‘Is er leven vóór de dood? Dát is de kwestie!’

Een vertelling in de Indische wijsheidstraditie verhaalt over een leerling die van een wijze heel graag wil weten of er leven is na de dood. Het antwoord van de wijze luidt: ‘Is er leven vóór de dood? Dát is de kwestie!’ Leven vóór de dood is vooral de kwestie als de dood zich plotseling aankondigt als: Diagnose ongeneeslijk ziek. Sterfelijkheid wordt dan ineens actueel en kan tot levenshaast leiden. In de tijd die je rest, wil je zo veel mogelijk uit het leven halen. De confrontatie met onze sterfelijkheid kan de mens volgens filosoof Martin Heidegger bovendien dichter bij ‘de zin van het zijn’ brengen, dichter bij de betekenis van het bestaan.

‘In confrontatie met de dood besef je dat tijd niet oneindig is – en laadt de schaarse tijd die we hebben op met zin’
_{(Koen Haegens)}

Levenshaast
De autobiografie Levenshaast (2016), van communicatieadviseur Ingeborg van Beek (1976 – 2022) is ‘haar rauwe, authentieke en krachtige verhaal over leven met een tikkende tijdbom in haar hoofd’. Ze schrijft over spijt en verlangens, verdriet en optimisme en haar rotsvaste geloof in de kracht van het nu. Haar psychologe voelt bij haar, naast verdriet door de confrontatie met ziekte en de dood, een buitengewone vrolijkheid. Zij noemt Van Beek levendig en ontdekkend en zegt dat ze lijdt aan levenshaast. Laconiek vraagt Van Beek of daar pillen voor zijn. De psycholoog schudt daarop haar hoofd: ‘Geniet van elk moment, je leeft maar één keer!’ Van Beeks reactie hierop is dat zij inderdaad ‘maar één keer, maar vooral iedere dag leeft’. Levenshaast regeert: op haar sterfbed wil de auteur geen spijt krijgen van alles wat zij níét heeft gedaan. ‘Ik wil drinken, dansen, de levenshaast door mijn aderen voelen stromen en ervan genieten’.

Memento mori
Levenshaast lijkt de overtreffende trap van carpe diem: pluk de dag. Dit Latijnse spreekwoord komt van de Romeinse dichter Horatius. Hij zei er wel bij: ‘Moge je wijs zijn’ en ‘dat je de dag leert dragen wàt het ook maar zal zijn’. Je weet immers nooit wat je plukt, zal hij gedacht hebben. En als dat de nabije dood is, kom je onverhoeds uit bij memento mori: Gedenk te sterven.

Beperkte tijd
De tijd kan snel door onze vingers glippen. Journalist Koen Haegens vertelt hierover in een interview in Filosofie Magazine. Van de beperkte tijd wordt hij zich sterk bewust als hij midden in het leven onverwacht een levensreddende operatie moet ondergaan. Daarna wil hij elke dag leven alsof het de laatste is, maar binnen een jaar zit hij weer in de draaimolen van apps en sociale media. Hoe komt het toch, vraagt hij zich af, dat we het liefst zo veel mogelijk van onze beperkte tijd willen genieten, maar tegelijk onze tijd verspillen aan apps en sociale media?

Toegewijde tijd
Haegens is de auteur van Op zoek naar de verstrooide tijd (2023), waarin hij onze tijdsbeleving bestudeert via de filosofie en wetenschappelijk onderzoek. In de verstrooide tijd beslissen we volgens de auteur niet actief over wat we met onze tijd doen, maar laten we ons meevoeren op de golven van de tijd. Het tegenovergestelde ervan is toegewijde tijd. Haegens: ‘In confrontatie met de dood besef je dat tijd niet oneindig is – en laadt de schaarse tijd die we hebben op met zin’.

De zin van het zijn
Een plotselinge confrontatie met onze sterfelijkheid kan de zin van het zijn in ons wakker schudden. En niet zachtzinnig, maar meedogenloos, als door het luide gerinkel van een ouderwetse wekker. Ineens zit je rechtop in bed.
‘Word ik morgen nog wakker?’ Dit is wat Haegens ervoer, toen hij vanwege een gescheurde aorta in het ziekenhuis lag: ‘Het besef van onze eindigheid zorgt ervoor dat de mens niet opgaat in een alledaags of oppervlakkig leven’.

Ons onverwisselbaar leven
Heidegger roept zelfs op om voortdurend te leven met het einde voor ogen: Sein zum Tode. Dit lijkt een vrijwel onmogelijke opgave. Juist uit angst onze eigen dood te ontmoeten, willen we liever het leven door onze aderen voelen stromen en ervan genieten. We moeten van de filosoof wel voorkomen af te glijden naar ‘vrijblijvend’ leven: beter zou het zijn ons ‘onverwisselbaar leven’ te verwerkelijken. De dood roept ons op tot bezinning. Heidegger: ‘Hij [de dood] openbaart de onherroepelijkheid van onze beslissingen en roept ons tot het eigenlijke en eigen leven in vrijheid en zelfverantwoordelijkheid.’

