‘De grootste aanval ooit op onze vrijheid’

Het kapitalisme buit ons en onze planeet genadeloos uit. Filosoof Eva von Redecker ziet in de nieuwe vormen van protest hiertegen ‘het begin van een revolutie voor het leven die de destructieve kapitalistische orde omver zou kunnen werpen en een nieuwe vorm van solidariteit voor onze basisactiviteiten zou kunnen beloven. We zouden kunnen zorgen in plaats van domineren, regenereren in plaats van uitbuiten, deelnemen in plaats van uitbuiten’. 

‘We moeten leren om de bedreiging van de toekomst te zien als de grootste aanval ooit op onze vrijheid’
(Eva von Redecker)

Uitputting van de aarde
De filosoof en auteur pleit voor een ‘revolutie voor het leven’. En die vereist meer dan een demonstratie: ‘Wat we moeten doen is laten zien dat leven zoveel meer is dan het zoveelste bezit.’

‘Vrijheid’ wordt meestal opgevat als overal te kunnen gaan en doen wat je wilt, zo maximaal mogelijk. Zo’n ongebreidelde ruimtelijke vrijheid leidt echter tot uitputting van de aarde en klimaatverandering. Eva von Redecker stelt daarom een nieuw begrip voor: vrijheid om de tijd te vullen, een vrijheid die niet gebaseerd is op ruimte, maar op tijd.’
(Nacht van de Filosofie Amsterdam)


Hoe het anders kan: biodiversiteit op de akker

Strijd tegen kapitalistische overheersing
In Filosofie Magazine vertelt Eva von Redecker wat protestbewegingen als Black Lives Matter en MeToo, alsook het leven op een biologische boerderij, ons kunnen leren over hoe het anders kan. Daarmee geeft zij een andere blik op protestbewegingen.

‘Bewegingen die in economische analyses vaak worden weggezet als “identiteitspolitiek”, zoals Black Lives Matter of MeToo, zijn in mijn optiek essentieel in de strijd tegen kapitalistische overheersing.‘
(EvR)


“Zorg dragen voor de wereld is een vorm van zelfbehoud.” (EvR)

Klimaatrechtvaardigheidsbeweging
De filosoof richt zich op levensondersteunende praktijken, zoals Black Lives Matter, Latijns-Amerikaans feminisme, de klimaatrechtvaardigheidsbeweging en inheemse protesten. Die bevragen traditionele vormen van toe-eigening en maken ze op een bevrijdende manier ongedaan. ‘We moeten leren om de bedreiging van de toekomst te zien als de grootste aanval ooit op onze vrijheid,’ stelt de filosoof en schrijfster. Dat is wat zij eerder heeft proberen te betogen in haar boek De vrijheid om te blijven.

‘We moeten vrijheid niet zien als de vrijheid om te bewegen, maar om te blijven. Dat geldt ook voor de boeren: hoe kunnen we blijven boeren, op vruchtbare grond en zonder watervervuiling of uitputting?’
(EvR)

‘Ik wil geen innovaties in luxegoederen, ik wil innovaties in duurzaam transport, voedselproductie, huisvesting en waardige zorg’
(EvR)


Eva von Redecker

Eigendomsrecht als barrière
Kapitalistische innovaties zullen volgens Von Redecker alleen diegenen ten goede komen die zich dat kunnen veroorloven. Zij vindt het niet vanzelfsprekend dat kapitalisme op dit moment innovatie aanjaagt.

‘De sector die het meest innovatief heet te zijn, de technologiesector, is dusdanig gemonopoliseerd dat er maar weinig spelers aan kunnen deelnemen. En intellectueel eigendomsrecht is een barrière geworden voor experimenten: veel patenten worden preventief geclaimd, alleen maar zodat de bedrijven die ze bezitten mensen kunnen aanklagen die ze bewust of onbewust schenden.
(…) Wereldwijd zijn in coronatijd veel mensenlevens opgeofferd omdat vrijgave van de patenten bij de Wereldgezondheidsorganisatie een tijdlang geblokkeerd werd.’
(RvD)

Natuur: levend systeem
In het bewerkte fragment van het voorwoord van Thijs Lijster bij de Nederlandstalige editie van Revolutie voor het leven van Eva von Redecker, in Filosofie Magazine, concludeert Lijster dat ‘eigendom de belangrijkste bron is van onze hedendaagse crises.’

‘Het vreemde van modern eigendom is dat het je het recht geeft om te vernietigen wat je bezit; dat verklaart vele vormen van geweld. Als je de natuur niet langer als dode grondstof zou behandelen maar als een levend systeem, zou de productie van goederen zoals we die kennen stoppen. In mijn analyse ligt de nadruk daarom meer op vernietiging dan op uitbuiting, en ik zie de oplossing dan ook niet in opnieuw toe-eigenen, maar in herstel.’
(EvR)

‘Een bekende cartoon in de New Yorker toont een man met drie kinderen bij een kampvuur in een desolaat landschap. De man zegt: ‘Ja, de planeet is verwoest, maar gedurende één prachtig moment in de geschiedenis hebben we veel waarde gecreëerd voor aandeelhouders.’ 
(Uit: Voorwoord Thijs Lijster)

Antwoord
Als de waanzin van deze manier van denken – en voor de kinderen uit de cartoon kan het niet anders dan als waanzinnig overkomen – zo zonneklaar is, vraagt Lijster zich af, waarom is het dan zo moeilijk om ons eraan te ontworstelen? ‘En op welke manier zouden we dat niettemin kunnen doen? Op die vragen geeft Eva von Redecker in het boek Revolutie voor het leven een antwoord’.

Bronnen o.a.:
* Eva von Redecker: ‘Het kapitalisme vernietigt het leven’ (Filosofie Magazine, 16 april 2025)
* Eigendom is de belangrijkste bron van onze hedendaagse crises, toont Eva von Redecker (Filosofie Magazine, 25 maart 2025)

Revolutie voor het leven | Eva von Redecker | 288 bldz. | Luxe paperback | NUR: 730 | ISBN: 978-90-834369-3-7 | € 27,95 | Met een inleiding van Thijs Lijster | Vertaald door Peter Huijzer en Jan Sietsma | Eva von Redecker deed onderzoek aan de universiteiten van Berlijn, Cambridge en Verona, voornamelijk in kritische theorie en feminisme. Ze schrijft geregeld voor Philosophie Magazin, The Guardian en Die Zeit.

Beelden: Klimaatverandering vanuit de samenhang (Appeltern)
Foto Leven op een biologische boerderij: “Met het voedselbos willen we op een natuurvriendelijke manier lokaal voedsel produceren en de biodiversiteit op de akker weer terugbrengen.”  Onno Mijs (treesforall)
Foto Eva von Redecker: Sophie Brand (Filosofie Magazine)

De wereld in de ban van goud

Goud is universeel het symbool van welvaart, macht, goddelijkheid en spiritualiteit. Helaas wekt dit edele metaal wereldwijd een onlesbare dorst op, een verlangen dat naties bouwt en vernietigt, mensen verrijkt en berooft, en de loop van de geschiedenis verandert. – Wereldmuseum Leiden is dit jaar In de ban van GOUD. ‘Bezoekers kunnen in zeven wonderbaarlijke en soms confronterende ruimtes ervaren hoe het eeuwige element, geboren uit sterrenstof, mensen wereldwijd en door tijden heen, drijft tot uitersten’.

‘Mensen dragen elke dag goud bij zich, want het zit in elke computer en mobiele telefoon’
(Wereldmuseum Leiden)

‘Miljarden jaren zit het goud diep verstopt in de aardkorst. Totdat het de interesse wekt van de bewoners van dezelfde planeet. De mens. Wij zoeken, graven en boren massaal naar goud, het meest begeerde element op aarde.‘

Hoe niets iets wordt
De tentoonstelling (t/m 26 oktober 2025) vertelt over het ontstaan van goud en moet daarvoor 13.8 miljard jaar terug in de tijd. De tentoonstelling begint in de kosmos, waar bezoekers getuige zijn van de geboorte van goud door het botsen van neutronensterren. Op muurgrote filmschermen zie je hoe niets iets wordt. Hoe de oerknal het universum vormde waarin wij nu leven. In al die jaren explodeerde en implodeerde van alles, storten sterren in, smolten de meeste subatomaire deeltjes, waarbij elementen ontstaan die nergens anders ontstaan, waaronder platina, zilver en… goud.

‘In de ban van GOUD vertelt het bredere verhaal. Met meer dan 436 objecten, variërend van historische artefacten tot hedendaagse kunstwerken van 19 kunstenaars uit 10 verschillende landen, wereldwijd, verkent de tentoonstelling de dualiteit van goud: hoe het zowel verbindt als verblindt, en hoe het zowel bewondering als verdeeldheid zaait.’

De conceptuele kunstenaar Sarah van Sonsbeeck laat met een boterham belegd met goud zien
wat iedere Nederlander op z’n bordje zou krijgen
wanneer je de Nederlandse goudvoorraad per persoon zou verdelen.

Status en imago
Bezoekers krijgen ook inzicht in de donkere kant van de goudwinning die steeds destructievere gevolgen heeft voor onze planeet, en in hoe het groeiende verlangen naar status en imago in de samenleving, een obsessieve relatie tussen mens en materiaal in stand houdt. Grootschalige ontbossing en watervervuiling is onder meer het gevolg. En uitstoot van risicovolle chemicaliën zoals kwik: de gevolgen voor de natuur zijn vernietigend.

