Het Geheelal draait tot in eeuwigheid voort


Astronoom Copernicus

Filosoof Harald Weidmann werkt aan de dialoog tussen filosofie, kunst en wetenschap. In een glashelder betoog over de zoektocht van de mens verhaalt hij over de crisis in het christelijke middeleeuwse wereldbeeld als gevolg van de Copernicaanse revolutie in de 16de eeuw. ‘Een verhaal met een verrassende hoofdrol voor religie en spiritualiteit, en met onmiskenbare parallellen met onze huidige tijd.’

‘Het Geheelal bevestigt de werkelijkheid en beantwoordt feilloos de middeleeuwse vraag waartoe wij op aarde zijn: Waar leven wij voor?’

‘In filosofie en kunst zien we de contouren van een nieuwe wereld ontstaan. Dit is geen geleidelijke ontwikkeling, maar een worsteling waarin de mens op zoekt gaat naar nieuwe fundamenten voor zijn bestaan nu de oude hun geldigheid steeds meer verliezen. Nietzsche heeft deze toestand gemunt met zijn uitspraak over de dood van God.’
(Harald Weidmann)

Het zoekende zelfbewustzijn
Weidmann vertelt in zijn lezing Modernisme en het nihilisme met prachtige lichtbeelden van bijbehorende kunstwerken, veel meer dan ik hier weergeef. Over hoe kunst het zoekende zelfbewustzijn van de mens weerspiegelt. En Nietzsche: hij laat ‘De dolle mens’ uitroepen dat God dood is: ‘Wij hebben Hem vermoord!’. Het Humanisme tracht een antwoord te geven. Het geloof in grote verhalen verdwijnt…

‘Een zoektocht die de moderne kunst voorgoed veranderde. De indrukwekkende kunst vertelt het verhaal van een wereld die zichzelf opnieuw moest uitvinden. Een verhaal met een verrassende hoofdrol voor religie en spiritualiteit, en met onmiskenbare parallellen met onze huidige tijd.’
(Harald Weidmann)

Middeleeuws wereldbeeld
Het middeleeuws wereldbeeld kan je niet primitief noemen omdat het gebaseerd is op kennis van geschriften uit de klassieke Oudheid, op de Bijbel en op de eigen waarneming. Het Geheelal biedt houvast: de natuurlijke orde en de maatschappelijke orde verenigd. Een werkelijkheid bevestigd door de dan aanwezige kennis én door kerk en kathedraal.

‘Tijdens de eerste lezing bespreek ik de crisis in het christelijke middeleeuwse wereldbeeld als gevolg van de Copernicaanse revolutie in de 16de eeuw. De gevolgen van het heliocentrisch wereldbeeld en de daarop volgende natuurwetenschappelijke ontdekkingen, leiden in samenhang met de opkomende industrialisatie vanaf de 18de eeuw tot een breuk in de Europese cultuurgeschiedenis.’
(Harald Weidmann)

Copernicaanse wending
Als het christelijke wereldbeeld in gruzelementen valt, eerst in de steden en later op het platteland, ondergaan de gelovigen een schokkende zingevingscrisis. Daarvóór ligt alles nog rotsvast door dé kernwaarde van de middeleeuwen: het christendom. Op middeleeuwse kaarten is Jeruzalem het middelpunt van de aarde. Alles gericht op kerk en het hiernamaals. Copernicus is de boosdoener: de aarde is niet het middelpunt, maar de zon.


De Natuurkunde van het Geheelal, ‘Die mane dapper en snel’, 1465-70

Nihilisme
Er moet een nieuwe basis voor de samenleving komen, maar hoe? De macht van de kerk wankelt en neemt af. Intussen dringt de industrialisatie tot alles door. Waartoe wij op aarde zijn, weet niemand meer. Die vraag wordt opnieuw gesteld: Waar komen we vandaan, waar gaan we heen? Wat is nog echt van waarde? Er is verdriet om het verlies van de schoonheid van de aarde als gemeenschappelijk wereldbeeld. En buiten de aarde is er niets. Nihilisme dreigt.

‘En toch beweegt ze!’
Astronoom en filosoof Galileo Galilei vindt een halve eeuw later ondersteunend bewijs voor Copernicus’ heliocentrische theorie. De aarde is het onbewogen middelpunt van het universum, zo luidt echter de leer van de Rooms-Katholieke kerk. De Inquisitie veroordeelt Galilei in 1616 voor ketterij en geloofsdwaling. ‘Eppur si muove’, roept hij desalniettemin uit als hij het vonnis hoort: ‘En toch beweegt ze!’ Ontwikkelingen gaan steeds sneller. Ook door Darwins ontdekkingen is God niet langer de ‘Great Creator’.


Wassily Kandinsky – Olga Frobe-Kapteyn – Sybold van Ravesteyn

Fascisme als ‘nieuw ideaal’
Kunst weerspiegelt ook milieuvervuiling en exploitatie van de aarde. Industrialisatie dicteert het werk door machines. Massaproductie vervreemdt arbeiders van hun werk. Zij verliezen hun autonomie aan de lopende band. ‘Versnelling’ is het Leitmotiv. Het wordt hét thema van het Futurisme: beweging. Van de weeromstuit komt het fascisme op, als ‘nieuw ideaal’. Dat leidt tot de Eerste Wereldoorlog.

‘In De tweede lezing richt ik me op een aantal van de kunststromingen die na de Eerste Wereldoorlog en tijdens het Interbellum het licht zien: van constructivisme en suprematisme tot dada en surrealisme. Aan de hand van kunstwerken uit die periode, waaronder een aantal werken uit de expositie, laat ik zien hoe de crisis in de Europese cultuur zich verder verdiept.
(Harald Weidmann)

Modernisme en het nihilisme
De eerste lezing was op 12 februari 2025. In Museum Catharijneconvent geeft Weidmann op 6 maart 2025 de tweede lezing, ook los te volgen van de eerste. Afgelopen vrijdag startte de bijbehorende tentoonstelling Tussen Hemel en Aarde: Kunst en religie in het interbellum.

Harald Weidmann
Bron: Lezing ‘Modernisme en het nihilisme’ deel 1 | 12 februari | Harald Weidmann

Tentoonstelling Tussen hemel en oorlog | 21 februari – 15 juni 2025 | Museum Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38, Utrecht

Beeld: De Astronoom – ‘Copernicus de astronoom in gesprek met God’, schilderij van Jan Matejko (1872) –  (meisterdrucke.nl)
Beeld: Meester van Evert van Zoudenbalch, De Natuurkunde van het Geheelal, ‘Die mane dapper en snel’, 1465-70. Herzog August Bibliothek, Cod. Guelf. 18.2, Aug. 4o. Op de afbeelding: de personificatie van de maan met daarin Vrouwe Fortuna die verblindt door haar haren aan het rad draait. De stand van de maan houdt direct verband met het lot van mens.
Enkele kunstwerken Museum Catharijneconvent:
1. Strahlenlinien – Wassily Kandinsky, 1927. Collectie Museum Boijmans Van Beuningen
2. Portal of Initiation – Olga Frobe-Kapteyn, 1920 – Eranos Foundation
3. Gestileerde Christusfiguur – Sybold van Ravesteyn, Bijlage van De Gemeenschap, juli 1925 (collectie Van de Haterd)

Verwacht: Lezing ‘Modernisme en het nihilisme’ deel 2 | 6 maart 2025 14.00 uur – 15.30 uur |  Harald Weidmann | Gratis toegang met entreebewijs Museum Catharijneconvent
Harald Weidmann: reallygreatphilosophy.com ‘where philosophy meets…well, everything and everyone!’ | Harald Weidmann studeerde filosofie en bestuurskunde en werkte in diverse functies. Na een carrièreswitch richt hij zich op zijn passies: filosofie, antropologie en kunst, en geeft lezingen en workshops waarin deze disciplines samenkomen.

Update 27 februari 2025, 17.50 uur: (Astronoom en filosoof Galileo Galilei vindt een halve eeuw later ondersteunend bewijs voor Copernicus’ heliocentrische theorie.)
– Met dank aan Harald Weidmann.

Neurotransmitters als troost of God, misschien

Boekrecensie van: Op een andere planeet kunnen ze me redden, Lieke Marsman. – Een filosofische queeste naar misschien toch, God. Sprankelende essays en bevlogen (dagboek)verslagen. De auteur als zoeklicht, gevoed door latente spirituele gevoelens die sterk opleven bij de dood voor ogen van de ernstig zieke filosoof en Dichter de Vaderlands 2021-2022. ‘En zo sijpelde de filosofie toch ook de behandelkamer in. Want wie bepaalt wat zinloos lijden is, en wat niet?’ (Update jui 2025: Dichter Lieke Marsman ontvangt dit jaar de Constantijn Huygens-prijs voor haar hele oeuvre.)

‘Hoe gehecht je ook bent aan je eigen rationele wereldopvatting en hoezeer je ook een atheïstische opvoeding hebt genoten, onder de hogedrukspuit van een naderende dood houdt je rationaliteit het niet lang uit’
(Lieke Marsman)

God, misschien
Met God, misschien, direct na Voorwoord, laat Marsman je onmiddellijk uitnodigend in haar wereld toe. Ze wil, na lang getwijfel, ‘inzichtelijk maken welke dagelijkse praktijken er ten grondslag liggen aan de geestelijke veranderingen’ die zij beschrijft. Een sterke ouverture, waardoor je weet dat je het tot en met de finale wil beleven. Filosoof en psycholoog William James treffen we hier al een paar keer aan. James zullen we nog vaker tegenkomen.

‘Enige tijd later lees ik dat William James, grondlegger van het moderne denken over religieuze ervaringen, drie kenmerken van de geloofstoestand onderscheidt: een gevoel van vrede, een gevoel van waarheid, en de wereld die als nieuw schijnt.’
(Lieke Marsman)

‘Ik móét me wel richten tot God, al heb ik op dat moment nog geen idee wat die ‘God’ voor mij inhoudt. Dat besef dat mijn oude ideeën ontoereikend waren was voor mij trouwens wel een openbaring, eentje die gepaard ging met een enorme last die van mijn schouders viel. Die openbaring herhaalt zich sindsdien bijna wekelijks. En iedere keer is het alsof ik iets vrijer kan ademen, of de uitzaaiingen in mijn longen nou groeien of niet.’
(Lieke Marsman)

‘De wereld is alles wat het geval is’
Natuurlijk niet onverwacht dat denkers langskomen bij de speurtocht van Marsman. De auteur kent er velen. Filosofen geven antwoord of een begin van antwoord. Zoals taalfilosoof Wittgenstein. Met de Tractatus waarin hij zegt: ‘De wereld is alles wat het geval is.’ In Marsmans woorden: ‘Ik ben het geval. Ik besta.’
Verrassend legt zij Wittgenstein naast de roman Wittgensteins minnares van de Amerikaanse schrijver David Markson. Het spreekt haar aan dat Wittgensteins minnares ‘één lange mislukte poging is om het onuitspreekbare uit te spreken’. Marsman leest hierin de gedachten van hoofdpersoon Kate, die op een ‘oude typemachine typt wat er maar in haar opkomt’.

