Het Geheelal draait tot in eeuwigheid voort


Astronoom Copernicus

Filosoof Harald Weidmann werkt aan de dialoog tussen filosofie, kunst en wetenschap. In een glashelder betoog over de zoektocht van de mens verhaalt hij over de crisis in het christelijke middeleeuwse wereldbeeld als gevolg van de Copernicaanse revolutie in de 16de eeuw. ‘Een verhaal met een verrassende hoofdrol voor religie en spiritualiteit, en met onmiskenbare parallellen met onze huidige tijd.’

‘Het Geheelal bevestigt de werkelijkheid en beantwoordt feilloos de middeleeuwse vraag waartoe wij op aarde zijn: Waar leven wij voor?’

‘In filosofie en kunst zien we de contouren van een nieuwe wereld ontstaan. Dit is geen geleidelijke ontwikkeling, maar een worsteling waarin de mens op zoekt gaat naar nieuwe fundamenten voor zijn bestaan nu de oude hun geldigheid steeds meer verliezen. Nietzsche heeft deze toestand gemunt met zijn uitspraak over de dood van God.’
(Harald Weidmann)

Het zoekende zelfbewustzijn
Weidmann vertelt in zijn lezing Modernisme en het nihilisme met prachtige lichtbeelden van bijbehorende kunstwerken, veel meer dan ik hier weergeef. Over hoe kunst het zoekende zelfbewustzijn van de mens weerspiegelt. En Nietzsche: hij laat ‘De dolle mens’ uitroepen dat God dood is: ‘Wij hebben Hem vermoord!’. Het Humanisme tracht een antwoord te geven. Het geloof in grote verhalen verdwijnt…

‘Een zoektocht die de moderne kunst voorgoed veranderde. De indrukwekkende kunst vertelt het verhaal van een wereld die zichzelf opnieuw moest uitvinden. Een verhaal met een verrassende hoofdrol voor religie en spiritualiteit, en met onmiskenbare parallellen met onze huidige tijd.’
(Harald Weidmann)

Middeleeuws wereldbeeld
Het middeleeuws wereldbeeld kan je niet primitief noemen omdat het gebaseerd is op kennis van geschriften uit de klassieke Oudheid, op de Bijbel en op de eigen waarneming. Het Geheelal biedt houvast: de natuurlijke orde en de maatschappelijke orde verenigd. Een werkelijkheid bevestigd door de dan aanwezige kennis én door kerk en kathedraal.

‘Tijdens de eerste lezing bespreek ik de crisis in het christelijke middeleeuwse wereldbeeld als gevolg van de Copernicaanse revolutie in de 16de eeuw. De gevolgen van het heliocentrisch wereldbeeld en de daarop volgende natuurwetenschappelijke ontdekkingen, leiden in samenhang met de opkomende industrialisatie vanaf de 18de eeuw tot een breuk in de Europese cultuurgeschiedenis.’
(Harald Weidmann)

Copernicaanse wending
Als het christelijke wereldbeeld in gruzelementen valt, eerst in de steden en later op het platteland, ondergaan de gelovigen een schokkende zingevingscrisis. Daarvóór ligt alles nog rotsvast door dé kernwaarde van de middeleeuwen: het christendom. Op middeleeuwse kaarten is Jeruzalem het middelpunt van de aarde. Alles gericht op kerk en het hiernamaals. Copernicus is de boosdoener: de aarde is niet het middelpunt, maar de zon.


De Natuurkunde van het Geheelal, ‘Die mane dapper en snel’, 1465-70

Nihilisme
Er moet een nieuwe basis voor de samenleving komen, maar hoe? De macht van de kerk wankelt en neemt af. Intussen dringt de industrialisatie tot alles door. Waartoe wij op aarde zijn, weet niemand meer. Die vraag wordt opnieuw gesteld: Waar komen we vandaan, waar gaan we heen? Wat is nog echt van waarde? Er is verdriet om het verlies van de schoonheid van de aarde als gemeenschappelijk wereldbeeld. En buiten de aarde is er niets. Nihilisme dreigt.

‘En toch beweegt ze!’
Astronoom en filosoof Galileo Galilei vindt een halve eeuw later ondersteunend bewijs voor Copernicus’ heliocentrische theorie. De aarde is het onbewogen middelpunt van het universum, zo luidt echter de leer van de Rooms-Katholieke kerk. De Inquisitie veroordeelt Galilei in 1616 voor ketterij en geloofsdwaling. ‘Eppur si muove’, roept hij desalniettemin uit als hij het vonnis hoort: ‘En toch beweegt ze!’ Ontwikkelingen gaan steeds sneller. Ook door Darwins ontdekkingen is God niet langer de ‘Great Creator’.


