De God Denkbaar Denkbaar Alles

Kan een allesomvattend, goddelijk perspectief op de werkelijkheid wel bestaan? Deeltjesfysicus Heinrich Päs vindt dat ‘waarschijnlijk onmogelijk, maar het is denkbaar. Dat iets niet mogelijk is voor ons, betekent niet dat het niet bestaat.’ – Willem Frederik Hermans zei in 1956 over zijn boek De God Denkbaar Denkbaar de God: ‘Het gaat over een God Denkbaar. Een god kan Denkbaar zijn… maar denkbaar, wat is niet allemaal denkbaar? Alles is denkbaar.’ In The One (2024) zegt Päs dat alles in het universum een aspect is van één verenigd geheel. – Dat ‘alles één is’ geloofde Plato lang geleden al.

‘Tweeduizend jaar geleden stelde Plato dat het universum één is. De kwantummechanica bewijst zijn gelijk’
_{(Heinrich Päs)}

‘Dit idee, dat monisme wordt genoemd, heeft een rijke geschiedenis van drieduizend jaar: Plato geloofde dat ‘alles één is’, maar het monisme werd later door de middeleeuwse kerk als irrationeel verworpen en als ketterij onderdrukt. Niettemin bleef het monisme bestaan, wat een inspiratiebron was voor de verlichtingswetenschap en de romantische poëzie.’
_{(Uit: The One)}

Heinrich Päs toont aan hoe het monisme – zo leert The One – de hedendaagse natuurkunde zou kunnen inspireren, hoe het de intellectuele stagnatie zou kunnen doorbreken die de vooruitgang in de moderne natuurkunde heeft verzand. En de wetenschap kan helpen de ‘grote theorie van alles‘ te verwezenlijken waar zij al tientallen jaren naar streeft.

_{‘Hoe een eeuwenoud idee de toekomst van de natuurkunde bepaalt’ – Heinrich Päs}

Heinrich Päs (1971) is hoogleraar theoretische natuurkunde aan de Technische Universiteit Dortmund en doet onderzoek naar neutrino’s en kosmologie. Eerder schreef hij het boek The Perfect Wave (2014) over de mysterieuze eigenschappen van neutrino’s.

‘Päs schreef het boek The One waarin hij stelt dat moderne ontwikkelingen in de natuurkunde erop wijzen dat het universum één geheel is, waarin alles met elkaar samenhangt – een idee dat aansluit bij eeuwenoude monistische filosofische theorieën zoals die van de Griekse filosoof Plato (ca. 427-347 v. Chr.).’
_{(Webredacteur Jonathan Janssen, Filosofie Magazine)}

Janssen schrijft dat volgens Päs de ideeën van de moderne natuurkunde goed aansluiten bij verschillende monistische theorieën uit de geschiedenis van de filosofie. Een daarvan is de filosofie van Plato, die onze werkelijkheid beschrijft als een zwakke representatie van een perfecte en eeuwige ‘ideeënwereld’.

‘Plato schreef al dat wat wij waarnemen een projectie is van de fundamentele werkelijkheid. In zijn allegorie van de grot zitten er een aantal gevangenen in een grot, die de werkelijkheid buiten de grot niet kunnen zien maar enkel de schaduwen van objecten op de muur. Op dezelfde manier zijn onze dagelijkse ervaringen volgens Plato slechts een uitvloeisel van ons beperkte perspectief op de werkelijkheid.’
_{(Päs, Filosofie Magazine)}

_{‘On demand’ quantumverstrengeling} _{– TU Delft}

Essayist Maarten van Buuren stelt zelfs dat God dankzij de quantummechanica terugkeert als alomvattende kiemkracht in de Natuur. Het idee dat alle natuurprocessen gehoorzamen aan de wet van afkoeling en verval moet volgens hem worden herzien. Over zijn boek Quantum, de oerknal en God dat in 2021 verscheen, interviewden Hans Rutten en Jacques Poot de auteur.