‘In het boek is er niemand die Kate hoort, niemand die haar rooksignalen beantwoordt. Maar buiten het boek zijn wij er, lezers die hoofdpersonen en hun schrijvers laten voortbestaan zolang we kunnen. Ook na hun dood.’
(Lieke Marsman)


Lieke Marsman

‘Waarover men niet kan spreken…’
Marsman schrijft in het essay Allemaal kevers over deze zin in de Tractatus: ‘Waarover men niet kan spreken, daarover moet men zwijgen’. Dat is juist wat Marsman niet doet en niet wil. De essentie van haar boek! Zij schreeuwt het uit. En dat helpt.

‘Voor mij onderstreept het juist de essentie van Wittgensteins minnares, een die het best denkbare antwoord op Wittgenstein vormt. We kunnen soms helemaal niet zwijgen over de dingen waarover we niet kunnen spreken! Er zijn trauma’s die zo groot zijn dat niets ze recht doet en toch hebben we de taal nodig om in ieder geval een poging te doen, een allereerste schreeuw.’
(Lieke Marsman)

‘Maar voor mij was het alles’
Een boek dat je niet kan wegleggen, een magneet. Eerlijk, open en mooi van taal. De auteur praat tegen zichzelf en de lezer zal luisteren. Marsman typt, net als Kate, eveneens wat er maar in haar opkomt. Intuïtief, recht uit haar angstig hart. Zij denkt mee met andere filosofen die haar van alles te zeggen hebben en denkt erover door. Steeds vanuit haar spirituele gevoel, over leven nu en (na) de dood.

‘Krijgen we onder grote druk als het ware een zintuig bij dat een werkelijk bestaande bovennatuurlijke wereld kan waarnemen – of zorgt zulk verdriet alleen voor wat extra neurotransmitters die ons als troost een beetje voor de gek houden? Eén ding is zeker: het verlangen naar bovennatuurlijke krachten op zulke momenten is echt.’
(Lieke Marsman)

‘Mijn eigen ervaring in de Veluwse bossen is, als ik die zo teruglees, niet heel indrukwekkend. Je liep door de modder, en toen had je het gevoel dat God bij je was? That’s it? Maar voor mij was het alles.’
(Lieke Marsman)

‘Misschien is God daar?’
In een ander essay, Een tweede bekering, vertelt Marsman dat de ruimte haar altijd mateloos heeft gefascineerd. Misschien is God daar? Een van haar lievelingsfilms is Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey. Ze vertelt over haar fascinatie voor ufo’s. Onderstaand beeld is een van haar favorieten. Met (vertaald) nieuwspamflet dat onder meer stelt: ‘Wat deze tekenen betekenen, dat weet alleen God.’

Een van Marsmans favoriete ufo’s: Hemels fenomeen boven Neurenberg, 14 april 1561

Westerse wetenschap
‘In het kielzog van de ufo’s’ vlogen paranormale zaken haar leven binnen. Zoals uittredingservaringen, bijna-doodervaringen, universeel bewustzijn. En ook wetenschappers die opeens iets meemaken waardoor uitgangspunten van de westerse wetenschap volledig op losse schroeven komen te staan. ‘Het idee van een universeel bewustzijn klinkt aanlokkelijk.’ Er zijn momenten dat zij erin gelooft.

‘Het strookt met het beeld dat ik van God heb, een aanwezige afwezigheid die altijd en overal is en alles mogelijk maakt, maar eenieder wel zijn eigen wil gunt. Op andere momenten zit ik hier met mijn lichaam dat overduidelijk een hoopje falende materie is, geen God te bekennen, en kan ik er helemaal niets mee.
Mijn geloof is als een foton dat tegelijk golf en deeltje is, maar waarvan je altijd maar een van de twee toestanden kunt waarnemen. (…) Wat vaststaat is dat ik het heerlijk vind om in ieder geval tussen de verschillende opties te kunnen schakelen. Ik ben liever geen laser maar een zoeklicht.’
(Lieke Marsman)

Op een andere planeet kunnen ze me redden | Lieke Marsman | dagboek/essays | Uitgeverij Pluim | 4 februari 2025 | 252 pagina’s | € 24,99 | E-book € 14,99

Beeld: Detail cover Op een andere planeet kunnen ze me redden
Foto Lieke Marsman: Zomergasten VPRO 2022
Beeld Hemels fenomeen boven Neurenberg, 14 april 1561: The Public Domain Review

AI en het hiernamaals: digitale rouw

De relatie van de geest tot het lichaam, de kwestie van de vrije wil, de mogelijkheid van onsterfelijkheid. Tegenwoordig hebben kunstmatige intelligentie en informatietechnologieën veel van de vragen geabsorbeerd die ooit door theologen en filosofen werden opgepakt: Alle eeuwige vragen zijn technische vragen geworden. – Onlangs verscheen het rapport AI and the Afterlife: From Digital Mourning to Mind Uploading, dat het snijvlak onderzoekt van technologie met dood en verdriet, een gebied dat bekend staat als ‘virtuele onsterfelijkheid’.

