Waar is Spinoza als je hem nodig hebt?

Spinoza toonde de mens niet als een hoger wezen dan de andere op aarde, zegt historicus Tineke Bennema. Zij schrijft in de Volkskrant dat het tijd wordt dat we andere mensen, dieren, planten en stenen beschouwen als een heilige eenheid. ‘De relatie van Nederlanders met de natuur is volkomen uit het lood, het is een hysterische verhouding van uitersten, van dominantie en angst, van vernietigen en herstellen, van uitbuiten en ophemelen.’

‘De opvatting die ik heb over God en de natuur wijkt sterk af van de late christenen.
Ik beschouw God namelijk als de in de dingen wonende oorzaak van alles,
niet als een oorzaak buiten de dingen.
Alles is volgens mij in God en beweegt zich in God.’
(Spinoza)

Bennema verwijst niet alleen naar de ