Grensoverschrijders en de bewaking van de reine zielen

De staat ontfermt zich tegenwoordig over de zielen, bemoeit zich zoals ooit de kerk, met het goede leven en de juiste gedachten. ‘Politieke zielen moeten tegenwoordig lelieblank zijn,’ stelt historicus Martin Sommer in EW, en dat ‘journalisten ijverig speuren naar grensoverschrijders.’ In Nederland Therapieland vervangt de GGZ God zelf. ‘GGZ is een staatsreligie,’ vindt religiewetenschapper Katie Vlaardingerbroek. – Of die nieuwe staatsreligies heilzaam zijn, is de vraag. Terug naar de kerk? God is daar alleen nog in de stilte te vinden.

‘Wat voorheen privé was, is politiek geworden. De staat is niet langer neutraal, maar bemoeit zich zoals indertijd de kerk intensief met het goede leven en de juiste gedachten’
(Martin Sommer)

Leegloop van de kerk
Martin Sommer, politiek columnist in EW, schreef het boek De Nieuwe Standenstaat (2024) over ‘hoe het gelukkigste land ter wereld zijn humeur verloor’. Politiek is de laatste jaren steeds meer ‘Gesinnungspolitik geworden, de politiek van het goede geweten’.

‘Over rein en onrein in de politiek schreef ik in mijn vorig jaar verschenen boek De Nieuwe Standenstaat. Sinds de leegloop van de kerk heeft de staat zich over de zielen ontfermd. Wat voorheen privé was, is politiek geworden. De staat is niet langer neutraal, maar bemoeit zich zoals indertijd de kerk intensief met het goede leven en de juiste gedachten.’
(Martin Sommer in EW)

Lelieblanke zielen
Martin Sommer stelt dat het in de politiek gaat om democratische of ondemocratische gezindheid: hun plaats op de as van goed en kwaad, of in zijn woorden: ‘rein en onrein’.

‘Maar de politieke zielen moeten tegenwoordig lelieblank zijn, en ditmaal was het pech voor Wijers. Een recente variant van dat idee is dat de belangentegenstelling tussen links en rechts achterhaald zou zijn. Wat partijen tegenwoordig onderscheidt, is hun democratische of ondemocratische gezindheid, anders gezegd hun plaats op de as van goed en kwaad, of in mijn woorden rein en onrein.’
(Martin Sommer in EW)

Integriteit
In EW schrijft hij dat de eis aan politici is dat ze mannen of vrouwen uit één stuk zijn. Het fatsoen van weleer ging over het mooi houden van de buitenkant.

‘Afgezien van Henri Bontenbal (CDA) spreken we tegenwoordig niet langer over fatsoen, maar over integriteit. Het woord ‘integriteit’ betekent heelheid, onkreukbaarheid of onschendbaarheid.’
(Martin Sommer in EW)


De Nieuwe Standenstaat

‘Integritisme’
Over ‘het aanzwellende koor van onthullers en aangevers’ haalt Sommer L.W.J. Huberts aan, in 2005 benoemd als eerste hoogleraar integriteit.

‘Hij vroeg in zijn oratie meteen aandacht voor de stormachtige vlucht die het integriteitsbeleid had genomen, ­zowel bij bedrijven als de overheid. Hij waarschuwde voor het zogenoemde ‘integritisme’, het aanzwellende koor van onthullers en aangevers dat wees naar hoogwaardigheidsbekleders die een scheve schaats reden.

Integriteit, zei Huberts, is reuze geschikt om politieke tegenstanders of dwarse ambtenaren te vloeren. En zo gebeurt het met acteurs, politici, burgemeesters, journalisten, museumdirecteuren en specialisten. Een antiserum tegen het integritisme is nog niet gevonden.’
(Martin Sommer in EW)

GGZ
Een andere staatsreligie is te vinden in Therapieland. In de GGZ krijgt religiewetenschapper Katie Vlaardingerbroek drie keer per week een uur therapie, maar kan zij zich daaraan overgeven? Kritisch verwijst zij naar Karl Marx. De politiek filosoof (1818-1883) zei in 1844 over menselijke vervreemding: “Arbeiders leggen hun kracht en vermogen buiten zichzelf (in producten) in plaats van in zichzelf, net als religie dit doet.”

‘Dat is natuurlijk wel provocerend, een beetje speelse schop. Karl Marx zei ooit: “Religie is de opium van het volk.” Ofwel, religie wordt gebruikt om een beetje te bedwelmen en zingeving te geven, zodat mensen niet echt om zich heen kijken en in opstand komen. Therapie heeft nu een beetje dezelfde rol. Op zoek naar onszelf om ons niet in te zetten tegen onrechtvaardigheden.’
(Katie in De Ongelooflijke Radio)

DSM* als Bijbel
In het gesprek op de radio zoekt Katie in alle hoeken en gaten van therapieland om te ontdekken wat allemaal niet werkt. Zij heeft op vrijwel alles kritiek en is als gedreven religiewetenschapper meer bezig met een soort promotieonderzoek, dan naar herstel van haar PTSS. Haar kritiek is vooral dat je in therapieland wordt bedwelmd met zingeving. Dát wil Kathie herstellen: mensen moeten ‘in opstand komen’ en zich gaan ‘inzetten tegen onrechtvaardigheden’.
* Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM)


Stefan Paas, Katie Vlaardingerland, David Boogerd

‘Therapie is nu een verhaal dat zegt: dit is wat mens-zijn betekent, wat je lijden betekent. En hoe je je lijden kan oplossen en wat jouw leven betekenis geeft. Op al die existentiële vragen geeft therapie een antwoord: de therapeut bekleedt een bovenmenselijke functie, een beetje als de dominee of de priester. In een uurtje neemt die de plek van onvoorwaardelijke liefde, begrip, compassie en erkenning.