‘Er gaapt een kloof tussen onze waarneming en de dynamiek waar alles uit voortkomt. Over die grens en over de oorsprong van de dingen gaat het in Quantum, de oerknal en God.’
_{(Academie op Kreta)}

‘Het mystieke is niet hoe de wereld is, maar dat zij is’
_{(W. F. Hermans, 1921-1995)}

_{Willem Frederik Hermans met zijn poes Sebastiaan in 1955}

Wim Davidse, auteur van het boek Er is meer in ons – leren van de mystici, vertelt in Ongrond over ‘een werkelijkheid die in wezen geestelijk van aard is’. Hij haalt een prachtig voorbeeld aan uit Helgoland van de natuurkundige Carlo Rovelli. Die beschrijft in het begin van zijn boek mooi hoe die duizelingwekkende diepten ontdekt worden in de kwantumfysica.

Davidse verwijst ook naar computerwetenschapper en filosoof Bernardo Kastrup die zegt dat fysische entiteiten geen zelfstandig bestaan hebben.

‘Het zijn verschijningsvormen of beelden van een diepere laag van de werkelijkheid, die in wezen geestelijk van aard is.
_(Kastrup)

Een werkelijkheid die in wezen geestelijk van aard is…

Dat is nu net wat mysticus Erik van Ruysbeek (1915-2004) bedoelde toen hij schreef dat men in de fysica bestanddelen heeft gevonden van wat men vroeger ‘geest’ noemde.’
_(Davidse)

Bronnen:
* ‘De kwantummechanica laat zien dat alles met elkaar verstrengeld is’ (Filosofie Magazine, 6 maart 2024)
* The One. How an ancient idea holds the future of physics| Heinrich Päs| Uitgever Icon Books | 15-02-2024 | Paperback | 368 pagina’s | € 18,95
* Quantum, de oerknal en God (Lemniscaat, Maarten van Buuren)
* De duizelingwekkende diepten in de kwantumfysica (Goden En Mensen, 2022)
* Een ander verhaal dan hemel, hel en reïncarnatie (Goden en Mensen, 2021)
* De God Denkbaar Denkbaar de God (Willem Frederik Hermans, 1956)

Beeld: Cover van Quantum (detail), Manjit Kumar, Hoofduitgeverij Mondadori)
Beeld Heinrich Päs: Next Big Idea Club Magazine
Beeld Quantumverstrengeling: Info via Kennislink
Foto Willem Frederik Hermans met zijn poes Sebastiaan in 1955 – Geportretteerd door Ed van der Elsken. Ed van der Elsken/Nederlands Fotomuseum

Non-dualisme, de grondslag van alles

Speurend naar non-dualisme kom ik weer bij het begrip advaita. Advaita is een woord uit het Sanskriet. In de Indiase Upanishaden (8e eeuw v.Chr.) wordt over advaita gesproken – ‘a’ is afwezigheid, van ‘dvaita’ komen onze woorden duaal (tweeledig) en duo (twee).

– Deel 3 –

‘In de Upanishaden wordt non-dualiteit gezien als het begin van alles. Van hieruit ontstonden de splitsingen en scheidingen die leidden tot de veelvormige kosmos en de scheiding tussen zelf-zijn en het andere. Toch blijft non-dualiteit de grondslag van alles.’ ‘De beschrijving van advaita (geen tweeheid) of non-dualiteit komt uit de mondelinge overdracht van asceten en Rishis (zieners) uit India en is via een lange traditie van leraren overgedragen.’

Het komt mij voor dat de westerse wereld, voordat we dualistisch gingen denken, ook min of meer non-dualistisch van aard genoemd kan worden, ook al had niemand nog van advaita gehoord. Waren we toen niet met z’n allen non-duaal één, samen met God? Zijn we langzamerhand van het eenheidsdenken verdwaald geraakt?

‘De kloof tussen de materiële wereld en de spirituele wereld werd steeds groter,’ zegt Van der Braak. ‘Filosoof Charles Taylor beschrijft in A Secular Age de ontwikkeling van het middeleeuwse denken, waarin de wereld totaal bezield en doortrokken is van God, naar de huidige tijd waarin we dualistisch denken. Dat ging niet in één keer, maar stapje voor stapje.’