‘Deze thema’s sluiten nauw aan bij actuele maatschappelijke debatten over klimaatverandering, geopolitieke kwesties, kolonialisme, herkomstonderzoek en restitutie.’  

Op dit belangrijke gouden sieraad uit de Indo-Javaanse periode zijn drie wielen, sudarsanacakra, afgebeeld, die worden geassocieerd met de Hindoeïstische god Vishnu. Ook de twee Garuda’s boven aan weerszijden zouden kunnen verwijzen naar Vishnu. Vooral de monsterkop, kala, bovenaan het sieraad is opvallend. 

‘Groots Goud’ neemt bezoekers mee naar een wonderbaarlijke schatkamer vol gouden objecten van koningen, keizers en religieuze leiders. Hier worden gouden kronen, tronen en juwelen getoond, evenals goddelijke altaren en offers die de spirituele en politieke macht van goud benadrukken.’

Ecologische voetafdruk
Een interactieve wereldkaart toont de locaties van goudmijnbouw wereldwijd en nodigt bezoekers uit om bewustwording te vergroten over de realiteit van de ecologische voetafdruk van het winnen van goud. Veelal vindt goudwinning plaats in gebieden waar arbeiders onder erbarmelijke omstandigheden werken. Sebastião Ribeiro Salgado maakte in 1944 ‘krachtige foto’s’ van een goudmijn in de open lucht, in Serra Pelada in Brazilië. Hierin werkten vijftigduizend gravers in levensgevaarlijke omstandigheden.

‘Salgado verzuchtte: “Wat is het toch dat een saai, geel metaal mensen ertoe brengt om hun huizen te verlaten, hun bezittingen te verkopen, een continent te doorkruisen en hun leven, hun ledematen en verstand riskeren voor een droom?”.’


Hemelschijf van Nebra (1750 v.Chr.) waarop onder meer, ‘dicht bij elkaar’, het zevengesternte de Plejaden

Hemelschijf van Nebra
Een prachtige fotoprojectie is te zien van fotograaf Juraj Lipták: de Hemelschijf van Nebra. Een met goud ingelegde bronzen hemelschijf. Gemaakt rond 1750 v.Chr. en rond 1600 v.Chr. in de grond begraven als offer. Wat de schijf precies betekent, is volgens het museum nog niet duidelijk.
Religieuze voorwerpen zijn er ook te zien uitgeleend door Museum Catharijneconvent, zoals reliekhouders en liturgische objecten die de spirituele kracht van goud in het christendom en andere religies weergeven.

‘Maar het laat zien dat mensen in de bronstijd al een idee hadden van tijd en ruimte door naar sterren en planeten te kijken. Het gebruik van goud is niet alleen mooi, maar ook passend, want goud komt uit het heelal. Maar dat wisten ze toen nog niet.’

Bron: Wereldmuseum Leiden (tentoonstelling en persbericht)
Steenstraat 1, 2312 BS Leiden (vlakbij NS Leiden Centraal)

Foto illustratie Wereldmuseum Leiden: PD (26 januari 2025)
Foto Boterham belegd met goud: PD (26 januari 2025)
Sieraad versierd met een monsterkop: Goud; Java, Indonesië; 1350-1400; aankoop G. Tillman; TM-1278-7: PD (26 januari 2025)
Foto De Hemelschijf van  Nebra (Saksen-Anhalt), ca. 1600 v.Chr., brons en goud: LDA Sachsen-Anhalt (de Volkskrant, 30 augustus 2022)

‘We moeten ál het leven op aarde centraal stellen’

Landschapspijn en klimaatstress. We voelen emoties bij de veranderende natuur om ons heen. Milieufilosoof en milieuactivist Glenn A. Albrecht geeft momenteel in Nederland een lezingenreeks over zijn boek Aarde-emoties. Over de emoties die de teloorgang van natuur en veranderende leefomgevingen oproepen. Over een nieuw tijdperk: het Symbioceen, waarin mens, natuur en technologie in balans samenleven en profiteren van elkaars bestaan. Aarde-emoties verscheen in 2019 in tal van talen. ‘Een nieuwe taal voor een nieuwe wereld’.

‘Milieufilosoof Glenn Albrecht onderzocht als docent duurzaamheid jarenlang de relatie tussen ecosystemen en de menselijke gezondheid’

Terrafurie
Het symbioceen moet het destructieve antropoceen opvolgen. In het symbioceen, zegt het boek, hebben we geen last meer van ‘biofobie’ (angst voor het leven), van ‘topoaversie’ (weerstand tegen bepaalde ontwrichte plekken waarvan we ooit hielden), van ‘terrafurie’ of ‘klimaatwoede’.