Iets wat we eerst bij God misschien wel zochten. Dat idee van die onvoorwaardelijke liefde en erkenning. Dat zit dan in dat contact met de therapeut. DSM is een boek dat identiteiten bepalen van mensen en heeft daarmee ook een heel sterke rol door te zeggen wat is normaal en niet normaal. Een soort Bijbel.’
(Katie in De Ongelooflijke Radio)

Bronnen o.a.:
* Wijers-gate en de bewaking van de reine zielen
* De Ongelooflijke radio
* Karl Marx, Parijse Manuscripten (drs. Jo Nabuurs, in: Humanistische Canon)

Martin Sommer (1956) Sinds een jaar schrijft hij politieke columns voor EW. In 2024 verscheen zijn boek De Nieuwe Standenstaat over ‘hoe het gelukkigste land ter wereld zijn humeur verloor’.
‘Journalisten speuren ijverig naar grensoverschrijders, en Wijers is alleen maar de zoveelste. De verontwaardigden over zijn lot zijn niet zelden ook de meest geharnaste Yeşilgöz-haters. Maar vergis je niet, de afgang van Wijers en de afkeer van Yeşilgöz zijn vruchten van dezelfde boom: die van de bewaking van de reine zielen.’ (Martin Sommer in EW)

Katie Vlaardingerbroek is religiewetenschapper en de schrijfster van Nederland Therapieland.
‘Een vlijmscherpe spiegel voor een land dat zijn psychisch lijden steeds therapieker inkleurt. Dit boek prikt liefdevol maar compromisloos door de ballon van therapeutisch marktdenken heen. Een belangrijk werk, dat zowel hulpverlener als hulpvrager tot nadenken stemt – en dat is precies wat we nu nodig hebben.’ (Jim van Os, hoogleraar psychiatrie, pleitbezorger van menselijke zorg)

► Tip: Bestsellerpsycholoog Gitta Jacob: ‘Therapie lijkt een vrijbrief om maar niets aan jezelf te hoeven veranderen’ (NRC 11 december 2025, Gemma Venhuizen)
‘Het lijkt bijna je sociale status te verhogen als je een psycholoog bezoekt. Therapie lijkt bovendien een vrijbrief om maar niets aan jezelf te hoeven veranderen: dit-en-dat is mijn jeugdtrauma, ik bén nu eenmaal zo. En daar wil ik me tegen uitspreken. Want voor elke positieve verandering is ook eigen inzet nodig.’ (Gitta Jacob, psychotherapeut, Hamburg, Duitsland – Gitta Jacob: Uit je schaduw.)

Beeld: De Vesting
Beeld De Nieuwe Standenstaat: Deel van de cover
Foto Martin Sommer: Prometheus
Foto Stefan Paas, Katie Vlaardingerland, David Boogerd: De Ongelooflijke Radio

Een maatschappij waar veroudering er niet mag zijn

Dat is een dubbel probleem voor ‘de grijze duiven met dementie’, zegt psycholoog Ad Bergsma. Hoewel volgens Alzheimerverenigingen geestelijk verval geen onderdeel mag zijn van veroudering, werpt dit zijn schaduw vooruit. The European Journal of Aging stelt dat 40% van de mensen van middelbare leeftijd bang is straks de controle te verliezen. Het zenboeddhisme klinkt hoopvol en gaat ervan uit dat we niet minder menselijk worden, en evenmin worden onze subjectieve ervaringen minder belangrijk.

‘Als we een gelukkig moment beleven, is het emotioneel net zo rijk als eerder in ons leven toen we nog ‘gewoon’ waren’
(Psychogerontoloog Huub Buijssen)

‘Het hart wordt niet dement’
De wetenschappelijke beschrijving van dementie stelt verliezen centraal. Dat beïnvloedt onze beleving: een wetenschappelijke definitie kan iets ondraaglijk maken wat in zichzelf al erg is’. Het mooie idee dat hier tegenover wordt gesteld, dat ‘het hart niet dement wordt’, komt van de Nederlandse psychogerontoloog Huub Buijssen.

‘Bij dementie verslechteren de denkende delen van de hersenen veel erger dan de emotionele delen. Als we een gelukkig moment beleven, is het emotioneel net zo rijk als eerder in ons leven toen we nog ‘gewoon’ waren.’
(Huub Buijssen)

Zenboeddhisme
De filosofie van het zenboeddhisme laat zo meer ruimte voor het goede dat behouden blijft, stelt Bergsma. De Dalai Lama schreef er zelfhulpboeken over. ‘Waar wetenschappers zich richten op het oplossen van wat er niet zou moeten zijn’, stellen boeddhisten het lijden echter voor als iets dat onvermijdelijk op je pad komt: ‘Leer leven met ellende’, zo klinkt hun motto.’

‘De “nobele waarheid” is dat het “leven lijden is”.’
(De Dalai Lama)

Terugkeren tot de kern
Bergsma stelt dat het streven naar perfecte gezondheid voort kan komen uit een preoccupatie met ziekte en verval. Bij het denken over dementie is het daarom zaak de verliezen te bezien in relatie met wat behouden blijft. Hij vertelt over de Amerikaanse meditatieleraar Doug McGill die de langzame aftakeling van zijn moeder beschrijft. Niet de verliezen staan centraal, maar het terugkeren tot de kern.

‘Terwijl zij de ene na de andere lichamelijke en mentale vaardigheid verloor, werd ze voor mij meer en meer de persoon die zij in essentie altijd al was. Haar glimlach is in de loop van vijftien jaar meer spontaan en oprecht geworden. Haar lach – en ze lacht nog vaak – is zachter geworden en lichthartig, zonder een spoor van ironie, nostalgie of spijt. Haar blik is meer open en verlangend en haar liefde pijnlijk puur en direct.’
(Doug McGill)

Verbondenheid in liefde
In Onze laatste jaren van vreugde en verdriet vertelt de boeddhistische lerares Olivia Ames Hoblitzelle de laatste levensjaren van haar dementerende partner Hob. Dementie beschrijft ze onomwonden als een wreed proces. Toch ziet zij het ziekteproces van haar man ook als een mogelijkheid om te ervaren wat er het meest toe doet in het leven: de verbondenheid in liefde en momenten van geluk. Wakker worden is voor Hob wel heel moeilijk.