Wassily Kandinsky – Olga Frobe-Kapteyn – Sybold van Ravesteyn

Fascisme als ‘nieuw ideaal’
Kunst weerspiegelt ook milieuvervuiling en exploitatie van de aarde. Industrialisatie dicteert het werk door machines. Massaproductie vervreemdt arbeiders van hun werk. Zij verliezen hun autonomie aan de lopende band. ‘Versnelling’ is het Leitmotiv. Het wordt hét thema van het Futurisme: beweging. Van de weeromstuit komt het fascisme op, als ‘nieuw ideaal’. Dat leidt tot de Eerste Wereldoorlog.

‘In De tweede lezing richt ik me op een aantal van de kunststromingen die na de Eerste Wereldoorlog en tijdens het Interbellum het licht zien: van constructivisme en suprematisme tot dada en surrealisme. Aan de hand van kunstwerken uit die periode, waaronder een aantal werken uit de expositie, laat ik zien hoe de crisis in de Europese cultuur zich verder verdiept.
(Harald Weidmann)

Modernisme en het nihilisme
De eerste lezing was op 12 februari 2025. In Museum Catharijneconvent geeft Weidmann op 6 maart 2025 de tweede lezing, ook los te volgen van de eerste. Afgelopen vrijdag startte de bijbehorende tentoonstelling Tussen Hemel en Aarde: Kunst en religie in het interbellum.

Harald Weidmann
Bron: Lezing ‘Modernisme en het nihilisme’ deel 1 | 12 februari | Harald Weidmann

Tentoonstelling Tussen hemel en oorlog | 21 februari – 15 juni 2025 | Museum Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38, Utrecht

Beeld: De Astronoom – ‘Copernicus de astronoom in gesprek met God’, schilderij van Jan Matejko (1872) –  (meisterdrucke.nl)
Beeld: Meester van Evert van Zoudenbalch, De Natuurkunde van het Geheelal, ‘Die mane dapper en snel’, 1465-70. Herzog August Bibliothek, Cod. Guelf. 18.2, Aug. 4o. Op de afbeelding: de personificatie van de maan met daarin Vrouwe Fortuna die verblindt door haar haren aan het rad draait. De stand van de maan houdt direct verband met het lot van mens.
Enkele kunstwerken Museum Catharijneconvent:
1. Strahlenlinien – Wassily Kandinsky, 1927. Collectie Museum Boijmans Van Beuningen
2. Portal of Initiation – Olga Frobe-Kapteyn, 1920 – Eranos Foundation
3. Gestileerde Christusfiguur – Sybold van Ravesteyn, Bijlage van De Gemeenschap, juli 1925 (collectie Van de Haterd)

Verwacht: Lezing ‘Modernisme en het nihilisme’ deel 2 | 6 maart 2025 14.00 uur – 15.30 uur |  Harald Weidmann | Gratis toegang met entreebewijs Museum Catharijneconvent
Harald Weidmann: reallygreatphilosophy.com ‘where philosophy meets…well, everything and everyone!’ | Harald Weidmann studeerde filosofie en bestuurskunde en werkte in diverse functies. Na een carrièreswitch richt hij zich op zijn passies: filosofie, antropologie en kunst, en geeft lezingen en workshops waarin deze disciplines samenkomen.

Update 27 februari 2025, 17.50 uur: (Astronoom en filosoof Galileo Galilei vindt een halve eeuw later ondersteunend bewijs voor Copernicus’ heliocentrische theorie.)
– Met dank aan Harald Weidmann.

Pleidooi voor het opnieuw omhoog kijken

Filosoof Ignaas Devisch zegt dat we verleerd zijn omhoog te kijken. Zijn nieuwste boek Vuur kan je volgens hem lezen als een pleidooi om dat opnieuw te doen. ‘Niet om opnieuw de oude goden een plaats te geven, wel omwille van het besef dat de natuur niet ophoudt bij de grenzen van onze planeet. Ook daarbuiten valt iets te halen en die materie bepaalt ons bestaan. De vuurbol die boven ons hangt, is daarvan het voorbeeld bij uitstek. Alles wat leven is op deze planeet, hebben we aan dat vuur te danken.’ In Knack van 6 januari is een boeiend interview te vinden door Jeroen de Preter met professor Ignaas Devisch (Ethiek, Filosofie en Medische Filosofie) van de Universiteit Gent en de Arteveldehogeschool.