Dualisme houdt zich bezig met tegenstellingen, zoals lichaam – geest, god – mens, man – vrouw. Filosoof Stine Jensen vindt het dualisme hardnekkig:

‘Het denken in tegenstellingen, binaire opposities, beïnvloedt nog altijd sterk hoe wij onszelf zien en de samenleving inrichten. Denk bijvoorbeeld aan de manier waarop wij innerlijke conflicten ervaren en beschrijven: ons gevoel wil het een, maar het verstand het ander.’

Is het dan zo dat, ook wat religie betreft, we toch dualistisch zijn blijven denken? Volgens Renard gaat de dualistische benadering in de verschillende godsdiensten ervan uit dat God en mens twee totaal verschillende entiteiten zijn (en blijven), terwijl non-dualisme als kernboodschap zowel voorkomt in het boeddhisme, hindoeïsme als taoïsme. Volgens de oud-benedictijner monnik Charles Steur is

‘De werkelijkheid non-dualistisch, dat wil zeggen niet-twee, maar een oorspronkelijke, ongedeelde eenheid, waar al wat bestaat toe behoort. De mens die zich bewust is van deze eenheid, ziet dat de werkelijkheid samenvalt met wat in het christendom wordt aangeduid als God. Buiten God is er niets, Hij is alles in allen.’

Zie:
Deel 1 Non-dualisme, weg van bevrijding
Deel 2 Non-dualisme, het ervaren van eenheid

Beeld: Het teken voor infinitief. Oneindig. (hediyefabrikasi.blog)

Laatste en vierde deel: 6 mei

Non-dualisme, het ervaren van eenheid

Non-dualisme (het ervaren van eenheid), misschien populair geworden door het zenboeddhisme, weerklinkt steeds meer in de westerse wereld, zeker in die van de nieuwe spiritualiteit. Zou het kunnen dat deze oorspronkelijk hindoeïstische filosofische stroming, ook wel advaita, genoemd (niet-tweeheid, openheid) om die reden een relevante gedachte is geworden?

– Deel 2 –

Kan non-dualisme ook een antwoord kan zijn op religie dat wereldwijd in het verleden en heden, tot conflicten kon en kan leiden? Swami Vivekananda – de eerste hindoe die de universele boodschap van de spiritualiteit voor een groot westers publiek bracht – zei hierover (in 1896) dat…

‘…het nu eenmaal in de aard der dingen ligt dat dualistische religies vechten en ruzie maken met elkaar, dat hebben ze altijd gedaan. (…) Laten we de harmonie proberen te vinden die non-dualisme ons brengt’.

De ware staat van de mens
Volgens Renard heerst er echter in het christendom – maar ook in het jodendom en de islam – een algeheel klimaat waarin juist de non-dualistische benadering herkend wordt als het allerbelangrijkste gegeven van het bestaan. Hij verwijst naar een zin van Jezus als ‘Ik en de Vader zijn één’. Dat duidde volgens hem op Jezus’ zicht op de ware staat van de mens.

Eigen god net iets beter
Echter, al in een kerkelijke verklaring in 325 A.D. op het concilie van Nicea, werd uitsluitend Jezus beschouwd als één met God, en niemand anders.
Helaas denken de verschillende religies bovendien dat zij toch nèt iets van elkaar verschillen, en dat hun eigen god nèt iets beter is dan de andere, of in ieder geval een betere boodschap heeft gestuurd. Renard noemt dit een niet-beseffen dat het hier om concepten gaat als wortel van alle conflicten, die hij ziet als de grondoorzaak van alle godsdienstoorlogen.

Interpretatie
Zouden we religies terug moeten brengen naar hun non-dualistische staat? Volgens Renard is er nu geen klimaat waarin het non-dualistische als het meest wezenlijke wordt herkend. Zelf ziet hij ‘Besef van non-dualiteit’ als kiem of wortel van alle religies. Hij ziet dat bijvoorbeeld in uitspraken van Jezus (‘Ik en de Vader zijn één’), maar door de interpretatie hiervan ontstonden al verschillen.