‘Alle eeuwige vragen zijn technische vragen geworden’

Virtuele onsterfelijkheid
AI and the Afterlife: From Digital Mourning to Mind Uploading, een onderzoek naar de dood door systematisch theoloog Nathan Mladin. In Theos’ report stelt hij dat AI een van de belangrijkste krachten is die de wereld van vandaag vormgeeft.

‘Het staat op het punt om niet alleen onze instituties en capaciteiten te transformeren, maar ook onze relaties, inclusief onze relaties met overleden dierbaren en de manier waarop we om hen rouwen. Dit rapport onderzoekt het snijvlak van technologie met dood en verdriet, een gebied dat bekend staat als ‘virtuele onsterfelijkheid’.’
(Nathan Mladin)

Rouwbots
Het rapportgaat in op digitale erfenis en herdenking, ‘rouwbots’ en digitale persona’s die momenteel te vinden zijn in de populaire cultuur en de markt, maar verdiept zich eveneens in de zorgen erover.

‘Hoewel door AI aangedreven digitale technologie onder bepaalde omstandigheden kan helpen bij het herinneren van dierbaren en het verwerken van verdriet, schuilt het gevaar in hyperrealistische en interactieve simulaties van de overledene. Deze lopen het risico kwetsbare gebruikers te misleiden en emotionele schade toe te brengen.’
(Nathan Mladin)


 Theos Think Tank – AI and the Afterlife: Is Mind Uploading the Future?

Twijfelachtige veronderstellingen
‘Mind Uploading’ is een speculatief proces van volledige hersenemulatie waarbij een hersenscan wordt gebruikt om de mentale toestand van het individu volledig na te bootsen in een digitale computer.

‘In het rapport wordt dit onderzocht als voorbeeld en kritiek op het transhumanisme en laat zien dat het uploaden van gedachten berust op een reeks twijfelachtige veronderstellingen over de geest, identiteit en het lichaam, en onsamenhangend is op zowel wetenschappelijke als filosofische gronden.’
(Nathan Mladin)

Transhumanisme
AI and the Afterlife eindigt met een vergelijking van transhumanistische en christelijke opvattingen over de dood, het lichaam en het hiernamaals…

‘…waaruit blijkt dat het transhumanisme een gebied is van de laatmoderne cultuur waar de schaduw van het christendom angstaanjagend blijft hangen, en waar christelijke opvattingen over de dood, wederopstanding en het hiernamaals op fascinerende manieren weerspiegeld en gebroken wordt door een technologisch prisma.
(Nathan Mladin)


Technology, Metaphor, and the Search for Meaning

Filosofische nauwgezetheid
Met het motto in zijn rapport verwijst Mladin naar Meghan O’Gieblyn die in God, Human, Animal, Machine van wie hij vindt dat zij met ‘filosofische nauwgezetheid, intellectueel bereik, essayistische verve, verfrissende originaliteit en een ironisch gevoel van tegenspraak’ ingaat op kunstmatige intelligenties die ons begrip en controle te boven gaan.

‘Ze put diep en soms op humoristische wijze uit haar eigen persoonlijke ervaring als voormalig religieus gelovige, nog steeds gekweld door geloofsvragen, en ze fungeert als de best mogelijke gids bij het navigeren door het gebied waar we ons allemaal in begeven.’
(Nathan Mladin)

God, Human, Animal, Machine – Technology, Metaphor, and the Search for Meaning | Meghan O’Gieblyn | 12 juli 2022 | 304 blz. | Uitgeverij Random House Usa Inc | Paperback € 13,99 | E-book € 6,99
‘Een opvallend originele verkenning van wat het zou kunnen betekenen om authentiek mens te zijn in het tijdperk van kunstmatige intelligentie, van de auteur van het veelgeprezen Interior States. • ‘Soms persoonlijk, soms filosofisch, met een verkwikkende mix van openheid en scepticisme, spreekt het bedachtzaam en gearticuleerd over de meest cruciale kwesties die onze toekomst te wachten staan.’ (Recensist en schrijver Phillip Lopate)

Bronnen:
* Theos Think Tank: AI and the Afterlife: From Digital Mourning to Mind Uploading (15-02-2024)
* AI and the afterlife: Theos’ report ( pdf, Nathan Mladin)
* Theos Think Tank : AI and the Afterlife: Is Mind Uploading the Future?
* YouTube: AI and the Afterlife: Is Mind Uploading the Future? (Black Mirror Review) ‘Zou jij een digitale versie van jezelf maken die na je dood kan voortleven? Wat dacht je van een interactieve avatar van een overleden dierbare? Of je gedachten uploaden naar een supercomputer? Dit zijn allemaal vragen die dr. Nathan Mladin heeft onderzocht in zijn bespreking van drie televisie- en filmplots die zich richten op het onderwerp mind-uploading en transhumanisme.’

Beeld: Is Digital Resurrection Possible? (theosthinktank.co.uk)
Beeld Nathan Mladin: Linkedin
Beeld  AI and the Afterlife: Is Mind Uploading the Future?: Theos Think Thank
Beeld Meghan O’Gieblyn: Goodreads

Een nabij-de-doodervaring uit 1879

Gezien in Musée d’Orsay, Parijs – In Het gedicht van de ziel (Le Poème de l’âme) zijn mysteries te ontdekken, verborgen in tekeningen, schilderijen en prachtige poëzie, schitterend weergegeven door de Lyonese kunstenaar Louis Janmot (1814-1892). In 34 grote schilderijen en tekeningen, begeleid door het gedicht, is de inwijdingsreis te volgen van een ziel op aarde. Deze spirituele reis is te bewonderen in Musée d’Orsay in Parijs, nog tot 7 januari 2024 op de tentoonstelling Le Poème de l’âme.

‘Le Poème de l’âme en Louis Janmot op het kruispunt van referenties, invloeden en stromingen die zowel literair, religieus en filosofisch, als artistiek zijn’
(Musée d’Orsay)

‘Janmot, schilder van de ziel, was anders dan alle andere kunstenaars van zijn tijd, maar toch weerspiegelt zijn werk dat van een aantal andere kunstenaars, waaronder William Blake, Philipp Otto Runge en Francisco de Goya vóór hem, zijn tijdgenoten, de Prerafaëlieten, en, later de symbolisten, met name Odilon Redon, die met hem in contact stond.’
(Musée d’Orsay)


Een van de grote zalen van Musée d’Orsay, Parijs, 29 09 2023

De tentoonstelling is georganiseerd door de musea d’Orsay en d’lOrangerie in Parijs, in wetenschappelijke samenwerking en uitzonderlijke bruiklenen van het Museum voor Schone Kunsten van Lyon. Niet alleen de eerste cyclus, maar het complete gedicht Le Poème de l’âme is er tentoongesteld.

‘De eerste cyclus, voltooid in 1854, vertelt over de eerste jaren in de hemel en op aarde van een ziel, voorgesteld in de gedaante van een jonge jongen en vergezeld door een jong meisje. We volgen de fasen en wisselvalligheden van hun reis, vanaf de geboorte van de jongen tot de vroegtijdige dood van de jonge vrouw. 

De tweede cyclus, voltooid in 1881, vertelt hoe de jongen, nu alleen, wordt geconfronteerd met de verleidingen en tegenslagen van de menselijke ziel. Een gedicht van 2814 regels, geschreven door Janmot en getiteld L’ Âme, begeleidt de werken. Het versterkt hun betekenis en is er onlosmakelijk mee verbonden. Het geheel componeert een hybride werk, literair en picturaal, dat uitnodigt tot contemplatie, luisteren en ronddwalen.‘
(Musée d’Orsay)


Sursum Corda !

Nabij-de-doodervaring
Een bijzondere tekening, de laatste uit de serie die Janmot maakte, is Sursum Corda ! (Verhef uw hart !) en is een uitdrukking ontleend aan de liturgie van de mis. Hierin vindt een man verlossing en wordt in de hemel verwelkomd door de jonge vrouw van wie hij hield.

‘De theologische deugden van geloof, hoop en naastenliefde en de kardinale deugden van voorzichtigheid, matigheid, standvastigheid en rechtvaardigheid zijn aan weerszijden verzameld, terwijl Christus de hemelse gemeente presideert, omringd door heiligen en engelen.’
(Sursum Corda !, Musée d’Orsay)

Terugkeer naar de aarde
Jamot voltooide Le Poème de l’âme op 18 september 1880 in Toulon. Het bijzondere van het slotgedicht Sursum Corda ! (1879) is, dat het een nabij-de-doodervaring weergeeft. Het suggereert, volgens het onderschrift bij de tekening, dat ‘de tijd van de man nog niet is aangebroken en dat hij naar de aarde moet terugkeren om de rest van zijn leven in geloof te werken’.

Mysteries ontdekken
‘Net als de hoofdrolspelers van Het gedicht van de ziel zal het publiek de mysteries ontdekken die in deze beelden verborgen liggen, tijdens een stapsgewijze wandeling, een initiatiereis door de werken. De tentoonstelling zal ervoor zorgen dat de twee vormen van expressie, visueel en tekstueel, naast elkaar kunnen bestaan. Zo kan de bezoeker het gedicht horen terwijl hij naar de schilderijen kijkt.’
(Musée d’Orsay)


Zelfportret (1832) van Louis Janmot op 18-jarige leeftijd, zijn eerste bekende schilderij.
Hij studeerde toen aan de L’ école des beau-arts van Lyon, waar hij later hoogleraar werd.

Schilder van de ziel
Musée d’Orsay is een groots, fantastisch museum. Schitterende zalen, waarin ik me dagenlang zou kunnen laven aan meesterwerken. De tijdelijke tenstoonstelling Le Poème de l’âme. L’idéal, ervaar ik als een spirituele toegift. Janmots poëzie raakt de ziel, en zeker ook zijn schilderijen en tekeningen. Het werk moet rechtstreeks uit zijn ziel zijn voortgekomen. Het werd een levenslang project, gerealiseerd tussen 1835 en 1881. Authentiek, zuiver en oprecht.

Wat Sursum Corda ! betreft is de idee erachter van de nabij-de-doodervaring niet zo vreemd. Uit het onderzoek van de bijna-doodervaringen blijkt volgens Bijbel&Onderwijs dat er ‘buiten zijn lichaam en ziel de mens toch bewust kan zijn van iets, en dat de Bijbel daar ook van getuigt’. Janmots ouders waren katholiek en diep religieus. Janmots werken zijn ook religieus geïnspireerd.