‘Toen ik vijf minuten geleden wakker werd, wist ik niet waar ik was… waar iedereen was… waar jij was… Ik wist niet wie ik was… Ik ben uit de gewone tijd gevallen… Het kan best zijn dat ik tweehonderd jaar heb geslapen… Ik heb helemaal geen besef van kloktijd als ik zo gedesoriënteerd ben als nu…’.’
(Uit: Onze laatste jaren van vreugde en verdriet, Olivia Ames Hoblitzelle)

Positievere benadering
In het voorwoord van Onze laatste jaren van vreugde en verdriet concludeert de Dalai Lama:

‘We kunnen weinig veranderen aan het ouder-worden of Alzheimer, maar zoals Hoblitzelle laat zien, kan het accepteren van onze toestand op de lange duur een veel positievere benadering zijn.’
(De Dalai Lama)

Paniek
Psychogerontoloog Buijssen bezocht begin deze eeuw een opera, vertelt Bergsma, toen hij plotseling besefte dat hij zich twee namen niet meer kon herinneren. ‘Paniek maakte zich van hem meester. Hij hoorde niets meer van de muziek, maar kon alleen maar denken dat hij op het punt stond dementie te krijgen, net als zijn beide ouders. Bijna twintig jaar later functioneert Buijssen nog steeds op hoog niveau, maar de gedachte aan een toekomst met dementie maakt hem minder bang dan vroeger.’

‘Als deze ziekte mij inhaalt, hoop ik zo snel mogelijk weer te worden wie ik was in mijn vroegste jeugd. Volgens haar vaak herhaalde verhalen was ik de kleuter die elke moeder zich wenst: zelden humeurig, lastig of opstandig en in het piepkleine wereldje van de box helemaal tevreden met zichzelf. Als ik deze periode nog een keer mag overdoen, dan zal het staartje van mijn leven toch een heel gelukkige tijd zijn.’
(Huub Buijssen)

Bronnen:
Zen in het aangezicht van dementie (Volzin, 21 oktober 2025, Ad Bergsma)
Onze laatste jaren van verdriet – mindful omgaan met Alzheimer | VBK Media | Broese boekverkopers Utrecht
Alzheimer Nederland

Beeld: Le courrier des maires / Adobe
Foto vergeetmijnietje sleutel: Alzheimer Nederland
Foto: Magazine Kijk / Unsplash/Pixabay

Want wie is er nou geen Vreemdeling?

De Vreemdeling breekt in ons leven in, provoceert en irriteert. Filosoof, religiewetenschapper en theoloog Laurens Ten Kate zegt: ‘De stem van de vreemdeling spreekt blijkbaar niet vanzelf, en haar horen, naar haar luisteren, brengt mensen in verlegenheid. Hoort die verlegenheid bij onze ‘wereldtijd’? Recentelijk, of al heel lang? Die vragen wil ik onderzoeken, in gesprek met vele denkers die al met zo’n onderzoek begonnen zijn.’
– Beschouwing van het boek Wereldtijd van Laurens ten Kate door gastblogger Rudi Holzhauer, Erasmus School of Law, retired.

‘De stem van de vreemdeling spreekt blijkbaar niet vanzelf, en haar horen, naar haar luisteren, brengt mensen in verlegenheid. Hoort die verlegenheid bij onze ‘wereldtijd’? Recentelijk, of al heel lang?’
(Laurens ten Kate)

Vreemd vooraf, met ook wat verbinding.
Vreemde Vrijheid was de titel van de oratie van Laurens ten Kate (Universiteit voor Humanistiek Utrecht – UvH) in 2016. Ik zat daar toen in de zaal. Ik volgde alles aandachtig, ik kon alles ook goed volgen, maar doordringen deed het allemaal pas veel later.
Dat is voor mij Laurens ten Kate. Wat hij wil overbrengen is zo groot dat er eigenlijk geen woorden voor zijn. Waarbij het woord ‘vreemd’ veel gebruikt wordt (door hem). Ik lees nu UvH als ‘Universeel vreemde Herkomst’.

‘De vreemdeling’
Wereldtijd is ook zo’n woord en zo’n boek. Het is in beginsel niet te vatten. ‘Vreemd’ krijgt hier invulling als ‘de vreemdeling’. Waarbij Ten Kate vanuit zijn achtergronden de relatie tussen religie en migratie onderzoekt, verkent en toegankelijk maakt.
Religie en wetenschap is al vele eeuwen onderwerp van studie. Religie en migratie is ingegeven door ‘bewegingen’ in de sferen van religie en migratie. Min of meer recente bewegingen. Meer of minder controversiële bewegingen.

Verbinding
‘Een goede mentale volksgezondheid is “dat iedereen er mag zijn”. Daarvoor is het nodig dat mensen meer voor elkaar openstaan, vertelt hij. ‘Dat vergt een spirituele ontwikkeling.’ Dit is zelfs mogelijk voor instanties: je hebt er alleen wel de juiste houding voor nodig. Mensen moeten zich bewust zijn van hun eigen universum, zodat ze op zoek kunnen naar het universum van de ander. Friedrich [in: Vangnet voor vrienden] zelf veroordeelt niet. Hij is altijd op zoek naar wat iemand beweegt.’

Dat gaat van ‘vreemd’ naar nog algemener. En komt niet eens uit het boek van Ten Kate, maar uit een recent rapport van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS). Zie de verbinding tussen zijn boek en dat rapport. Het citaat is overigens opgetekend in een gesprek onder Vangnet voor vrienden in hoofdstuk 4 van het rapport van die Raad: ‘In hoofdstuk 4 zet de RVS uiteen wat er nodig is om de mentale volksgezondheid te verbeteren. We pleiten voor meer ruimte voor de waarden van verbinding, verscheidenheid en vertraging’. Laurens ten Kate had het ook zo kunnen schrijven. Met een voetnoot naar Hartmut Rosa.

Vreemde Vrijheid
Die V die zegt het allemaal. Niet alleen Vreemde Vrijheid, niet alleen Vluchteling en Vreemdeling, niet alleen Verlichting en Verduidelijking, maar ook Voorspelbaarheid en Verlossing. Daar kun je acht boeken over schrijven. Het ‘VEET’ nog even door.

Vier delen
Het boek bestaat uit Vier delen, met de Volgende Vermeldingen. Deel I gaat over Vrije tijd (een Verkenning). Deel II gaat over Vreemde tijd (een Verdieping). Deel II over Wereldtijd (ook een Verdieping). En Deel IV over Verwonderde tijd (ofwel Verbeelding). Ofwel er is een Verkenningsgedeelte (Opening en de hoofdstukken 1 en 2), twee delen Verdieping (hoofdstukken 3-5 en hoofdstuk 6) uitkomend bij een Verbeeldingsgedeelte (hoofdstukken 7-15).

Levinas
Het gaat er voor Ten Kate in dit boek om de wereld te (leren) begrijpen via de vreemdeling. Het boek heet Wereldtijd omdat het gaat over die wereld waarin we de ander ontmoeten (blz. 15). Wie is de vreemdeling en wat is de wereld, zijn vragen die Ten Kate opneemt met de Franse filosoof Levinas en diens werk Totaliteit en oneindigheid uit 1961. Hij ziet dat werk als het startschot voor andere denkers die hij bespreekt, zoals Hannah Arendt, Jacques Derrida en Jean-Luc Nancy.
Ten Kate neemt ons mee door de vreemde wereld waarin Levinas ons binnenleidt: de wereld die ons thuis is en die ons tegelijkertijd ontsnapt. (blz. 19) Hij gaat na hoe de wereld een plek is waar mensen als vreemdelingen wonen, voor zichzelf, voor elkaar, voor de wereld, en dat we dat vreemdelingschap moeten uithouden en op waarde schatten. In de hoofdstukken 3, 4 en 5 van Deel I gaat hij ver terug in de tijd, want de wereld is naar zijn inzicht al heel lang een vreemde plek. (blz. 20).


Laurens ten Kate bij zijn recent verschenen boek

Van A naar Z
Van de Axiale tijd of de Aufklärung naar een Zeitenwende. De axiale tijd wordt in de recente wetenschap minder als een definieerbare tijdperiode beschouwd dan als een modus, een fundamentele voorwaarde van onze tijd die zijn oorsprong vond, breed genomen, in en rond dat laatste millennium BC. De huidige axiale theorievorming interpreteert axiale wending liever als een continu proces dan als een tijdperk met een begin en een einde.
Dit alles in aanmerking genomen geeft Ten Kate de voorkeur aan de term ‘non-axiaal’ boven ‘preaxiaal’, om elke suggestie van een historische chronologie (voor en na, pre- en post-) te vermijden. Het is heel goed mogelijk dat axiale en non-axiale kenmerken de hele menselijke evolutie bepalen, waarbij ze elkaar wederzijds beïnvloeden en transformeren, elkaar soms versterken en soms tenietdoen of minstens ondermijnen (zoals bij een historische breuk). (blz. 86-87).

Religie en migratie
De vreemdeling koppelt Ten Kate aan migratie. En ook aan de huidige zgn. asielcrisis, met alle geweld (incl. Gaza) en alle eenzijdigheden die daarmee op ons pad komen. Dat stukje in het boek (blz. 25-37) leest als kritische krantencolumns. De politiek, de religies, de academische wereld, pop- en rockteksten komen voorbij. Het boek van Hein de Haas over migratiemythes werkt dan inzichtelijk. En: ‘Het zou dus kunnen dat meer dan veertig jaar neoliberalisering van de politiek in westerse landen deze spanning tussen vrijheid en verbinding voor velen onleefbaar heeft gemaakt?’ (blz. 37).

Vrijheid ‘een toverwoord’
Het Pinksterverhaal brengt de christelijke godsdienst naar binnen. Over Jezus van Nazareth die op aarde als een vreemdeling rondzwerft en in de huizen van mensen verblijft. De taal wordt universeel. Met het Bijbelboek Handelingen komt het dilemma vrijheid en verbinding binnen. Jezelf zijn en ergens bij horen. (blz. 41). Ten Kate noemt vrijheid een ‘toverwoord’, op basis van tien jaar onderzoek naar het vrijzinnig gedachtengoed. Met daarin een botsing tussen twee talen: de religieuze en de seculiere. Die elkaar niet per se uitsluiten. (blz. 50).

Spreekt vrijheid vanzelf, of toch niet?
In zijn boek ontdekt Ten Kate het tegendeel. Neoliberalisme en populisme, de Capitoolbestormers, de coronacrisis – overal staat onze vrijheid centraal. Als dilemma. ‘We staan allen voor dit dilemma dat de geest van Pinksteren ons inblaast: lieten zijn vuurtongen ons immers niet tegelijkertijd ons zelf zijn (‘moedertaal’) en ons blootstellen aan de wereld door ‘buiten onszelf te zijn’? Maar zou het dilemma dan meer zijn dan een patstelling, en ons een kans bieden? De kans om een band aan te gaan met degene met wie ik helemaal geen band heb, met de vreemdeling?” (blz. 56).

Vluchteling als heilige indringer
‘Heilig’ verwijst van oudsher naar iemand die buiten de gemeenschap staat. De heilige is de indringer. Op een schilderij van Caravaggio: ‘Caravaggio is alleen geïnteresseerd in de mens. Hij heeft van alle schilders het scherpste oog voor wat de verschijning van het hemelse voor gewone stervelingen betekent: ze raken erdoor ontzet.’ (blz. 66).
Anno de vluchtelingencrisis 2015 zien we de vluchteling als de heilige indringer die de Europese werkelijkheid ‘overvalt’, verandert, en ja, misschien ook laat ‘ineenstorten’. (blz. 69). Kan men van elkaar gescheiden zijn – dat wil zeggen volledig vreemd voor elkaar – en toch een band hebben? En zo ja, wat voor band zou dat dan kunnen zijn? (blz. 71). Antwoord: een scheidingsband ofwel een ‘bond of separation’.

Rudi Holzhauer
Want wie is er nu geen migrant en dus geen vreemdeling?
Daar werd ik zelf mee geconfronteerd door de mooie opdracht die Ten Kate in mijn exemplaar van Wereldtijd schreef. Want ja – met een Duitse moeder en wonend in Spanje ben ik dus die ‘migrant bij uitstek’. En waar koningin Maxima in 2007 meldde dat ‘de Nederlander niet bestaat’, doelend op een behoorlijke diversiteit in identiteiten, geven David de Boer en Geert Janssen in hun boek De Vluchtelingenrepubliek aan dat de overgrote meerderheid van in Nederland wonenden een migratieachtergrond heeft. Ooit gekomen als vluchteling. Naar die Republiek. Daar is niets bijzonders aan. Allemaal ooit Vreemdelingen. Allemaal ooit Indringers. Inmiddels allemaal behoorlijk Verbonden.

Lees hier vervolg van deze bijdrage: ‘Een spirituele revolutie’
RELIFILOSOFIE vangodenenmensen.com

Beeld: deBalie Amsterdam
Foto Laurens ten Kate: Universiteit voor Humanistiek
Foto: Hans van Velzen – Trots laat Laurens ten Kate zijn recent verschenen boek zien. Wie meer wil weten over zijn ideeën doet er goed aan dit boek ‘Wereldtijd’ te lezen, over de blik van de vreemdeling die, zoals iedereen, verlangt naar verbondenheid.
Foto Rudi Holzhauer: (Moslim Archief)

Wereldtijd |Essay over de vraag van de vreemdeling | Laurens ten Kate | Boom

‘We zijn in onze keuzes minder vrij dan ooit’

Roxane van Iperen zegt in Down to Earth, het platform voor groene journalistiek van de Vereniging Milieudefensie, dat ‘klimaat de afgelopen jaren niet bij onze politici en machthebbers op de agenda stond’. Sarah Haaij beschrijft in het interview met Roxane de verhouding tussen individuele actie en ‘het systeem’ glashelder. ‘Met individuele actie blijf je voortborduren op het systeem dat het probleem heeft voortgebracht. In een systeem van hyperliberalisme prevaleert het eigenbelang van het individu en wordt migratie als oorzaak van alle problemen aangewezen.’

‘Dit is geen klimaatessay. Wie niet gelooft dat klimaatverandering door de opwarming van de aarde binnen dertig jaar ernstige gevolgen zal hebben, hoeft zich ook niet te verdiepen in de vraag hoe we het tij kunnen keren’
(Thomas Rap, uitgever Eigen planeet eerst)

‘Tegenwerkende krachten’
In Eigen Planeet eerst: Waarom onze democratie geen antwoord heeft op het grootste vraagstuk van deze tijd, vertelt Roxane dat groen en duurzaam ‘consumentenactivisme’ geen oplossing biedt ‘voor een kapot systeem waarin krachten elkaar tegenwerken’.

‘Hoe ga ik ze [mijn kinderen] uitleggen dat het systeem vanaf de val van de Berlijnse Muur steeds meer grensoverschrijdend is ingericht, dat we in een wereld zijn beland waarin ontelbaar veel krachten hen als vanzelf richting de aankoop van een paar niet-duurzame, in een lagelonenland geproduceerde sneakers stuurt?’
(Roxanne van Iperen in Down to Earth, uitgave Vereniging Milieudefensie, nr 90, 2025)

‘Alsof ze vrij waren’
Roxane gebruikt een metafoor uit de jaren zeventig: de televisiehit Wie-Kent-Kwis. Hierin lopen cavia’s, ‘alsof ze vrij waren’, in een houten bak via schotten naar een van de verschillende eindpoortjes waar prijzengeld ligt te wachten. De schotten zorgen er echter voor dat ‘de meeste cavia’s identieke routes afleggen’. Zij past deze metafoor toe in haar gedachtenexperiment in Eigen planeet eerst. Wij leven in die cavia-bakken, een globale en een lokale bak.


De houten bak met schotten van AVRO’s Wie-Kent-Kwis (1973)

‘In de lokale bak zitten jij en ik. Onze levensloop naar de eindpoortjes voltrekt zich in grote lijnen over de paden die door de schotten zijn afgebakend.’
(Roxanne van Iperen in Down to Earth, uitgave Vereniging Milieudefensie, nr 90, 2025)

Hyperliberalisme
Met die schotten doelt Roxane op het systeem, ‘decennialang opgebouwd door cultuur, religie en gewoonten, maar ook door wetten, politiek, subsidies en marktwerking’. Zij noemt dit ‘de voorgekauwde route’, een ‘destructief, vervuilend pad’.

‘Een pad langs plofkippen en all-inclusive vakanties, ‘duurzame’ yogabroeken uit Australië, of vieze vintage Volvo’s. Het grootste probleem is volgens Roxanne dat in geen van de twee bakken iemand zich bekommert om het klimaat. Zeker niet sinds de schotten zijn ingebed in een systeem van hyperliberalisme, waarin het eigenbelang van het individu prevaleert en migratie als oorzaak van alle problemen wordt aangewezen.’
(Roxanne van Iperen in Down to Earth, uitgave Vereniging Milieudefensie, nr 90, 2025)

In de lokale bak is geen plaats voor het klimaat: de schotten zijn gericht op ‘culturele identiteit en hogere grenzen voor migranten’. Ook in de globale bak is ‘geen plaats voor het klimaat’, want ‘de schotten zijn gericht op winstmaximalisatie en vrijheid’.

‘Net als de cavia’s denken wij mensen dat we vrij zijn: “Maar voor een individu is het bijna onmogelijk om een schot ook maar een millimeter in beweging te brengen.” En zo maken burgers, “die allemaal mini-bv’s zijn geworden”, elke dag opnieuw conflicterende keuzes.
(Roxanne van Iperen in Down to Earth, uitgave Vereniging Milieudefensie, nr 90, 2025)

‘Grenzeloos globaliseringsfeestje’
Niet alleen conflicterende keuzes, ook ontstaan er conflicten tussen de individuen. Gaan we op die cavia’s lijken die dan ook nog elkaar de maat nemen en ruzie maken? ‘Jij vliegt, ja maar jij eet vlees’. En intussen…

‘…vieren de superrijken en machtigen hun grenzeloze globaliseringsfeestje van de offshoring, kwartaalwinsten en ecologische vernietiging’.
(Roxanne van Iperen in Down to Earth, uitgave Vereniging Milieudefensie, nr 90, 2025)

‘Helemaal geen klimaatprobleem’
In Down to Earth zegt Roxane dat ‘klimaat de afgelopen jaren niet bij onze politici en machthebbers op de agenda stond’.


Roxane van Iperen

‘We kiezen steeds vaker politici die het klimaat er maar een beetje bij doen. Sterker nog: er zijn in democratieën mensen aan de macht die zeggen dat er helemaal geen klimaatprobleem bestaat. Dat we helemaal niets hoeven doen!’
(Roxanne van Iperen in Down to Earth, uitgave Vereniging Milieudefensie, nr 90, 2025)

Giga-subsidies EU
Sarah verwijst tussen het interview door naar het essay Eigen planeet eerst. Over de fossiele sector die zijn winstprognoses blijft verhogen; dat de vleesproductie door de EU gesteund wordt met giga-subsidies; dat de politiek steeds dichter bij het bedrijfsleven op schoot is gekropen; dat Big Food aanzit bij een voedingstafel in aanloop naar een regeerakkoord; dat er een alternatieve democratie is ontstaan, gekaapt door miljardairs en politici die ‘enerzijds een grenzeloze, geglobaliseerde markt bedienen, en anderzijds lokale zondebokpolitiek bedrijven’. “Een angstaanjagende wereld,” beaamt Roxane interviewer Sarah:

‘Zeker, het is eng, maar ik geloof ook in de metafoor van het brandende huis. Het huis staat in brand en dat is vreselijk, maar het is wel dé gelegenheid om de constructie goed te zien. Nu kunnen we samen proberen te schetsen wat hier en nu precies aan het gebeuren is.’
(Roxanne van Iperen in Down to Earth, uitgave Vereniging Milieudefensie, nr 90, 2025)

Verschuiving in perspectief
Hoewel de lezer van Roxanes essay geen lijstje met oplossingen krijgt, geeft zij hierin wel aan dat ‘verandering kan beginnen bij een verschuiving in perspectief: weg van schuldgevoel van individuele keuzes naar meer grip op de krachten die de schotten bepalen. (…) Een werkelijk progressief belastingsysteem, weg van belastingparadijs Nederland, zou een schot kunnen verplaatsen’.

Kennis van het speelveld
Roxane zegt dat als zij ‘geen oog zou hebben voor de kleine onderstromingen die de boel in beweging brengen – dan zou ik dit boek nooit geschreven hebben. Ik hoop natuurlijk ook dat we die tegenkrachten kunnen versterken’.

‘Dus je kunt zeggen: “Waarom schrijf je van die negatieve boekjes?” Maar we kunnen ook zeggen: laat ons zo veel mogelijk kennis van het speelveld verwerven, zodat iedereen heel slim kan kijken waar we succes kunnen behalen”.’
(Roxanne van Iperen in Down to Earth, uitgave Vereniging Milieudefensie, nr 90, 2025)

Bron: Down to Earth, het platform voor groene journalistiek van de Vereniging Milieudefensie, (alleen in de papieren editie) nr. 90, augustus 2025: ‘We zijn in onze keuzes minder vrij dan ooit’.

Eigen planeet eerst – Waarom onze democratie geen antwoord heeft op het grootste vraagstuk van deze tijd | Roxane van Iperen | Thomas Rap | 168 pag. | Gebonden € 20,99 | E-book € 10,99 | Luisterboek € 13,99
‘Dit is geen klimaatessay. Wie niet gelooft dat klimaatverandering door de opwarming van de aarde binnen dertig jaar ernstige gevolgen zal hebben, hoeft zich ook niet te verdiepen in de vraag hoe we het tij kunnen keren. Dit essay richt zich op de vraag: is ons systeem – de democratische rechtsstaat – wel ingericht om dit probleem te kunnen oplossen? Hierbij gaat Van Iperen in op de politieke ontwikkelingen sinds de val van de Muur, die uiteindelijk laten zien dat het misschien juist de democratie zélf is die ons richting de rand van de afgrond stuurt.’ (Thomas Rap)

Beeld: Gemaakt met ChatGPT
Foto Avro’s Wie-kent-Kwis: anderetijden.nl
Foto Roxanne: Dorian Jurne

Voor de PKN is van God getuigen best ongemakkelijk

Van filosoof en theoloog Tomáš Halík is de uitspraak: ‘De manier waarop iemand mens is, zegt meer over zijn geloof dan wat hij denkt en zegt over God’. In De namiddag van het christendom, waarnaar magazine Petrus verwijst, citeert Halík wat paus Franciscus zegt over God: ’Ik heb slechts één dogmatische zekerheid: God is aanwezig is ieders leven’.
Halík is opmerkelijk genoeg te vinden in Petrus, het magazine van de Protestantse Kerk Nederland (PKN) waarin God slechts aanwezig blijkt in het christendom. Zegt dat meer over het christendom dan over God die immers ‘aanwezig is in ieders leven’? Het essay Getuigen: een ongemakkelijke opdracht? leest ongemakkelijk.

