Alles en iedereen is elementair met elkaar verbonden

De kleine elementaire deeltjes waaruit het leven bestaat – het hele leven blijkt opgebouwd uit 16 elementaire deeltjes – zijn alleen maar zichtbaar als ze een relatie aangaan met elkaar. – Deze kennis liet journalist Roek Lips tot zich doordringen en besefte dat dit heel fundamenteel is. Het leidde bij hem tot een heel ander verantwoordelijkheidsgevoel, ook ten opzichte van de natuur. Dit inzicht ontstond in gesprek met natuurkundige en hoogleraar Theoretische Sterrenkunde Vincent Icke.

‘Ik liet dat [die 16 elementaire deeltjes] tot mij doordringen en besefte dat dit heel fundamenteel is. Hier wordt een natuurkundig bewijs gegeven voor het feit dat alles in relatie staat tot elkaar terwijl wij ons dit niet altijd realiseren. In andere woorden: wij ‘zijn’ in relatie met en tot elkaar, zonder relatie zijn wij niets. Alles is wezenlijk met elkaar verbonden.’

Lips houdt zich onder meer bezig met de vraag met welke inzichten we tot een volhoudbare toekomst kunnen komen. Genoemd inzicht bracht hem dus tot een heel ander verantwoordelijkheidsgevoel:

‘Als ik niet goed voor mijn omgeving zorg, dan gaat het ook niet goed met mij.’

Die omgeving verkeert meer en meer in crisis. Voor Lips zijn de crises waar we mee te maken hebben, en dus ook de klimaatcrisis, vanuit zijn perspectief onlosmakelijk verbonden met een zingevingscrisis.

‘Als mensheid denk ik dat onze vragen, de grote vragen van deze tijd, terug te leiden zijn naar zingeving en spiritualiteit. We hebben die vragen zo naar de achtergrond geduwd de afgelopen jaren dat wij een hele harde en koude wereld hebben gemaakt met z’n allen.’

De journalist stelt dat als we deze spirituele diepte niet voeden wij in de war raken door het gebrek aan geestelijke handvatten: dan ontstaat er een crisis.

‘Het zijn beladen woorden, zingevingscrisis en spiritualiteitscrisis, maar ik ben niet zo terughoudend meer om ze toch te gebruiken. Hoop is datgene dat we nodig hebben om weer uit deze crisis te komen.’

Er zijn twee vormen zijn van hoop, stelt Lips: valse hoop en actieve hoop. ‘De valse hoop is de hoop van predikers die roepen dat het allemaal wel goed komt. De techniek zal alles wel oplossen. De hoop van het ‘in slaap sussen’. De houding van ‘niets doen en uiteindelijk komt het goed.’

‘Ik geloof meer in actieve hoop. De hoop die aangewakkerd wordt door de realiteit echt met beide ogen aan te kijken. Door mijn gezicht niet af te wenden van problemen, confronterende feiten en een realiteit die niet altijd plezierig is. Laat de pijn die daarmee gepaard gaat binnen.’

Dan pas wordt er volgens Lips iets in gang gezet wat tot handelen met inzicht, wijsheid en bewustzijn zal leiden. Actieve hoop is voor hem de hoop die ons de moed geeft om te zeggen:

‘Ik ga het anders doen, ik doe er zo niet langer aan mee!’ ‘Actieve hoop is realistische hoop,’ voegt Roek toe. Hij gelooft dat we geen makkelijke tijden tegemoet gaan, vooral wat betreft het klimaat en ons ecosysteem. ‘Maar wat ons te wachten staat is belangrijk om de urgentie op te wekken die nodig is om eindelijk in beweging te komen voor een verbinding tussen nieuw leiderschap, spiritualiteit en duurzaamheid.’

Eenvoudige en simplistische oplossingen zijn volgens Roek Lips – van het project ‘Nieuwe leiders’ (zie dagblad Trouw) en auteur van Wie kies je om te zijn? (interviews met nieuwe leiders) – niet meer mogelijk.

‘We hebben moedige leiders nodig die willen begrijpen wat de achterliggende oorzaken van de huidige problemen zijn en die beseffen dat simplistische oplossingen niet meer mogelijk zijn. Nieuwe vormen van leiderschap en aandacht voor zingeving zijn fundamenteel in het streven naar een duurzame toekomst.’