Bronnen o.a.:
* Musée d’Orsay, Parijs, Tentoonstelling Louis Janmot: Le Poème de l’âme, nog tot 7 januari 2024 – ‘De tentoonstelling nodigt je uit om het verhaal van deze ziel te verkennen, een initiatiereis met de personages aan te gaan en hen te volgen in hun zoektocht naar het absolute’.
* Boutiques de musée: Catalogus Louis Jamot

Beeld: Le Poème de l’âme. L’idéal, Louis Janmot, periode omtrent 1850 – 1854, Musée d’Orsay, Paris.
Beeld Sursum Corda !: Le Poème de l’âme. ‘Sursum corda !’, Louis Janmot, 1879 © Lyon MBA – Photo Martial Couderette (artscape.fr)
Foto’s Zelfportret van Louis Janmot & zaal Musée d’Orsay: PD, 29 09 2023

‘Is er leven vóór de dood? Dát is de kwestie!’

Een vertelling in de Indische wijsheidstraditie verhaalt over een leerling die van een wijze heel graag wil weten of er leven is na de dood. Het antwoord van de wijze luidt: ‘Is er leven vóór de dood? Dát is de kwestie!’ Leven vóór de dood is vooral de kwestie als de dood zich plotseling aankondigt als: Diagnose ongeneeslijk ziek. Sterfelijkheid wordt dan ineens actueel en kan tot levenshaast leiden. In de tijd die je rest, wil je zo veel mogelijk uit het leven halen. De confrontatie met onze sterfelijkheid kan de mens volgens filosoof Martin Heidegger bovendien dichter bij ‘de zin van het zijn’ brengen, dichter bij de betekenis van het bestaan.

‘In confrontatie met de dood besef je dat tijd niet oneindig is – en laadt de schaarse tijd die we hebben op met zin’
(Koen Haegens)

Levenshaast
De autobiografie Levenshaast (2016), van communicatieadviseur Ingeborg van Beek (1976 – 2022) is ‘haar rauwe, authentieke en krachtige verhaal over leven met een tikkende tijdbom in haar hoofd’. Ze schrijft over spijt en verlangens, verdriet en optimisme en haar rotsvaste geloof in de kracht van het nu. Haar psychologe voelt bij haar, naast verdriet door de confrontatie met ziekte en de dood, een buitengewone vrolijkheid. Zij noemt Van Beek levendig en ontdekkend en zegt dat ze lijdt aan levenshaast. Laconiek vraagt Van Beek of daar pillen voor zijn. De psycholoog schudt daarop haar hoofd: ‘Geniet van elk moment, je leeft maar één keer!’ Van Beeks reactie hierop is dat zij inderdaad ‘maar één keer, maar vooral iedere dag leeft’. Levenshaast regeert: op haar sterfbed wil de auteur geen spijt krijgen van alles wat zij níét heeft gedaan. ‘Ik wil drinken, dansen, de levenshaast door mijn aderen voelen stromen en ervan genieten’.

Memento mori
Levenshaast lijkt de overtreffende trap van carpe diem: pluk de dag. Dit Latijnse spreekwoord komt van de Romeinse dichter Horatius. Hij zei er wel bij: ‘Moge je wijs zijn’ en ‘dat je de dag leert dragen wàt het ook maar zal zijn’. Je weet immers nooit wat je plukt, zal hij gedacht hebben. En als dat de nabije dood is, kom je onverhoeds uit bij memento mori: Gedenk te sterven.

Beperkte tijd
De tijd kan snel door onze vingers glippen. Journalist Koen Haegens vertelt hierover in een interview in Filosofie Magazine. Van de beperkte tijd wordt hij zich sterk bewust als hij midden in het leven onverwacht een levensreddende operatie moet ondergaan. Daarna wil hij elke dag leven alsof het de laatste is, maar binnen een jaar zit hij weer in de draaimolen van apps en sociale media. Hoe komt het toch, vraagt hij zich af, dat we het liefst zo veel mogelijk van onze beperkte tijd willen genieten, maar tegelijk onze tijd verspillen aan apps en sociale media?

Toegewijde tijd
Haegens is de auteur van Op zoek naar de verstrooide tijd (2023), waarin hij onze tijdsbeleving bestudeert via de filosofie en wetenschappelijk onderzoek. In de verstrooide tijd beslissen we volgens de auteur niet actief over wat we met onze tijd doen, maar laten we ons meevoeren op de golven van de tijd. Het tegenovergestelde ervan is toegewijde tijd. Haegens: ‘In confrontatie met de dood besef je dat tijd niet oneindig is – en laadt de schaarse tijd die we hebben op met zin’.

De zin van het zijn
Een plotselinge confrontatie met onze sterfelijkheid kan de zin van het zijn in ons wakker schudden. En niet zachtzinnig, maar meedogenloos, als door het luide gerinkel van een ouderwetse wekker. Ineens zit je rechtop in bed.
‘Word ik morgen nog wakker?’ Dit is wat Haegens ervoer, toen hij vanwege een gescheurde aorta in het ziekenhuis lag: ‘Het besef van onze eindigheid zorgt ervoor dat de mens niet opgaat in een alledaags of oppervlakkig leven’.

Ons onverwisselbaar leven 
Heidegger roept zelfs op om voortdurend te leven met het einde voor ogen: Sein zum Tode. Dit lijkt een vrijwel onmogelijke opgave. Juist uit angst onze eigen dood te ontmoeten, willen we liever het leven door onze aderen voelen stromen en ervan genieten. We moeten van de filosoof wel voorkomen af te glijden naar ‘vrijblijvend’ leven: beter zou het zijn ons ‘onverwisselbaar leven’ te verwerkelijken. De dood roept ons op tot bezinning. Heidegger: ‘Hij [de dood] openbaart de onherroepelijkheid van onze beslissingen en roept ons tot het eigenlijke en eigen leven in vrijheid en zelfverantwoordelijkheid.’