Gemoedsrust
Leven met het einde voor ogen. Moet je dan alles uit het leven halen wat erin zit? Elke dag leven alsof het de laatste is? Voor je het weet is hedonisme je levensfilosofie. Genot en geluk nastreven als ultiem levensdoel. Al snel komt dan ‘de filosoof van het genot’, Epicurus, in zicht. Die heeft het echter niet over ‘platvloers’ hedonisme, maar begrijpt genot als gemoedsrust: ‘Het doel van de mens is afwezigheid van geestelijke pijn’. De autobiografie van Van Beek is wat dit betreft veelzeggend: met de dood voor ogen bestrijdt zij haar geestelijke pijn door ultiem van het leven te genieten.

Elkaar ondersteunen
Bij Arjan Broers, auteur van De beste helft (2023), is de ervaring van een flinke burn-out belangrijk geweest voor wie hij is geworden. Nadat hij ‘was opgekrabbeld en weer energie voelde, kwam de vraag op: wat ga ik in het vervolg van mijn leven doen?’ Het interesseerde hem minder dan vroeger wat hij wilde verdienen of bereiken, maar was nieuwsgierig geworden naar iets anders: naar ‘wat ik te doen of te geven heb’. Het bracht hem dichter bij de zin van het zijn, dichter bij de betekenis van het bestaan.

“Maar weet je lieve schat wat het geval is? Ik zoek iets meer ik weet alleen niet waar”. Met deze openingszinnen uit de songtekst Is Dit Alles (1982) (YouTube) van de band Doe Maar opent Broers het hoofdstuk Is dit alles? Het boek kreeg als subtitel mee: Kunnen we behalve alsmaar ouder ook wat wijzer worden? ‘We moeten stilstaan bij wie we zijn en wat we betekenen’, zegt de auteur. Er komt er een moment dat je ‘iets of iemand bent geworden. En dan moet je nog een poos’. Altijd op zoek naar wijsheid, vond hij dat een uitgelezen moment om geestelijk te groeien en wijzer te worden: een taak voor ieder van ons, en voor ons samen. Broers: ‘Want we kunnen het alleen als we elkaar helpen en ondersteunen’.

Levenshaast?
‘Is er leven vóór de dood? Dát is de kwestie!’ zei de wijze in het begin van deze overdenking. Zou je de confrontatie met je sterfelijkheid beter in een eerder stadium moeten aangaan? Levenshaast? Of liever bijtijds stílstaan bij leven en sterven? Epicurus, uit de vierde eeuw v. Chr., zegt: ‘De kunst om goed te leven en de kunst om goed te sterven is dezelfde’.

Beeld: Civis Mundi, tijdschrift voor Sociale Filosofie en Cultuur

N.B. Eerder, op 15 juni 2023 gepubliceerd in de Nieuwsbrief, onder de titel Memento Mori – Een beschouwing voor de Vereniging leven met dood.
‘Haast om te leven. Anders gezegd: alles eruit willen halen wat erin zit. Wie een dierbare heeft verloren en sterfelijkheid van heel dichtbij heeft meegemaakt, kan soms de urgentie voelen om harder te gaan leven. Maar de vraag is of je jezelf daar een plezier mee doet.’

In de Nieuwsbrief onder meer ook: Cees Baan – Uitgesteld verdriet: haast maken met liefhebben.
‘Er zat blijkbaar wat verwaarloosd verdriet in mij.’ Cees Baan vertelt zijn persoonlijke verhaal over zijn gevoel ‘haast’ te moeten maken met zorg en aandacht voor zijn geliefden.‘

‘Wereldwijd grijpen mensen naar inzichten stoïcisme’

De oude Griekse filosofie biedt houvast in turbulente tijden. Met een pandemie, een oorlog, technologische ontwrichting, financiële zorgen, politiek extremisme of simpelweg te veel stress op het werk, kan het stoïcisme een mentale buffer zijn. Het is een trend van de jongste tien jaar: filosofie wint aan populariteit; het stoïcisme is gemaakt voor tijden als deze.

‘De stoïcijnen beschouwen een leven overeenkomstig de natuur als de weg die leidt tot het voornaamste doel van de mens: volkomen geluk‘
_{(Keizer-filosoof Marcus Aurelius)}

Een zoekopdracht in de internetwinkel Amazon leerde Stephanie De Smedt, van De Tijd, dat in de voorbije drie maanden alleen al honderden nieuwe boeken over het stoïcisme zijn verschenen: ‘Het internet bulkt van de podcasts, cursussen en blogs over hoe de oud-Griekse filosofie ons leven beter kan maken met principes als ‘focus op wat je zelf kan controleren’, ‘laat je niet meeslepen door emoties’ en ‘leef in het hier en nu’.’