‘Doe het goede’
Het oorspronkelijke ‘non-dualistische Besef’ zou in gedrag kunnen worden vertaald, maar de verschillende religies hebben echter adviezen en richtlijnen ontwikkeld, die in de loop van de tijd volgens Renard helaas zijn uitgegroeid tot bouwwerken van normen en codes, vaak in strijd met elkaar. Hij lijkt zich getroost doordat ‘de eenvoud van één klemtoon overblijft, die neerkomt op: ‘doe het goede’.

Beeld: ‘Niets staat los van elkaar – dit geldt niet alleen voor tegenpolen, maar voor alles’ (hetnlpcollege.nl

Zie deel 1: Non-dualisme, weg van bevrijding

(Wordt vervolgd met deel 3 (5 mei) en 4 (6 mei)

Non-dualisme, een weg van bevrijding

Bevrijding van de onvrede met het bestaan, met het huidige moment, met de huidige gedachte, zo zegt Philip Renard het in zijn boek Non-dualisme, de directe bevrijdingsweg. Wat non-dualisme precies betekent is niet direct helder te krijgen, al wordt het soms voorgesteld als antwoord op onze westerse, dualistische manier van denken. Dat zou volgens Renard aandacht verdienen omdat non-dualisme door zijn radicaliteit het enige is dat werkelijk de wortel blootlegt van alle verdeeldheid en strijd (dualisme), en omdat het ook de weg aangeeft om hieraan een einde te maken.

– Deel 1 –

Advaita Vedanta
Renard ‘doorliep’ de weg van de Advaita Vedanta: een spirituele traditie afkomstig uit India, en maakt onderdeel uit van de Vedische traditie, gebaseerd op de Veda’s, de oudste geschriften van de wereld en de basis van de Indiase cultuur.

Een weg van bevrijding
Spiritueel leraar Alexander Zöllner stelt in zijn Handboek Non-duale coaching dat non-dualiteit geen object is en we er, alleen al om die reden, feitelijk niets over kunnen zeggen. Maar toch zijn diverse omschrijvingen te vinden van non-dualisme, waarvan ik er hier enkele geef:

‘Een van de klassieke Indiase wegen om verlichting te bereiken’; ‘advaita’; ‘de werkelijkheid die zich als tweevoudig aan ons schijnt voor te doen’; ‘verlichting’; ‘de ervaring dat er geen tegenstelling is tussen ik en niet-ik’; ‘de ervaring van eenheid’; ‘een weg van bevrijding’.’

Filosofie van India
Het begrip non-dualisme kom je vooral tegen in de filosofie van India. Volgens een van de vele beschrijvingen van non-dualisme zou dit echter niet zozeer een filosofie zijn, maar een weg van bevrijding. Tegengesteld aan het dualisme. Een weg van bevrijding… dat klinkt beloftevol en hoopvol in onze wereld van conflicten, als mogelijk effect van dualistisch denken.

Descartes
Bij dualisme komen we al gauw bij Descartes terecht. Deze 17e-eeuwse filosoof kwam al denkend tot de conclusie dat geest en lichaam twee aparte werelden waren, omdat hij alleen met zijn geest tot de conclusie kwam dat hij bestaat omdat hij denkt: Cogito ergo sum. Zo kwam hij tot denken (geestelijk) en uitgebreidheid (materieel, lichaam). Het dualistische van Descartes zit hem dus in zijn strikte tweedeling van het materiële en het geestelijke. Door hoogleraar boeddhistische filosofie aan de Vrije Universiteit André van der Braak wordt de tegenstelling tussen non-dualisme en dualisme een heet hangijzer in de filosofie genoemd. ‘Door Descartes was het dualisme eeuwenlang zeer succesvol. Maar het monisme is met een opmars bezig,’ zei hij destijds in het artikel Non-dualisme geeft denkruimte, in Trouw:

‘Non-dualisme levert veel ruimte op in je denken, meent Van der Braak. ‘Uitgaan van tegenstellingen zorgt voor een soort verkokerde manier van kijken. Als je die tegenstellingen los kunt laten, komt een groter gedeelte van de werkelijkheid bij je binnen. Want je sluit veel buiten door alles meteen in categorieën te willen indelen.’

