over. Hij vertaalde en bewerkte Mystiek, dat als ondertitel draagt: Hoe God werkt in de mens. Wonderlijk hoe mooi dit prachtige, toegankelijke boek aansluit bij de driedaagse in Huissen. De mystieke intuïtie van de kunstenaar heeft trouwens Underhills bijzondere belangstelling.


Twee versies van de cover… Die met die ‘roos’ blijkt de uiteindelijke versie…
(Update: 10 11 2023)

De nooit uitdovende belangstelling voor spiritualiteit
‘Het woord ‘mystiek’ komt vaan het Griekse muo en duidt op iets wat juist onder de oppervlakte is verborgen, zoals een spier onder de huid. (…) Underhills centrale stelling is dat, onder het gewone alledaagse bewustzijn, ieder mens een spiritueel besef heeft: ‘het vonkje van de ziel’. Het verklaart de nooit uitdovende belangstelling voor spiritualiteit, in welke vorm dan ook.
Af en toe wordt dat spirituele besef wakker en vangen we een glimp van onze bestemming op. We vergeten onszelf en worden een met bijvoorbeeld een geliefde, de natuur of muziek. Zulke eeuwigheidservaringen (‘Ik vergat de tijd’) zijn voorproefjes van de eenwording of vereniging met God. Ze blijven ons bij als momenten die kleur en diepgang aan het bestaan geven.
(Uit: Mystiek, Evelyn Underhill)

Bronnen:
* Trouw, Tijdgeest: Red de theologie, ‘de koningin der wetenschappen’ / Theologie: een uitgedoofde ster? (Matthias Smalbrugge, 28 oktober 2023)
* Frans Croonen, Dominicanenklooster Huissen, Driedaagse ‘De mystieke blik’ – Meditatief leren kijken en zien
* Mijn ervaringen in het Dominicanenklooster, Huissen (25 – 27 oktober 2023)
* Mystiek, Evelyn Underhill – Hoe God werkt in de mens | Vertaald en bewerkt door Jean-Jacques Suurmond | Paperback met flappen | 496 blz. | 1e druk 2022 | (2e druk 2023) | € 32,99

FRANS CROONEN (‘s-Hertogenbosch, 1977) studeerde cultuurfilosofie aan de Universiteit Maastricht en vertrok na zijn afstuderen naar Nijmegen voor een verdiepingsjaar theologie aan de Radboud Universiteit, met een beurs van de stichting Thomas More. Trad in een klooster, maar vervolgde zijn weg in het bedrijfsleven en later in de zorg. Vond de liefde van zijn leven aan een Chinese rijsttafel. Meer info: www.zinenzijn.nl

EVELYN UNDERHILL (1875-1941), had al jong mystieke gewaarwordingen maar kende niemand die haar daarin kon begeleiden. Om haar ervaringen beter te begrijpen, stortte ze zich met enorme denkkracht en energie op de in haar tijd halfvergeten mystici. Haar boek verscheen in 1911 onder de titel: Mysticism, A Study in the Nature and Development of Man’s Spiritual Consciousness. Het vestigde in de Engelstalige wereld in één klap haar naam als autoriteit op het gebied van mystiek. Werd die sinds de Verlichting voornamelijk als een exotisch religieus zijspoor gezet, sinds dit boek wordt mystiek breed erkend als de diepe essentie van het geloof.

Vertaler JEAN-JACQUES SUURMOND (1950) is theoloog en gestalttherapeut. Brede bekendheid kreeg hij door zijn columns in dagblad Trouw en zijn boeken over spiritualiteit. Begonnen in de pinksterbeweging, is hij geboeid door de werking van God, wat onder meer leidde tot een proefschrift aan het Fuller Theological Seminary, Pasadena. Tegenwoordig heeft hij een praktijk voor supervisie en begeleiding.

Beeld: Bornia, 2012 (PD)
Citaat Meister Eckhart: Jason Valendy
Beeld Programma: Jahweh, mijn God, wat bent u groots – Marc Chagall – glas-in-loodramen in de Saint-Etienne-kerk in Mainz. (amazon.fr.)
Foto Frans Croonen: zinenzijn.nl

‘God en mens zijn in de kern nooit gescheiden geweest’

En zullen dat ook nooit zijn. – Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) bevestigt weer eens het feit dat we in een tijd leven waarin steeds meer mensen bij het instituut kerk vraagtekens stellen en de kerk achter zich laten.
De leringen van de laatmiddeleeuwse theoloog, filosoof en mysticus Meister Eckhart zijn hierbij hoogst actueel. Hij wordt wel eens een van de meest briljante geesten genoemd die het Westen ooit heeft gekend. Zijn inzichten stonden echter op gespannen voet met de officiële kerkelijke opvattingen over God en de essentie van het bestaan.