‘Wanneer we ergens geen taal voor hebben, kunnen we het ook niet beschermen. Filosoof Ludwig Wittgenstein schreef dat de grenzen van onze taal de grenzen van onze wereld zijn. Je zou kunnen zeggen dat ik probeer om de grenzen van onze wereld te verleggen.’
(Glenn Albrecht)


Glenn Albrecht

Troostwee
Onze relatie met de aarde verandert. In Aarde-emoties reikt de Australische denker Albrecht hiervoor nieuwe woorden aan: ‘De wereld verandert sneller dan de taal.’

‘Albrecht beschrijft nieuwe emoties zoals ‘solastalgie’, de ‘troostwee’ die je hebt, terwijl je thuis bent en je vertrouwde leefomgeving wordt vernietigd of in verval is. Dit is misschien wel dé bepalende emotie van de eenentwintigste eeuw.’
(Noordboek)

Paradox
Ondanks gevoelens als ‘solastalgia’ blijft het grootste deel van de mensheid de natuur uitbuiten. Er lijkt dus sprake van een paradox: enerzijds geven mensen om het milieu en anderzijds blijven ze het verwoesten. Voxweb (Magazine van de Radboud Universiteit) vraagt Albrecht hoe hij dat verklaart.

‘Klopt; we hebben inderdaad zulke gevoelens voor de aarde, maar toch vernietigen we haar. Dat komt omdat we afgeleid zijn. Vandaag de dag leven we in een wereld vol leugens. Reclames en marketing zijn groots in hun pogingen om ons af te leiden van de feiten omtrent klimaatverandering.’
(Glenn Albrecht)


‘Er zijn maar twee opties: de dood of een symbiotische relatie met de wereld’
(Voxweb, Glenn Albrecht)

Antropoceen was destructief
De milieufilosoof muntte de steeds meer ingeburgerde term ‘symbioceen’: dat staat voor opnieuw ‘symbiotisch’ leven met de natuur. In het symbioceen leven en werken we samen met alles wat leeft op aarde, zegt de Radboud Universiteit. Radboud Reflects organiseerde afgelopen dinsdag lezingen met Albrecht en andere filosofen.

‘We zien de natuur niet langer louter als gebruiksvoorwerp of als object, maar als een wezenlijke samenwerkingspartner. Het Symbioceen geeft ons weer hoop voor een toekomst waarin we daadwerkelijk samenleven met de natuur.’
(Radboud Universiteit)

Niet louter consument van de aarde
Na zijn lezing over Aarde-emoties sprak Albrecht met filosofen Elize de Mul en Boris van Meurs, met als doel te komen tot een symbiografie: een beschrijving van ons leven in relatie met de natuur in plaats van als louter consument van de aarde.

‘Klimaatverandering, de vernietiging van ecosystemen en mensen die ongelukkiger worden. Het is tijd voor een radicale ommezwaai, vindt de Australische milieufilosoof Glenn Albrecht. ‘We moeten ál het leven op aarde centraal stellen.’
(Trouw)

Bronnen:
* Radboud Universiteit / Voxweb – Milieufilosoof: ‘Er zijn maar twee opties: de dood of een symbiotische relatie met de wereld’
* Filosofie Magazine – Glenn Albrecht: ‘Door klimaatverandering kun je heimwee hebben terwijl je nog thuis bent’
* Trouw – Milieufilosoof Glenn Albrecht: ‘De strijd om klimaatverandering vraagt om nieuwe woorden’
* Aarde-emoties – een nieuwe taal voor een nieuwe wereld | Glenn A. Albrecht | Vertaling: Joris Capenberghs | ISBN 978 94 6471 132 5 | Paperback met flappen| 336 pagina’s | € 34,90 | 01042024 | Noordboek

► Zie ook de nieuwe taal van Glenn Albrecht in: NRC – ‘Ecoparalyse, solastalgie – nieuwe termen in tijden van een klimaatcrisis: Volgens milieufilosoof Glenn Albrecht schieten woorden tekort om te beschrijven over wat er met de aarde gebeurt. Dus bedacht hij nieuwe termen. “We moeten op andere manieren leren praten”.’

