Boekrecensie – Geen afbeelding uit een oud manuscript,  maar een rookpluim in regenboogkleuren siert de omslag van het boek Esoterie – De zoektocht naar absolute kennis. Het suggereert oneindigheid, het bestaan van een multiversum en een frisse kijk op esoterie. In negen hoofdstukken brengt Kocku von Stuckrad het esoterisch denken van de voorbije eeuwen tot leven. Hij start met een zeer academische uiteenzetting over esoterie en het esoterisch discours veld.

door gastblogger Annick Van Damme

Het was even wennen aan de overvloed van namen, boeken en ideeën die hij zeer bondig naar voor schuift. En meteen denk ik: dit onderwerp is moeilijk in een klein boekje te proppen, zeker als je er zoveel over weet te vertellen. Neem dus maar vanaf het begin een blaadje bij de hand om te noteren over welke onderwerpen je bijkomende informatie wil opzoeken. Mocht de informatiestroom nog te overweldigend zijn, laat dan de drang om elke zin te begrijpen los en het lezen zal een stuk aangenamer worden. De eerste dertig bladzijden waren voor mij tandenbrekers, ook al ben ik vertrouwd met het onderwerp.

Von Stuckrad schotelt een gevarieerd esoterisch buffet voor. Hij wijst op de rijkdom aan ideeën door de eeuwen heen, hoe ze in elkaar overlopen en sommige oude ideeën terug opflakkeren. Een groot pluspunt aan dit boek is dat hij steeds wijst op de noodzaak kritisch te zijn over hoe we de esoterische informatie uit het verleden vanuit onze huidige zienswijze op esoterie, religie en cultuur interpreteren. Alleen al daarom is dit boek een aanrader voor iedereen die zich wil verdiepen in het onderwerp.

De laatste drie hoofdstukken stellen me regelmatig teleur, in het bijzonder het deel over Magische ordes ofwel Egypte in Engeland.  Zijn uiteenzetting  lijkt me gebaseerd op een oppervlakkige bestudering van de literatuur over de Golden Dawn en Aleister Crowley. Zijn informatie is soms fout, onvolledig en zijn conclusies te kort door de bocht.

Mag ik een meer genuanceerd beeld over de Hermetic Order of the Goden Dawn (HOGD) en de relatie met het Theosofische Genootschap schetsen? (foto Annick van Damme: AVD)

De broedplaats van de HOGD is de Societas Roscruciana in Anglia.  De HOGD had een grote aantrekkingskracht, ook op leden uit het Theosofisch Genootschap.  De HOGD liet zowel mannen als vrouwen toe en opvallend is wellicht dat vooral vrouwen doorstroomden tot de hogere graden en achter de schermen een leidinggevende rol vervulden (zowel in opleiding, organisatie als financiering). In tegenstelling tot het Theosofisch genootschap was de HOGD opgericht met het doel om niet alleen de esoterische ideeën over geest, ziel, lichaam/natuur te onderzoeken, maar deze kennis en ervaring ook te gebruiken in magische rituelen. Een idee dat bij Blavatsky de haren deed rijzen, waarop ze al vlug verbood dat leden van haar genootschap tevens lid waren van de HOGD. De relatie tussen Blavatsky en de HOGD was ronduit vijandig.

Over Aleister Crowley is heel wat te zeggen, maar hem een centrale figuur van de Golden Dawn noemen is toch een foutieve interpretatie van de rol die hij binnen de HOGD heeft gespeeld. Noem hem eerder een vrouwenversierder en onruststoker die op vraag van Mathers in de Londense HOGD-tempels orde op zaken moest stellen, maar daar de gelegenheid niet toe kreeg.

Zo weinig informatie de auteur het heeft over de HOGD, zo uitgebreid is hij over het Theosofisch Genootschap van Blavatsky. Is het misschien het aantal jaren dat een genootschap bestaat, dat de waarde ervan bepaald? Does size matter? Mij lijkt het een te sterke benadrukking van het Theosofisch Genootschap als beïnvloedende organisatie op de moderne vormen van esoterie.

In de eerste hoofdstukken worden heel wat namen opgesomd van personen waar ik nog nooit over heb gehoord. Dat waardeer ik aan dit boek, want het verruimt mijn horizon. In de eerste hoofdstukken schuwt Von Stuckrad vaagheid. Dit is voor een boek over het esoterische een enorme uitdaging en een absolute noodzaak, maar die houding lijkt weg te vallen als hij het heeft over esoterie vanaf de 19e eeuw. Nergens lees ik in de laatste hoofdstukken iets over Stanislas de Guaita, Oswald Wirth, Papus of Eliphas Levi. Laat Von Stuckrad Frankrijk en Zwitserland links liggen op de kaart van het esoterisch landschap?

Over moderniteit en esoterische beleving blijft Von Stuckrad vaag en opvallend onkritisch. Hij heeft het over  de sacralisering van de psyche, de ziel als landschap en noemt een aantal new-age fenomenen zoals bv. channeling en tendensen, en het samengaan van ecologie en esoterie, maar al bij al is dit een mager hoofdstuk. Een enkele keer verwijst hij naar seksualiteit als onderdeel van esoterische beleving, geen enkele keer naar het gebruik van geestverruimende middelen. Ik denk dat beide aspecten een belangrijke invloed hebben gehad op het esoterisch denken en beleving in de 20e eeuw. Het ontbreekt ook aan een kritische noot over de invloed van marketing op het huidig esoterisch denken.

En dan is het boek plots uit en blijf ik toch met een enigszins onbevredigd gevoel naar esoterisch kennis achter. Dit is in hoofdzaak een academisch boek, dat slechts met mate zal doorsijpelen naar het  ruimere publiek dat niet enkel het esoterische wil bestuderen, maar het ook een waardevolle plaats in hun leven willen geven. Misschien is er te veel versnippering in het esoterisch denken in de 21e eeuw om er iets zinvols over te zeggen? 

Kocku von Stuckrad is hoogleraar Religiewetenschap en Decaan van de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap bij de Rijksuniversiteit Groningen.
Kocku van Stuckrad: Esoterie. De zoektocht naar absolute kennis | Uitgeverij AUP | Paperback | € 19,95 288 blz | ISBN 978 90 8964 621 7 | !! Alleen nog als e-book verkrijgbaar

Gerelateerd: Religie en de zoektocht naar absolute kennis

Klik hier voor meer over Annick Van Damme.
_{Update 15052025 (Lay-out)}