Eckhart relativeerde kerkelijke, religieuze en kloosterlijke leefregels. Alle nadruk legde hij op het ‘laten’: achterlaten van allerlei Godsbeelden waaraan we gehecht zijn, maar je juist verlaten op God, op het toelaten van God die verborgen is achter God: de verborgen Godheid. Eckhart werd verweten dat de mens zich amper meer hoeft te bekommeren om kerkelijke rituelen en voorschriften. Het zou ook het gezag van de religieuze leiding te veel aantasten. En nu, zegt het SCP, is ‘Nederland geen gelovig land meer’…

‘Atheïsten en agnosten vormen inmiddels een meerderheid onder de bevolking. Religieuze groepen zijn nu minderheden in Nederland. Daarmee is voor de meeste mensen de zoektocht naar zingeving en zelfverwezenlijking een individuele zaak.’
(SCP)

Het probleem lijkt vooral te liggen bij de religieuze leiders die dwingend de kerkelijke leer op willen leggen, in de vergeefse verwachting dat dit de gelovigen houvast zal bieden. Maar meer en meer gelovigen zijn het echter oneens met de vele leringen, met de vele beelden van God die zij moeten geloven. Het staat haaks op de gedachte van Eckhart dat we God slechts in fragmenten kunnen kennen en dat juist in het niet-weten de ware sterkte van het geloof steekt.

De vraag die Meister Eckhart oproept, is waarom er kerken zijn die de gelovigen van alles voorhouden, waardoor zij niet werkelijk (leren) geloven, maar slechts (leren) geloven op gezag, volgens voorschrift. Bij de gelovigen gebeurt ‘vanbinnen’ dan weinig of niets. Een werkelijke verbondenheid met God wordt dan niet innerlijk gevoed, want door priesters, dominees en imams worden vooral kerkelijke leerstellingen overgedragen. Hoe kan er dan sprake zijn van de gewenste mystieke eenwording die Eckhart voorstaat, dat er vanbinnen iets gebeurt? Of liever gezegd: eenheid, want in Eckharts ogen gaat het om wat ìs, want God en mens zijn in de kern nooit gescheiden geweest en zullen dat ook nooit zijn.


Meister Eckhart, Bad Wörishofen, Kneippstraße

De geestelijken lijken die eenheid niet te kunnen bieden, of aan de gelovigen duidelijk te kunnen maken. Zeker niet met dogma’s, belijdenissen, wetten en voorschriften. Mystieke eenwording is iets dat van binnenuit bij de gelovigen plaats kan vinden, alleen door de gelovige zelf. En zelfs dat hoeft niet. Immers, Eckhart stelt dat de mystieke eenwording onmogelijk door een mens gevonden of bereikt kan worden om de eenvoudige reden dat God en mens in de kern nooit van elkaar gescheiden zijn geweest en ook nooit zullen zijn. Radicaler gesteld: de mens hoeft niets te doen:

‘God is zo ontzaglijk nabij, dat de mens, in zijn diepste grond of wezen, zelfs volledig met hem samenvalt. We hoeven helemaal nergens naartoe, er valt niets te bereiken, want we zijn er al. En je kunt nu eenmaal niet bereiken wat er al is.’
(Meister Eckhart)

Maar als je zoekt in jezelf, en dat doen momenteel zowel spirituelen als niet-spirituelen, dan kom je uit bij wat het SCP stelt:

‘Voor de meeste mensen is de zoektocht naar zingeving en zelfverwezenlijking een individuele zaak. Deze maatschappelijke ontwikkelingen hebben niet alleen gevolgen voor individuen, maar ook voor de verhoudingen tussen verschillende groepen, en onze samenleving als geheel.’
(SCP)

Het SCP stelt dat de secularisering positieve gevolgen heeft gehad, bijvoorbeeld voor de persoonlijke vrijheid en voor hoe er in de samenleving wordt gedacht over seksuele diversiteit. Tegelijkertijd ontstaat er mogelijk meer onbegrip tussen gelovigen (christenen, moslims en anderen) en niet-gelovigen. Over dat laatste zou Eckhart zeggen – zoals hij zegt in een van zijn preken – dat de mens zelf wel iets kan en moet doen:

‘Want de mens moet in zichzelf één zijn en moet dat zoeken in zichzelf en in het ene en het verwerven in eenheid, dat wil zeggen: enkel God schouwen; en terugkomen betekent: weten en beseffen dat men God kent en weet.’
(Meister Eckhart)

Dat ‘terugkomen’ verduidelijkt Eckhart-kenner Welmoed Vlieger in haar artikel Eenvoud bij Meister Eckhart. Ze zegt hierin dat we met dit besef uit de eenheid c.q. God treden en terugkeren naar het menselijke perspectief, naar de concrete werkelijkheid. Je moet dan wel iets doen. Dan kom je onmiskenbaar uit bij wat het SCP noemt ‘zoeken naar betekenis in het eigen leven’:

‘In plaats van op zoek te gaan naar dé zin van het leven, zoeken individuele niet-gelovigen naar betekenis in het eigen leven. Jezelf ontwikkelen, voor anderen zorgen, intense ervaringen beleven en je deel weten van een groter geheel, zijn bijvoorbeeld manieren waarop zij betekenis geven aan hun leven.’
(SCP)

Beeld: C. Löser – ‘The eye with which I see God is the same with which God sees me. My eye and God’s eye is one eye, and one sight, and one knowledge, and one love.’ (Meister Eckhart)
Beeldhouwwerk: Lothar Spurzem – Meister Eckhart, Bad Wörishofen, Kneippstraße.
Citaat Meister Eckhart: Jason Valendy
UPDATE: 14:17 uur