Beeld: Cover Aarde-emotie (detail)
Beeld Glenn Albrecht: Brainwash – ► Glenn Albrecht is via livestream aanwezig op het Brainwash Festival oktober 2024 ◄
Beeld aarde: The God who loves © 2024 – Chris Duffett Art

Vincent van Gogh schildert de spiegel van de ziel

De diepe eerbied voor het mysterie dat zich voor Vincent van Goghs ziel plaatste in de onmetelijke hemel boven het vlakke veenland, maar later ook in de Provençaalse zon en de sterrennacht, heeft hem vaak getroost. In zijn werk wilde hij die troost tot expressie brengen. – Kick Bras, voormalig docent spiritualiteit aan de Theologie Universiteit Kampen, schrijft in het artikel ‘In de natuur herkende Van Gogh de condition humaine’ over hoe Van Gogh zin en betekenis in de natuur vormgeeft, en verband legt tussen natuurbeleving en spiritualiteit. ‘Ik zie in de natuur, bijvoorbeeld in bomen, expressie en als ’t ware een ziel.’

‘Welnu, ik zie er dit en dat in, hier op de stille hei
waar ik God voel hoog boven U en mij.’
(Vincent van Gogh)

Bras vertelt dat Vincent van Gogh (1853 – 1890) zichzelf ziet als de zaaier die hoop zaait en zelfs de dood kon beschouwen als een troost.


Korenveld met maaier – Vincent van Gogh -1889

‘Zo schilderde hij de maaier in het veld even buiten de inrichting waarin hij was opgenomen, als een beeld van de dood, maar in een stralende zon.’
(Kick Bras)

‘Vincent voegde daar wel aan toe dat het een dood was ‘bijna met een glimlach. Het is helemaal geel, afgezien van een rij paarse heuvels – bleek- en lichtgeel. Ik vind het grappig dat ik het zo heb gezien door de tralies van een cel.’
(Van Gogh Museum)

‘Strijd des levens’
Vincent maakte Boomwortels in 1882. Daarover schreef hij, aldus Bras, aan zijn broer dat hij in die tekening een sentiment wilde leggen:

‘… het zich als ’t ware krampachtig en hartstogtelijk [sic] vastwortelen in de aarde en het toch half losgerukt zijn door de stormen … iets uitdrukken van den strijd des levens.’
(Vincent van Gogh)


Boomwortels – Vincent van Gogh – 1890

Een spiegel van de menselijke ziel
In de natuur herkende Van Gogh de condition humaine. (Die term staat voor ‘wij mensen worden tegengehouden door onszelf’ of ‘het lot van het mensdom’. Ook wel vertaalt als ‘het menselijk tekort’ – waaraan alle mensen onderworpen zijn.) Volgens Bras wilde Vincent in zijn tekeningen en schilderijen de natuur tonen ‘als een spiegel van de menselijke ziel, een spiegel van zijn eigen emoties’.

’Ik zie in de natuur, bijvoorbeeld in bomen, expressie en als ’t ware een ziel.’
(VvG)

Een teken van het grote levensmysterie
De kunstenaar deelde deze visie met zijn vrienden Gauguin en Bernard en, vervolgt de auteur, breder gezien, met de symbolistische kunstenaars: niet de natuur naturalistisch weergeven, maar als symbool van zin en betekenis, menselijke emoties en spirituele waarden.

‘De natuur werd daarbij niet alleen een spiegel van de ziel, maar ook een teken van het grote levensmysterie, waarmee de mens de confrontatie aan moet gaan.’
(KB)


Foto van de exacte locatie waar Vincent van Gogh Boomwortels schilderde – 1907

‘De dingen zijn zóó onuitsprekelijk’
In dat vlakke land van de veengronden in Drenthe voelt hij een intense verbondenheid met quelque chose là- haut [iets daarboven], zoals de boerenschilder Millet het uitdrukt. 

‘Het is iets ontzettends, iets awfull’s [ontzagwekkends], waar ge voor staat – de dingen zijn zóó onuitsprekelijk dat ik er geen woorden voor heb, dat als ik niet Uw broer en Uw vriend was, die zwijgen voor ondankbaar en voor weinig humaan zou houden, ik niets zou zeggen …  welnu, ik zie er dit en dat in, hier op de stille hei waar ik God voel hoog boven U en mij.’
(VvG)

Iets verder in de tekst zegt de auteur: ‘Het mysterie van Dat wat boven ons uitgaat roept in zijn ziel een diepe awe op. Dit betekent zoiets als eerbied, ontzag.’


Stilleven met Bijbel – Vincent van Gogh – 1885

Joie de vivre
‘Op de stille hei voel ik God hoog boven U en mij’, schrijft Vincent. – In een eerder blog, Vincents joie de vivre, wil de schilder optimaal leven, van het leven genieten.