Zie: ‘De crisis van deze tijd is ten diepste een spirituele crisis’ (Samira I. Ibrahim, Wietske Merison, Nieuw Wij, 26 januari 2022)

Beeld 1: Gerd Altmann (Pixabay)

Beeld 2: ‘Elementaire deeltjes zijn de ultieme bouwstenen van de materie. Hun eigenschappen en interacties worden beschreven met behulp van de theorie van quantumvelden. Elementaire deeltjes spelen alle een eigen rol in ons heelal, op kosmologische schaal dan wel in de kleine wereld van atomen en kernen.’ (Universiteit Leiden)

Bewustzijn aparte dimensie universum?

‘Ach bewustzijn dat is niet zo bijzonder, dat zijn gewoon een paar hersencelletjes die wat doen’, kreeg cognitief neurowetenschapper Jacob Jolij ooit te horen van zijn practicumbegeleider. Hij zegt dit in zijn onlangs verschenen boek Wat is bewustzijn nou eigenlijk?. Hierin zet hij ‘alle deuren naar wat bewustzijn zou kunnen zijn open. Zijn zoektocht voert de lezer van de neurobiologie naar de natuurkunde, de kwantummechanica, de filosofie en zelfs naar de parapsychologie’. Moeten we bewustzijn eerder buiten het brein zoeken, wellicht als aparte dimensie van het universum, vraagt Jolij zich af.

‘Ik bleek een veel spiritueler aangelegd persoon dan bij mijn rol als harde hersenwetenschapper paste. Het idee dat je bewustzijn een ‘bijproduct’ is van de je hersenactiviteit en dat er niet meer is, leek op zo’n fundamentele manier onverenigbaar met wie ik in de kern ben, dat dat inderdaad niet veel langer goed kon gaan. Het roer moest dus om. Maar ja, hoe dan? Ik heb existentiële vragen. Wie ben ik? Wat is mijn geest? Wat is bewustzijn? Het ‘wetenschappelijke’ standpunt dat je geest is wat je brein doet – eigenlijk de basis waarop de moderne cognitieve neurowetenschap is gebaseerd – ‘voelt’ voor mij verkeerd.
_{(Uit: Wat is bewustzijn nou eigenlijk?)}

In een interview met Marjoleine de Vos, in NRC, gaat het onder meer om wat een van de belangrijkste basisaannames in cognitief wetenschappelijk onderzoek stelt, namelijk dat het brein en de geest feitelijk hetzelfde zijn: ‘The mind is what the brain does’. Jolij interesseert zich voor parapsychologie en voor kwantummechanica – en of je daar iets aan hebt voor het begrijpen van bewustzijn.

‘Wie de woorden ‘kwantum’ en ‘bewustzijn’ in één zin noemt wordt meteen al met pek en veren het gebouw uitgejaagd’, lacht hij.’
_(NRC)

Het idee dat bewustzijn uit de hersenen komt, is bij Jolij, afdelingshoofd van het DataLab Sociale Wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen, nooit in de basis beland. Hij heeft daar een wetenschapsfilosofisch probleem mee, maar ook een persoonlijk probleem.

‘Met dat persoonlijke is het uiteraard begonnen. Het idee dat bewustzijn iets bijzonders is en dat je geest iets bijzonders is, zat er bij mij al heel jong in. Je kan toch niet de complexiteit van wat je bent als mens, en de betekenis die alles heeft in de wereld, platslaan tot het bewegen van moleculen in pak ’m beet 1.400 gram hersenmassa? Dat is zo’n enorme reductie.’
_(NRC)

Jolij legt uit wat er bedoeld wordt met bewustzijn. Lichtdeeltjes vallen op een banaan en dan kan je die zien. Maar de ervaring het zien van de banaan is voor hem bewustzijn. Hij noemt ook het kleurenschouwspel, dat door licht door een glas-in-loodraam op de vloer valt. ‘Zonder licht dat door dat raam valt heb je dat kleurenspel niet, is er geen bewustzijn.’ Bewustzijn is voor de neurowetenschapper de ervaring an sich.

‘Ik ben dan ook wel weer voldoende wetenschapper om me te realiseren dat je op basis van een ‘gevoel’ geen harde uitspraken kunt doen over hoe zoiets complex als bewustzijn echt in elkaar zit. Wetenschap is namelijk geen geloof. Ik wil best accepteren dat bepaalde antwoorden die ik zoek fundamenteel onbewijsbaar zijn, maar om blindelings álles aan te nemen, gaat mij ook weer te ver. Er zijn namelijk best verschijnselen waar je ‘wetenschappelijke’ uitspraken over kunt doen, zelfs als dat op het eerste gezicht onmogelijk lijkt.’
_{(Uit: Wat is bewustzijn nou eigenlijk?)}

Als het nu eens waar zou zijn, het komt vast te staan: wij zijn ons brein, dan zou Jolij teleurgesteld zijn, want dan blijft bewustzijn bestaan, maar is het wel heel beperkend voor zaken als vrije wil, keuzevrijheid, betekenis.