‘De Kerk moet vertrouwen op de kracht van God en er serieus rekening mee houden dat de Geest ook buiten de zichtbare grenzen van de Kerk werkzaam is’
(Tomáš Halík)

In het essay Getuigen: een ongemakkelijke opdracht? door Jedidja Harthoorn, hoofdredacteur van het magazine Petrus van de Protestantse Kerk Nederland (PKN), zegt Harthoorn dat ‘er genoeg theologen en gelovigen zijn die ervoor pleiten om het gesprek over het geloof bewust op te zoeken’. Om te getuigen. De nieuwe scriba van de PKN, dr. Kees van Ekris, kijkt in Petrus terug op de inzichten die dat getuigen hem hebben gebracht.

Geen dialogen
Opvallend in het gehele essay is dat er in Getuigen wel gesprekken zijn over geloof maar geen dialogen. Consequent zijn ze eenzijdig gericht tegen andersdenkenden en niet-gelovigen om te getuigen van het christelijke geloof. Van Ekris wil zijn mede-christenen vooral sterken in dat getuigen.

‘Ik gun christenen fierheid. Leven met een soort zelfvertrouwen: dit doet ertoe, wat wij geloven. Ten diepste heeft dat te maken met een ervaring van geluk: ik wil dit niet kwijt en ik gun het een ander ook. (…)   We moeten zó leren spreken over het christelijke geloof dat het mogelijk verstaanbaar is voor iemand die anders denkt.’
(Kees van Ekris in Petrus, Getuigen: een ongemakkelijke opdracht?)

Abraham
Het voelt ongemakkelijk dat niet-christelijke gelovigen en andersdenkenden blijkbaar christenen moeten worden (hen te ‘koloniseren’, zoals Tomáš Halík dat verwoordt). Heeft Van Ekris weleens geluisterd naar moslima’s die in steeds groteren getale in vooral dienstverlenende sectoren te zien zijn? Allemaal getuigen zij van hun geloof en velen maken dat zelfs fier zichtbaar met hun hoofddoek. Zij zijn, net als christenen, volgers van Abraham waarover Franciscus spreekt in een interview.

‘Abraham is op reis gegaan, zonder echt te weten waarnaartoe, louter op grond van geloof.(…) Ons leven wordt ons niet in de schoot geworpen als een operalibretto, waarin alles al vast staat. Ons leven is op weg zijn, wandelen, doen, zoeken, vinden enzovoort. We moeten dus binnenstappen in het avontuur van de zoektocht naar de ontmoeting, in het zich door God laten zoeken en het zich door God laten vinden’.
(Uit De namiddag van het christendom (2023), Tomáš Halík – in Interview Antonio Spadaro S.J. met paus Franciscus (1938 – 2025)


Het ☧-teken, een belangrijk symbool in de protestantse beeldtaal

‘Als de Kerk haar grenzen wil overschrijden en alle mensen wil dienen, dan moet haar dienst verbonden zijn met respect voor het anders-zijn en de vrijheid van hen tot wie ze zich richt. Ze moet ontdaan zijn van de intentie om iedereen in haar gelederen te trekken en de controle over hen te krijgen, hen te ‘koloniseren’. Ze moet vertrouwen op de kracht van God en er serieus rekening mee houden dat de Geest ook buiten de zichtbare grenzen van de Kerk werkzaam is.’
(Uit De namiddag van het christendom (2023), Tomáš Halík)

Anders-zijn
Moslima Saïda bijvoorbeeld. Zij begon als schoonmaakster in een ziekenhuis en werkte daar uiteindelijk als gediplomeerd islamitisch geestelijk verzorger. Als moslim staat zij volledig open voor andersdenkenden, werkt aan de samenleving met iedereen die er ook voor de ander is, en toont de kracht en de wil om samen te werken met mensen met uiteenlopende levensbeschouwingen.


“joods-christelijke beschaving’, dat doet de geschiedenis geen recht.
De islam hoort al eeuwen bij Nederland.’
(Religiewetenschapper en filosoof Kamel Essabane, in deKanttekening)

Moslimgemeenschap
Ook is het waardevol om kennis te nemen van ‘Verhalen van de Nederlandse moslimgemeenschap die lang onderbelicht zijn gebleven, maar onmiskenbaar deel uitmaken van ons gezamenlijke verleden’. De tentoonstelling Wij zijn hier liet de afgelopen maanden juist zien hoe moslims, generatie op generatie, een fiere rol spelen in het maatschappelijke, culturele en religieuze landschap van Nederland. Soms zichtbaar, vaak op de achtergrond, maar altijd aanwezig.

Zonde
Interessant en spiritueel is de omschrijving die scriba Van Ekris geeft aan het begrip ‘zonde’, een nogal zwaar beladen term in het christendom dat nog altijd angst zaait door dreigend vagevuur en hel. Van Ekris over ‘zonde’:

‘Als je zonde omschrijft als een vreemde ontwrichtende kracht in jezelf die dingen stuk kan maken, wordt dat door veel mensen herkend. Het helpt als je voor dat soort ervaringen taal kunt aanreiken.’
(Kees van Ekris in Petrus, Getuigen: een ongemakkelijke opdracht?)