‘Maar maar ja, die altijd aanwezige Bijbel… van zijn vader, de dominee. Op Vincents doek Stilleven met Bijbel durft Vincent zijn ‘eigen bijbel’: La  joie de vivre van Emile Zola, te schilderen. Voorzichtig, klein, naast de lijvige Bijbel van zijn vader, die nog maar pas dood is. Het boek van Zola kan je zien als een soort ‘bijbel’ van het moderne leven. Beide boeken staan symbool voor de verschillende levensvisies van Vincent en zijn vader. – Vincent vindt zijn ziel en God in de natuur, ervaart het mysterie van het leven puur, als een mysticus.
(PD)


Don McLean

Don McLean zingt Van Gogh
Een verrassingsoptreden van Don McLean voor de bezoekers van het Van Gogh Museum, met aller tijden favoriet Vincent (meer bekend als Starry, Starry Night), op zondag 25 augustus 2019. Als je goed luistert, hoor je dat McLean niet alleen de Starry, Starry Night bezingt, maar ook zijn andere schilderijen.

Bronnen:
* ‘In de natuur herkende Van Gogh de condition humaine’  (Volzin, 17 10 2023)
* Vincent van Goghs ‘joie de vivre’ (Goden En Mensen, 28 03 2023)
* Van Gogh Museum Amsterdam

– Beeld: Sterrennacht boven de Rhône – Vincent van Gogh – 1889. Credits: Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
– Korenveld met maaier – Vincent van Gogh. Credits: Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
– Beeld: Boomwortels – Vincent van Gogh. Credits: Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
– Foto Boomwortels (1907): de exacte locatie waar Vincent van Gogh het schilderij Boomwortels schilderde (Pontoise Museum blog)
– Beeld Stilleven met Bijbel: Vincent van Gogh, Nuenen. Credits: Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
– Beeld Don McLean: wikipedia

‘Nietzsches filosofie verwoestte het atheïsme’

Friedrich Nietzsche (1844-1900), de Duitse filosoof die de dood van God proclameerde, zag in zijn tijd al de sloopkogel van het atheïsme woest om zich heen slaan. Hoewel vrijwel niemand in Nietzsches tijd begreep wat de dood van God betekende, voorzag Nietzsche de gevolgen van deze tragedie. – Aldus Camiel van der Graaf in zijn artikel Hoe Nietzsches antichristelijke filosofie het atheïsme verwoestte. ‘Nietzsche maakt als geen ander duidelijk wat de uiterste en logische consequentie is van het atheïsme.’

‘Een consequentie die zelfs voor atheïsten, trots als ze zijn op hun acceptatie van de ‘meedogenloze onverschilligheid’ van het universum, te huiveringwekkend is’
(Camiel van der Graaf)

‘De dood van God, of het niet meer geloven in God, betekende het einde van het geloof in het bestaan van het bovennatuurlijke. Er is – in de woorden van Nietzsche – geen ‘Hinterwelt’, dus geen hemel, geen transcendent bestaan boven of naast ons zintuiglijk waarneembare bestaan. Laat staan dat uit het bovennatuurlijke het ‘Goede’ of het ‘Ware’ geopenbaard kan worden.’

Socrates
Van der Graaf verwijst met het ‘Goede’ en het ‘Ware’ [en het ‘Schone’] naar Socrates en stelt dat de dood van God het einde betekende van bijna 2500 jaar geloof. Dat met Socrates begon met het geloof in het ‘Goede’ en het ‘Ware’ die zich aan ons geopenbaard zouden hebben vanuit een andere, bovennatuurlijke wereld.


Socrates onderwijst de Atheense politicus Alcibiades

Volgens de auteur legt Nietzsche de vinger op de zere plek: als er geen ‘Hinterwelt’ is, bestaan er ook geen universele waarden, en bestaat er geen universele, absolute en objectieve grondslag voor goed of kwaad.

‘Wat goed of kwaad is, hangt af van de willekeurige definitie die daaraan in een specifieke samenleving gegeven wordt, in een bepaalde tijd en op een bepaalde plaats.’

Meedogenloze onverschilligheid
De religieuze waarheid zou dan vervangen kunnen worden door een andere waarheidsvinding. Van der Graaf geeft als voorbeeld de waarheidsvinding door de wetenschappelijke methode van Richard Dawkins.

‘De ingebeelde, ja zelfs potentieel ‘gevaarlijke’ religieuze waarheid moet plaatsmaken voor objectieve waarheidsvinding door middel van de ratio en de wetenschappelijke methode. De wetenschappelijke methode neemt Dawkins’ ‘meedogenloze onverschilligheid’ van de natuur als uitgangspunt.’

Want, zo stelt Dawkins in River Out of Eden: A Darwinian View of Life: het universum dat we waarnemen heeft precies de eigenschappen die we mogen verwachten als er in wezen geen ontwerp, geen doel, geen kwaad, geen goed is, niets anders dan meedogenloze onverschilligheid.