‘Ik denk dat we hier iets kunnen leren van de oude culturen. In hun mythes en verhalen spelen straffende goden een centrale rol. Wij hebben die goden doodverklaard. In plaats van de hoop op verlossing kwamen de verlichting en ons verlangen naar individuele vrijheid. Die demythologisering en onttovering waren uiteraard bijzonder waardevolle ontwikkelingen, maar daardoor zijn we wel uit het oog verloren dat er elementen zijn die ons overstijgen en waar we fundamenteel afhankelijk van zijn.’
(Knack)

De zon is volgens Devisch onze grootste voedingsbodem en de vraag van de filosoof is hoe we de zon weer een centrale plaats geven in ons denken. En ook waarom we er niet beter in geslaagd zijn om het overschot aan energie dat de zon elke dag afgeeft te gebruiken.

‘In oude tijden was vuur een bron van vrees en fascinatie. Er werden talloze mythen en verhalen verteld en geschreven waarin het vuur was toebedeeld aan God of de goden. Zo bleek vuur een krachtig instrument. Toen de moderne mens, geholpen door wetenschap en techniek, het vuur eenmaal had getemd, leken alle problemen verholpen: de controle over vuur en verbranding zorgde voor vrijheid en vooruitgang. Waar hadden we ons nog zorgen om te maken? Die achteloosheid krijgen we nu als een boemerang in ons gezicht terug: het massale gebruik van fossiele brandstoffen is ziekmakend voor mens én milieu.’
(Knack)

In Vuur ontwikkelt Ignaas Devisch, geïnspireerd door denkers als Peter Sloterdijk en Bruno Latour, een nieuw idee over de plaats van vuur in onze wereld. Als we onze levensstandaard willen behouden, kunnen we niet zonder een nieuwe bron die onze vrijheid en welvaart in stand houdt zonder de wereld en onszelf te vernietigen. De grootste vuurbol uit ons sterrenstelsel – de zon – heeft dit potentieel.

‘Agni, de god van het vuur (bij de hindoes, pd) die zorgt voor licht, warmte en via het vuur in offerrituelen voor de verbinding tussen de mensen en de goden, wordt vereerd. Het vuur is immers het (enige) medium dat ons in staat stelt het leven op aarde te ontstijgen of boodschappen te sturen naar de goden. Daarom worden de doden gecremeerd: zodat Agni de lichaamsdelen kan vervoeren naar het hiernamaals om daar een nieuw lichaam te maken.’
(Uit: Vuur)

Kunnen we leren het heliocentrisme werkelijk te omarmen, is de vraag die Devisch stelt.

‘Onze beschaving is ondenkbaar zonder vuur. De technische beheersing ervan bracht ons welvaart, vooruitgang en vrijheid. Tegelijk stellen enkele eeuwen van onbezonnen verbranding ons vandaag voor een gigantisch probleem. Wat als de fossiele grondstoffen straks uitgeput zijn? Kunnen we onze welvaart en vrijheid bewaren zonder deze planeet te oververhitten?’
(Knack)

In zijn boek Vuur probeert Devisch aan te tonen dat we, sinds de Verlichting, veel te weinig oog hebben gehad voor de schaduwzijde van de technologische en wetenschappelijke vooruitgang.

‘Zijn wij, zoals we sinds Descartes geloven, heer en meester over de natuur? Ik denk het niet en we moeten beter leren samenwerken met de natuur. Ook op dat vlak denk ik dat we veel kunnen leren van de oude culturen. Uit oude mythes spreekt een veel groter bewustzijn van zowel de voordelen als de destructieve risico’s van het vuur. Ze kunnen het besef bijbrengen dat elke stap vooruit ook een keerzijde of een reactie met zich meebrengt, en ons op die manier helpen bij onze herpositionering ten opzichte van technologie en wetenschap.’
(Knack)

Bronnen:
* Vuur | Ignaas Devisch | De Bezige Bij | € 23,99 | E-book: € 11,99 | Verschijnt 14 januari 2021 | Devisch publiceerde onder meer Het empathisch teveel (2017 en Zijn er nog vragen (2020), een filosofieboek voor kinderen.

* ‘Wij zijn het verleerd om naar boven te kijken’ (Knack)

Foto: PD (Bornia 09 01 2021)