Scriba PKN Kees van Ekris

‘Iets van God ontdekken’
Voor Van Ekris ontstaat in contact met de ander een ‘heel betekenisvol gesprek’. Maar ook dan wordt er niet aan die ander gevraagd: “Vertel jij eens over de betekenis van jouw geloof?” Terwijl Harthoorn toch zo mooi schrijft:

‘Mensen kunnen blijkbaar op allerlei manieren geraakt worden door iets wat met God en geloof te maken heeft. Woorden en daden, het gewone en het heilige, stilte en muziek – misschien is de hele breedte van de menselijke ervaring wel nodig om iets van God te kunnen ontdekken en van die ervaring te leren.’
(Jedidja Harthoorn in Petrus, Getuigen: een ongemakkelijke opdracht?)

Paus Franciscus
Saïda, ook geraakt door God, heeft dit al lang geleden geleerd. Zij kent de kern van de Abrahamitische godsdiensten waarnaar paus Franciscus verwijst: joden, christenen en moslims hebben dezelfde God. En vol vertrouwen brengt de geestelijk verzorger dat in de praktijk.

Getuigen van God
Door te getuigen, bevestig je je persoonlijke ervaringen van je geloof als waarheid. Een ongemakkelijke opdracht als je slechts van je eigen godsdienst kan getuigen en niet van God.

Bronnen:
 Jedidja Harthoorn
* Magazine Petrus, Nr 30 – Getuigen: een ongemakkelijke opdracht? (Jedidja Harthoorn) – “Al zo’n 200.000 Nederlanders krijgen het christelijk magazine Petrus [4x per jaar gratis] in de brievenbus.” (Petrus)
Saïda
*Academie voor Geesteswetenschappen, Saïda, van schoonmaakster tot islamitisch geestelijk verzorger – Jeroen Jeroense & Trijnie Nielen-Rosier (Boekrecensie: Paul Delfgaauw)

*Wij zijn hier – Een gedeeld verleden, moslims vertellen – Tentoonstelling in de Openbare Bibliotheek Amsterdam, Oosterdok (14 juni – 6 september 2025)
* De namiddag van het christendom – op weg naar een nieuw tijdperk (Tomáš Halík, Kokboekencentrum Uitgevers) – Opgedragen aan paus Franciscus, met eerbied en dankbaarheid)
*deKanttekening: Het Moslim Archief wil The Black Archives achterna: ‘Groepen bij elkaar brengen’ (Historicus en journalist Ewout Klei)

Beeld: PKN
Het ☧-teken: Petrus / De Glashut +Designer
Foto joods-christelijke beschaving: Universiteit Utrecht
Foto Van Ekris: AD / ANP

Een gedeeld verleden, moslims vertellen

Expositie – Stichting het Moslimarchief wil bijdragen aan een completer beeld van Nederland – een beeld waarin iedereen zich in herkend mag voelen. De tentoonstelling Wij zijn hier – een gedeelde geschiedenis, moslims vertellen is gratis te bezoeken van 14 juni tot en met 6 september 2025 in de Openbare Bibliotheek Amsterdam, Oosterdok. Je bent welkom om te kijken, te luisteren en misschien iets nieuws te ontdekken.

‘Verhalen van de Nederlandse moslimgemeenschap die lang onderbelicht zijn gebleven, maar onmiskenbaar deel uitmaken van ons gezamenlijke verleden’ 

De islam in Nederland: een verweven geschiedenis
De tentoonstelling laat zien hoe moslims, generatie op generatie, een rol spelen in het maatschappelijke, culturele en religieuze landschap van Nederland. Soms zichtbaar, vaak op de achtergrond, maar altijd aanwezig. 
Persoonlijke voorwerpen, archiefmateriaal en doorleefde verhalen werpen een nieuw licht op de bijdragen van Molukse moslims, Javaans-Surinaamse moslims en Hindostaans-Surinaamse moslims. Ook de band tussen Amsterdam en de islam krijgt een plek. Niet als losse episodes, maar als een verweven, levendig onderdeel van onze geschiedenis.


De tentoonstelling is in de Openbare Bibliotheek Amsterdam, Oosterdok
Oosterdokskade 143 1011DL Amsterdam

Heden geeft stem aan het verleden
Nederlandse moslims vertellen over hun familiegeschiedenis en hun band met Nederland. Verhalen die dichtbij komen, juist omdat ze in de details het grotere geheel laten zien. Fâris van de Lisdonk deelt het verhaal van zijn Molukse grootouders die in 1951 naar Nederland kwamen. Emillio Kertokarijo laat via een slendang (draagdoek) van zijn overgrootmoeder een migratiegeschiedenis zien die van Java via Suriname naar Amsterdam loopt. Gracia Rahman Khan brengt een vaak vergeten perspectief naar voren: dat van Hindostaanse moslims in Nederland. Historicus Nadia Bouras onderzoekt hoe moslims altijd al aanwezig waren in het stedelijke weefsel van Amsterdam.
Hun verhalen geven gezicht aan het verleden en tonen hoe identiteit, geloof en afkomst met elkaar vervlochten zijn – toen én nu.

Deze zomer: op stap met het Moslimarchief
Deze zomer organiseert Het Moslim Archief allerlei activiteiten in het kader van de tentoonstelling.

Bronnen:
* Het Moslim Archief
* Dr. Jeroen Harun Vlug. Samen met studenten Islamitische Theologie van de Islamic University of Applied Sciences Rotterdam bezocht hij de tentoonstelling, en dankt Studentenvereniging As-Sirāt voor de mede-organisatie, en vooral de studenten die hun persoonlijke verhalen deelden – openhartig, herkenbaar en inspirerend.
Eindredactie: PD, Relifilosofie
Update: 19.33 uur en 20.27 uur