‘De natuur is niet wreed, alleen meedogenloos onverschillig. Dit is een van de moeilijkste lessen die mensen kunnen leren. We kunnen niet toegeven dat de dingen noch goed noch slecht zijn, noch wreed noch vriendelijk, maar gewoon ongevoelig – onverschillig voor al het lijden, zonder enig doel.’

‘Een doortrapte en verderfelijke pseudo-christen’
Nietzsches antwoord daarop – al zo’n 150 jaar geleden – klinkt voor velen wellicht toch onverwacht en verrassend. En zelfs vernietigend voor de fiere atheïst. Van der Graaf meldt dat de wetenschappelijke atheïst, die van de machtige bovenklasse verwacht dat zij zich dient te onderwerpen aan wetenschappelijk bewezen waarheden, volgens Nietzsche zelfs ‘een doortrapte en verderfelijke pseudo-christen’ is.  

‘Die wetenschapper is aanhanger van een slavenmoraal bij wie de dood van God kennelijk nog niet is doorgedrongen. De heersende klasse bepaalt zelf wel welke ‘waarheid’ zij accepteert. Als er geen universele moraal is, dan heerst de machtigste.’ 

De machtigste dient niet de waarheid
De machtigste dient niet de waarheid. De waarheid dient de machtigste… Nietzsche ontmaskert hier, zo stelt Van der Graaf, de wetenschappelijke atheïst als iemand die de christelijke slavenmoraal voortzet onder een andere noemer. Als iemand die universele waarden vanuit de denkbeeldige Hinterwelt opnieuw introduceert. Als iemand die de machtspositie van de heersende klasse op doortrapte wijze ondergraaft.


Friedrich Nietzsche (1844-1900)

Na de Tweede Wereldoorlog en de gruwelijkheid van de Shoah laat de seculiere intellectuele klasse – die decennialang dweepte met Nietzsche – het Nietzscheaanse vallen. Volgens de geallieerden waren de daden van de nazi’s dermate verwerpelijk, dat die in strijd zouden zijn met iets als het ‘natuurrecht’, dat nog boven de door mensen gemaakte wetten zou staan. Van der Graaf: ‘Daar is potdorie die Hinterwelt weer!’

Rechten van de mens
De auteur verwijst vervolgens naar de Verenigde Naties die direct na de Tweede Wereldoorlog aan de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens werkten.

‘We hoeven niet verder te lezen dan de allereerste zin in de Preambule van die verklaring, om te begrijpen dat het atheïsme een tragische dood is gestorven en de Hinterwelt springlevend is. De tekst luidt: “Overwegende, dat erkenning van de inherente waardigheid en van de gelijke en onvervreemdbare rechten van alle leden van de mensengemeenschap grondslag is voor de vrijheid, gerechtigheid en vrede in de wereld;” ’

‘De dood van God heeft nooit plaatsgevonden’

Geen hoger transcendent criterium?
“Inherente waardigheid”? “Gelijke en onvervreemdbare rechten” van elk mens? De auteur vraagt zich nu van alles af:

‘Het universum wordt volgens Dawkins toch geregeerd door niets anders dan ‘meedogenloze onverschilligheid’? Er is toch helemaal geen hoger, transcendent criterium van goed of kwaad waaraan wij door mensen gemaakte regels, onze wetten, die door de machtigste instantie worden uitgevaardigd, kunnen toetsen? Volgens de atheïstische logica vinden wetten toch uitsluitend hun rechtvaardiging in de (al dan niet democratische) machtsuitoefening door de toevallige heersers in een samenleving?’

Het atheïsme is zo dood als een pier
Van der Graaf: ‘Kennelijk toch niet… Wat regeert dan in plaats van de ‘meedogenloze onverschilligheid’?

‘Geldt dan alsnog universeel dat elk mens, waar dan ook, wanneer dan ook, waardevol is en dat de zwakken beschermd moeten worden tegen uitbuiting door de sterken? Het unanieme antwoord van de verlichte Westerse mens is nu een onomwonden ja. De Hinterwelt, de hemel, God zelf, heeft glorieus overwonnen. Macht moet gebonden worden aan ‘gerechtigheid’. Het atheïsme is zo dood als een pier.’

Dankzij Nietzsche, aldus de auteur, weten we hoe de waarachtige atheïst (in tegenstelling tot de wetenschappelijke atheïst) behoort te denken: het is de onvoorwaardelijke acceptatie van een verwerpelijke, christelijke slavenmoraal, gebaseerd op de illusie van het bestaan van een transcendente, goddelijke wereld.

‘Nietzsche maakt als geen ander duidelijk wat de uiterste en logische consequentie is van het atheïsme. Een consequentie die zelfs voor atheïsten, trots als ze zijn op hun acceptatie van de ‘meedogenloze onverschilligheid’ van het universum, te huiveringwekkend is.’