Gemoedsrust
Leven met het einde voor ogen. Moet je dan alles uit het leven halen wat erin zit? Elke dag leven alsof het de laatste is? Voor je het weet is hedonisme je levensfilosofie. Genot en geluk nastreven als ultiem levensdoel. Al snel komt dan ‘de filosoof van het genot’, Epicurus, in zicht. Die heeft het echter niet over ‘platvloers’ hedonisme, maar begrijpt genot als gemoedsrust: ‘Het doel van de mens is afwezigheid van geestelijke pijn’. De autobiografie van Van Beek is wat dit betreft veelzeggend: met de dood voor ogen bestrijdt zij haar geestelijke pijn door ultiem van het leven te genieten.

Elkaar ondersteunen
Bij Arjan Broers, auteur van De beste helft (2023), is de ervaring van een flinke burn-out belangrijk geweest voor wie hij is geworden. Nadat hij ‘was opgekrabbeld en weer energie voelde, kwam de vraag op: wat ga ik in het vervolg van mijn leven doen?’ Het interesseerde hem minder dan vroeger wat hij wilde verdienen of bereiken, maar was nieuwsgierig geworden naar iets anders: naar ‘wat ik te doen of te geven heb’. Het bracht hem dichter bij de zin van het zijn, dichter bij de betekenis van het bestaan.

“Maar weet je lieve schat wat het geval is? Ik zoek iets meer ik weet alleen niet waar”. Met deze openingszinnen uit de songtekst Is Dit Alles (1982) (YouTube) van de band Doe Maar opent Broers het hoofdstuk Is dit alles? Het boek kreeg als subtitel mee: Kunnen we behalve alsmaar ouder ook wat wijzer worden? ‘We moeten stilstaan bij wie we zijn en wat we betekenen’, zegt de auteur. Er komt er een moment dat je ‘iets of iemand bent geworden. En dan moet je nog een poos’. Altijd op zoek naar wijsheid, vond hij dat een uitgelezen moment om geestelijk te groeien en wijzer te worden: een taak voor ieder van ons, en voor ons samen. Broers: ‘Want we kunnen het alleen als we elkaar helpen en ondersteunen’.

Levenshaast?
‘Is er leven vóór de dood? Dát is de kwestie!’ zei de wijze in het begin van deze overdenking. Zou je de confrontatie met je sterfelijkheid beter in een eerder stadium moeten aangaan? Levenshaast? Of liever bijtijds stílstaan bij leven en sterven? Epicurus, uit de vierde eeuw v. Chr., zegt: ‘De kunst om goed te leven en de kunst om goed te sterven is dezelfde’.

Beeld: Civis Mundi, tijdschrift voor Sociale Filosofie en Cultuur

N.B. Eerder, op 15 juni 2023 gepubliceerd in de Nieuwsbrief, onder de titel Memento Mori – Een beschouwing voor de Vereniging leven met dood.
‘Haast om te leven. Anders gezegd: alles eruit willen halen wat erin zit. Wie een dierbare heeft verloren en sterfelijkheid van heel dichtbij heeft meegemaakt, kan soms de urgentie voelen om harder te gaan leven. Maar de vraag is of je jezelf daar een plezier mee doet.’

In de Nieuwsbrief onder meer ook: Cees Baan – Uitgesteld verdriet: haast maken met liefhebben.
‘Er zat blijkbaar wat verwaarloosd verdriet in mij.’ Cees Baan vertelt zijn persoonlijke verhaal over zijn gevoel ‘haast’ te moeten maken met zorg en aandacht voor zijn geliefden.‘

Kunstenaar Babs Bakels is geen ziel maar puur materie

In de serie Sterveling van de Volkskrant spreekt Fokke Obbema iedere week met mensen over de eindigheid van het leven in al haar facetten. Afgelopen donderdag sprak hij met kunstenaar Babs Bakels. Zij is zielloos. ‘De harde realiteit is dat ik geen ziel heb, maar puur materie ben.’ Volgens Bakels hadden we ‘eerst God om zin aan ons leven te geven, maar die hebben we de laan uit gestuurd.’ – Nu voor Bakels God weg is, is de dood er voor haar als zingeving. Die leert de kunstenaar hoe ze moet leven. Leven als puur materie?

‘De dood is een fantastisch fenomeen met een slechte reputatie’
(Babs Bakels)

Reflecterend op wat Bakels allemaal opwerpt, lijkt zij beïnvloed door de Franse filosoof René Descartes die de mens zag als materie, als ‘complexe assemblages: onderdelen die samen als een machine functioneren’. Is Bakels een machine, een robot?
Hoe zij dan kunst kan scheppen, is een raadsel. Het zal lijken op iets, voortgekomen uit levenloze AI-beeldgenerators. Komt geen ziel aan te pas. Mensen met een ziel zullen er niet geraakt door worden. Liefdeloze kunst: liefde is immers niet-materieel.

‘De versluiering van de ziel begon met het centraal stellen van de ratio, door de filosoof Descartes. De moderne psychologie versmalde de ziel tot psyche. De breinwetenschap ging nog een stap verder en verlaagde spiritualiteit en emoties tot het resultaat van chemische hersenprocessen. In veel kerken werd het oude spreken over de ziel afgedankt als Grieks dualisme, met een onterechte scheiding tussen lichaam en ziel.’
(Journalist Huib de Vries in RD)

Bakels, onder meer conservator Nederlands Uitvaart Museum Tot Zover, zegt zingeving uit de dood te halen. Hoe kan zij – puur materie, zielloos – angst hebben voor de dood en er door gefascineerd worden, zoals zij zegt? Angst is emotie, is geen materie, net als liefde dat niet is. Toch kent zij angst. Wonderlijk. Zij zegt sinds jaar en dag geïnspireerd (= bezield(!)) te worden door haar favoriete onderwerp: de dood.