‘Bewustzijn is een breed en fascinerend onderwerp waar zeer veel mensen, uit alle tijden en alle windstreken, zich over verwonderd hebben. Onze tocht brengt ons dan ook langs verschillende wetenschapsvelden: filosofie, psychologie, biologie en ook een aardige portie natuurkunde. En in een zoektocht naar wat bewustzijn is, zul je soms flinke omwegen moeten maken om meer te leren over de vakgebieden en zienswijzen die je niet zo goed kent.’
_{(Uit: Wat is bewustzijn nou eigenlijk?)}

Onze eeuwige zoektocht naar betekenis

‘Al sinds de mens leerde overleven houdt hij zich bezig met vragen over oorsprong en betekenis. Vandaag de dag worstelen we met dezelfde vragen, maar onze kennis over het universum – van de kosmos tot de complexe structuur van het leven en het bewustzijn – heeft de afgelopen millennia een stormachtige ontwikkeling doorgemaakt.’ In Tot het einde der tijden – De zoektocht naar de reden van ons bestaan in een nieuwe wereld neemt natuurkundige Brian Greene de lezer mee op de ultieme reis door het universum zonder zijn blik ook maar een moment af te wenden van de centrale vraag: Wat betekent het allemaal?

Hunkering naar betekenis
Het boek van de theoretisch fysicus verschijnt in Nederlandse vertaling begin april 2020. ‘Wetenschappers kunnen nu met enige zekerheid voorspellingen doen over het einde der tijden. Maar wat heeft dit voor impact op onze hunkering naar betekenis?’

‘Met de natuurkunde als basis en de oerknal als beginpunt start Brian Greene een zoektocht naar antwoorden. Hoe ziet de nieuwsgierige, leergierige maar ook fragiele mens zijn rol wanneer hij zich bewust wordt van zijn individuele en collectieve eind? Greene neemt ons mee van het prille begin tot het onvermijdelijke einde van het universum en prikkelt de lezer om de reden van ons bestaan vanuit een nieuw perspectief te bekijken. Aan de hand van de geschiedenis van de kosmos geeft Greene ons een betere kijk op onze oorsprong, een beter beeld van waar we nu staan en een beter begrip van onze volgende bestemming.’ (Uitgeverij Spectrum)

‘Majesty of religion’
Als Greene een tijdmachine had, zou hij vooruit in de tijd gaan, zegt hij in The Guardian. Hij vertelt over het onderscheid tussen feit en mening; waarom hij vooruit zou reizen in plaats van terug; en de waarde van religie: in zijn boek heeft de fysicus het over de grootsheid van religie: ‘majesty of religion’.

‘Er is een neiging, zeker onder sommige wetenschappers die ik ken, om religie te beoordelen op basis van het feit of het ons feitelijke informatie geeft over een objectieve realiteit. Dat is niet de juiste maatstaf. Er zijn vele anderen die erkennen dat de waarde van religie wordt gevonden in het vermogen om een gevoel van gemeenschap te bieden, om ons in staat te stellen ons leven in een grotere context te zien, om ons via ritueel te verbinden met onze voorouders, om angst in het gezicht te verlichten van sterfte, onder andere door sterk subjectieve voordelen. Als ik mezelf als mens wil begrijpen, en hoe ik in de lange keten van menselijke cultuur pas die duizenden jaren teruggaat, is religie een zeer waardevol onderdeel van dat verhaal.’ (Greene in The Guardian)

Kosmologisch verhaal
Greene vindt het van grote waarde te begrijpen hoe we passen in het grootst mogelijke landschap, de langst mogelijke tijdlijn.

‘Zien hoe wij en onze soort passen tussen de oerknal en de dichtstbijzijnde wetenschap kan ons tot het einde der tijden brengen, is iets dat ons een diep verhelderende context geeft. Het stelt ons in staat om de menselijke zoektocht naar betekenis en doel in een ander licht te zien, en daarmee te erkennen dat er geen ultiem antwoord in de diepten van de ruimte zweeft in afwachting van ontdekking. In plaats daarvan bevrijdt de context van het kosmologische verhaal ons volledig om onze eigen, diepe subjectieve bestaansredenen grondig te ontwikkelen.’ (Greene in The Guardian)

Bronnen:
* Natuurkundige over de zin van het leven (Geloof & Wetenschap)
* Physicist Brian Greene: ‘Factual information is not the right yardstick for religion’ (The Guardian)