Een goed voorbeeld van zaken die we graag meteen categoriseren, zijn emoties. ‘Een gevoel is goed of fout, prettig of naar. Terwijl het kan helpen te denken: deze ervaring is noch goed noch slecht, maar gewoon een ervaring die ik meemaak. Met kunst is het net zo. Een schilderij op je in laten werken, zonder het meteen mooi of lelijk te noemen, levert een veel rijkere ervaring op.’

Religie
Is non-dualisme een oplossing voor de niet altijd zo positieve invloed van religie in de wereld, ook gezien de aversie vanuit de seculiere wereld richting religie, en de onderlinge strijd tussen religies zelf? Immers, non-dualisme is door zijn radicaliteit het enige dat werkelijk de wortel blootlegt van alle verdeeldheid en strijd (dualisme), en omdat het ook de weg aangeeft om hieraan een einde te maken.

Dualisme
Volgens Van der Braak is dualisme de natuurlijke vijand van non-dualisme. Want daar geldt dat de werkelijkheid uit goede en kwade krachten bestaat – God en duivel bijvoorbeeld. Descartes maakte ook een fundamenteel onderscheid tussen het menselijk bewustzijn en de werkelijkheid. Dit gedachtegoed is in het Westen heel invloedrijk geweest. Het monisme zet hier eenheid tegenover: geest en lichaam zijn één.

Descartes en Spinoza
Je zou hier, om het verschil te verduidelijken, Spinoza en Descartes tegenover elkaar kunnen zetten. Spinoza als monist en Descartes als dualist. Spinoza ging er vanuit dat niets zelfstandig kan bestaan: alles is van elkaar afhankelijk, alles is onderdeel van één groot proces (God of de Natuur.) Descartes onderscheidde lichaam en geest, maar dacht wel dat de verbinding ertussen geschiedde door de pijnappelklier: op die plek zouden denken en lichaam op elkaar inwerken. Hierbij speelde volgens hem God een rol. Voor Descartes bestond de mens uit twee substanties: lichaam en geest. Volgens Spinoza is er maar één substantie. God of de Natuur: voor hem is dat hetzelfde.

Dualisme hardnekkig
Volgens filosoof Stine Jensen is Descartes dood, maar het dualisme hardnekkig. Mensen denken in tegenstellingen, en dat beïnvloedt sterk hoe wij onszelf zien en de samenleving inrichten. Zou non-dualisme – in onze tijd – als ‘weg van bevrijding’ – inderdaad een gewenst en effectief antwoord kunnen zijn op ons dualistisch denken dat de westerse mens beheerst? Die denkwijze lijkt immers steeds tot conflicten tussen mensen onderling en/of tussen groepen te leiden.

Deel 2: Non-dualisme, het ervaren van eenheid
Deel 3: Non-dualisme, de grondslag van alles
Deel 4: Non-dualisme als nieuwe wereldorde

Bronnen:
* Non-dualisme, Philip Renard, Felix Uitgeverij, 2005
* Handboek Non-duale coaching, Alexander Zöllner, uitgeverij Inzicht, Hillegom, 2017
* ‘Non-dualisme geeft denkruimte’ Trouw, Marije van Beek, 2012
* Weg met het dualisme van lichaam en geest, Stine Jensen, joop.bnnvara.nl
* Sanskrietteksten die de non-duale werkelijkheid van het individu en de wereld beschrijven. Ze vormen het laatste deel van de Veda’s (De heilige boeken van het hindoeïsme.)
* Non-dualiteit, Douwe Tiemersma, Advaita Centrum
* Non-dualistisch christendom, Charles Steur, uitgeverij Elikser

Beeld: civismundi.nl