‘Precies, ook dat is reden dankbaar voor de dood te zijn. Natuurlijk is het een enorm verdrietige gebeurtenis, maar juist dat drukt onze neus op iets heel moois, de liefde. Juist doordat je weet dat je die kunt verliezen, nee sterker: dat je die zúlt verliezen, kun je zoveel van iemand houden.’
(Bakels in de Volkskrant)

Wonderlijk dat puur materie ‘zo veel van iemand kan houden’. Misschien wel zielsveel, maar Bakels heeft geen ziel.

‘Die [de dood] bestond natuurlijk al, maar we dachten hem met God en een hemel klein te krijgen. Sinds God weg is, is de dood er in mijn ogen voor de zingeving, want hij leert ons hoe we moeten leven.’
(Bakels)


Babs Bakels

Sterveling Bakels zegt een miniem onderdeel te zijn van een veel groter geheel, van een eeuwige golfbeweging van leven en dood, waar ze even in mee mag gaan. Mensen die leven alsof de dood niet bestaat, bekijkt ze met jaloezie.

‘Nou ja, soms. Als je je kunt verliezen in de gebeurtenissen van alledag en met de rug naar de dood toe kunt leven, dan leef je onbevangen, in ieder geval meer dan ik, haha. Ik vermoed dat de meeste mensen het op die manier aanpakken: iedere dag is een nieuwe, verder zien ze het wel. Dat is een manier om jezelf gerust te stellen, je doodsangst weg te houden.’
(Bakels)

Mensen doen er dus alles voor om zichzelf gerust te stellen, om hun doodsangst weg te houden, volgens Bakels. Zij doet daar echter ook alles voor: ze stelt zich gerust met het omarmen van kunst: onbewust lijkt ze zichzelf daarmee onsterfelijk te maken.

‘Neem het omarmen van een religie of een bepaalde ideologie. Dat voorziet in de behoefte aan een heilige waarheid die je tegen je doodsangst moet beschermen, het geeft de illusie van onsterfelijkheid. Maar je hebt ook subtielere vormen daarvan, zoals mensen die hun hele leven in dienst stellen van het verkrijgen van macht, status en materie. Ook dat zie ik als het gevolg van doodsangst.’
(Bakels)

Bakels heeft het stoffige idee dat je naarmate je ouder wordt, je verstokt blijft vasthouden aan het bestaande. Maar in deze tijd zijn het vaak de ouderen die vrijer kunnen denken over vastigheden die ze vroeger omarmden. Volgens de kunstenaar is de dood echter noodzaak om het bestaande los te laten, om afscheid te nemen van het oude.

‘Daarbij helpt de dood geweldig goed. Als je weet uit te zoomen naar dat perspectief, kun je inzien: de dood is eigenlijk een fantastisch fenomeen met een ten onrechte slechte reputatie.’
(Bakels)

Dat Bakels denkt dat de dood noodzakelijk is, werd voor haar duidelijk door Alle mensen zijn sterfelijk van Simone de Beauvoir.

‘Daarin is haar hoofdpersoon, de edelman Fosca, als enige onsterfelijk. Dat blijkt een verschrikkelijk lot, hij komt volkomen onverschillig tegenover alles en iedereen om hem heen te staan. Dat maakte voor mij duidelijk waarom eeuwig voortleven een slecht idee is, echt inspirerend.’
(Bakels)

Een onlogische conclusie. Natuurlijk is het een verschrikkelijk lot als je als enige onsterfelijk zou zijn. Eeuwig voortleven is echter een ander verhaal als iedereen eeuwig voorleeft. Maar in eeuwigheid gelooft de kunstenaar niet, en dat kan ze ook niet, als puur materie. Materie is dood.


De ziel, instrument waarmee we betekenis vinden

Hoe gaat het eigenlijk met onze ziel? Ze wordt bedreigd. Volgens Govert Buijs, verbonden aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Vrije Universiteit Amsterdam, nu afdeling Filosofie bij Geesteswetenschappen, zijn er door de gevoeligheid van de ziel veel kapers op de kust om haar te manipuleren.

‘Let op de wereld van de M: Macht, waar de politiek of de natie onze ziel wil hebben; de Markt, die onze hebzucht aanwakkert; Media, die ons zelfbeeld aan anderen leren spiegelen; en de Medische wereld, die gezondheid belooft.’ Op zichzelf allemaal niet verkeerd; maar de wereld van de M heeft de neiging constant te ontsporen en de ziel in bezit te nemen.’
(Govert Buijs)

Bronnen:
* Interview Babs Bakels ‘De dood is een fantastisch fenomeen met een slechte reputatie’ (de Volkskrant, 1 juni 2023)
* De herontdekking van de ziel – Huib de Vries (RD, 23 maart 2019)
* Museum Tot Zover (Amsterdam Oost)
* Promuse Culturele Projecten
* De ziel, instrument waarmee we betekenis vinden (Goden En Mensen, 4 april 2021)

Beeld: Museum Tot Zover (Amsterdam)
Foto Babs Bakels: Promuse
Beeld ziel: Gerhard G. (Pixabay)