Hinterwelt terug van nooit weggeweest
De verlichte Westerse mens, ‘de trotse rationalist, die gebogen stond over het graf van God, gaat nog steeds over tot de orde van de dag, levend in de waan van het wetenschappelijke atheïsme,’ zegt Van der Graaf tot slot.

‘Maar het lijkt er steeds meer op dat de dood van God nooit heeft plaatsgevonden. Alsof de meeste mensen nog steeds diepgelovige christenen zijn, die de Hinterwelt als vanzelfsprekende realiteit aanvaarden. Alsof de Hinterwelt terug is van nooit weggeweest, alsof het vanzelfsprekend is dat ‘mensenrechten’ echt bestaan.’

Zie:
* Hoe Nietzsches antichristelijke filosofie het atheisme verwoestte (7 december 2023, katholiek.nl)
* Nietzsche – ‘De dolle mens’

Beeld Nietzsche: Maartje de Sonnaville (Filosofie Magazine)
Beeld Socrates: François-André Vincent – Frans kunstschilder uit de neoclassicistische school (Historiek)
Foto Nietzsche: De Bezieling
Beeld atheïsme: Landelijk Expertisecentrum Sterven

Hoe een klein beestje groot kan denken

Ieder beestje op planeet aarde – van heel erg klein tot heel erg groot, heeft het instinct – of het bewustzijn – meegekregen dat als het iets groter is gegroeid, een belangrijke taak krijgt om planeet Aarde gezond te houden. Dat kunnen ze niet alleen, dat kunnen ze alleen met z’n allen. Want als er beestjes of beesten uitsterven, dan kan de natuur het moeilijk krijgen.

Het licht-filosofisch getinte boekje Beestje klein, wil iets zijn laat aan kleine mensjes, met een verhaaltje in een kleurrijk prentenboekje, zien hoe kleine beestjes de natuur al kunnen helpen.

‘Heb jij weleens een vraag? Weet jij wel hoe je heet? Het beestje in dit verhaal weet het niet.
En hij heeft nog veel meer vragen.’
(Uit: Beestje klein, wil iets zijn)

Er is een beestje, een klein beestje dat iets wil zijn. Het voelt: ik beteken iets, ik kan iets doen. Eerst wil het weten: wie ben ik? Dan kan ik ook iets zijn. Hoe heet ik? Nog meer vragen heeft dat beestje en hij onderneemt dan ook een dappere zoektocht naar antwoorden.

‘Onder een steen wordt hij geboren
Kruipt als laatste uit het ei
Beweegt zijn pootjes , hoofd en lijf
Alles is nieuw en nog wat stijf’
(Uit: Beestje klein, wil iets zijn)

Gelukkig merkte iemand dat ondernemende beestje op, zodat we zijn zoektocht kunnen volgen. Auteur Margaret van Mierlo schreef het op. Zo bijzonder vindt zij het dat een klein beestje op zoek gaat naar de zin van het leven en daarbij ontdekt hoe belangrijk – en ook fijn – de natuur is.

Het is een verhaaltje voor peuters en kleuters. Die kleine mensjes staan van nature al open voor alles om zich heen. Zij willen ontdekken, aanraken, proeven, voelen, ruiken, en stellen vanaf het moment dat ze kunnen praten, vragen zoals: ‘Waarom?’ – Dit boekje is een lieve handreiking.

‘Het idee ontstond op een wandeling in coronatijd toen ik een kevertje op zijn rug op het zandpad zag liggen. Hulpeloos, in paniek, met spartelende pootjes en helemaal alleen. Terwijl ik het kevertje weer op zijn pootjes zette, kreeg ik een idee voor een verhaaltje. Een zoektocht van een eenzaam kevertje naar de zin van het bestaan. Iets waar ikzelf ook mee bezig was.’
(Margaret van Mierlo)


Bron:
Beestje klein, wil iets zijn | Margaret van Mierlo | Illustraties: Janneke van Nunen-Vos | Uitgeverij boekꞏscout – Soest | Maart 2023 | ISBN: 978-94-646-8502-2 | € 15,95 – inclusief verzendkosten: ook via Bruna

‘Het verhaaltje kwam er, maar had illustraties nodig. Tijdens een gesprek met een oud-collega en vriendin Janneke van Nunen-Vos, herinnerde ik me dat zij heel leuk kon tekenen. Van het een kwam het ander en het mooie resultaat zie je in ons boekje. Beestje klein, wil iets zijn is ons eerste duo-project. Het boorde bij allebei nieuwe vormen van creativiteit aan. De samenwerking bevalt zo goed dat we al met een volgend boekje bezig zijn.‘ (Margaret van Mierlo)

UPDATE 04 -5-23