‘Afhankelijk van wie je het vraagt, helpt het stoïcisme innerlijke rust te bereiken, politiek actief te worden of een start-up uit de grond te stampen.’

Volgens Thomas Lemmens van het Gentse Geuzenhuis was het vroeger een uitgemaakte zaak: ‘Van geboorte tot dood keek je naar de pastoor om je leven richting te geven. Nu gaan mensen zelf op zoek naar zingeving.’

‘Dat het stoïcisme in de herwonnen appetijt voor filosofie een grote aantrekkingskracht uitoefent, heeft veel te maken met de praktische aard ervan. Het draait niet om een moeilijke of strikt theoretische filosofisch leer, maar om tijdloze principes die voor iedereen herkenbaar zijn.
“Het werk van Marcus Aurelius of Seneca, die andere prominente Romeinse aanhanger van het stoïcisme, zou gisteren geschreven kunnen zijn”, zegt Lemmens. “Je hebt geen voorkennis nodig om te begrijpen wat ze zeggen, je haalt er meteen iets uit”.’

Dramatische emoties zoals angst en verdriet zijn volgens het stoïcisme het gevolg van foute interpretaties van de wereld om ons heen, zegt journalist Stephanie De Smedt in De Tijd.

‘Het komt erop neer dat je zogenaamde passies – denk aan pijn, genot, angst en verlangen – uit je leven moet weren’, zegt Van Riel. ‘Je mag dorst hebben, maar je moet niet verlangen naar een dure fles wijn. Drink gewoon een glas water.’

_{©Filip Ysenbaert}

Wie eens diep ademhaalt bij het openen van zijn Twitter-feed, aldus De Smedt, heeft vast iets aan de mantra dat Marcus Aurelius zich elke ochtend inprentte:

‘De mensen die ik vandaag zal ontmoeten, zullen bemoeials zijn, ondankbaar, arrogant, oneerlijk, jaloers en chagrijnig. Maar ze kunnen me niet meesleuren in hun lelijke gedachten. Ik kan niet kwaad op ze zijn, of ze haten. Boos zijn of iemand de rug toedraaien: dat zijn obstakels’.

De klassieker Overpeinzingen is het filosofische dagboek van Marcus Aurelius (de keizer-filosoof die van 161 tot 180 over het immense Romeinse Rijk heerste). Hij was de laatste grote vertegenwoordiger van de Stoa, de filosofische stroming die nu weer volop in de aandacht staat.

‘Deze geschriften bevatten veelvuldige aanwijzingen hoe men zich zo kan gedragen dat men leeft in overeenstemming met de natuur. Hierbij dient men voor ogen te houden dat de stoïcijnen een leven overeenkomstig de natuur beschouwen als de weg die leidt tot het voornaamste doel van de mens: volkomen geluk.
De beschouwingen van Marcus Aurelius “tot zichzelf” zijn het resultaat van een levenslange zelfbeschouwing en kunnen eenieder die geluk zoekt vele waardevolle aanwijzingen geven.’
_{(Uit: Overpeinzingen)}

Bronnen:
* Iedereen stoïcijn | Waarom de onverstoorbaarheid in opmars is (De Tijd)
* Overpeinzingen – Marcus Aurelius (AnkhHermes) € 18,50 – E-book: € 9,99

Beeld: De Mystieke School

›Tip! Op Stoicon-X Gent – 21 mei 10.00 – 17.30 uur – kan je aan de hand van korte talks kennismaken met het moderne stoïcisme, meer bijleren en vind je inspiratie voor de praktijk.

Thomas Lemmens is sinds 2020 een drijvende kracht achter de Vlaamse versie van het stoïcisme-event Stoicon-X in Gent. Stoicon-X, vergelijkbaar met het TEDx-concept, is een internationaal format dat mensen samenbrengt voor workshops en lezingen over het stoïcisme.

‘Op Stoicon-X Gent 2022 leert Seneca je hoe je je focus kan bewaren in de ‘druk druk druk’ mentaliteit van vandaag. Stoïcijnse experts vertellen hoe je je kwaadheid kan temperen en hoe je om kan gaan met angst in deze onzekere tijden. Wat hadden de stoïcijnen trouwens te vertellen over oorlog voeren?
Je hoort aangrijpende verhalen, persoonlijke getuigenissen en stoïcijnse tips over omgaan met ziekte, tegenslag en rouw. Tot slot maak je kennis met praktische oefeningen en technieken om je mentale weerbaarheid op peil te houden.’ (Stoicon-X Gent)

Voor tickets, klik hier.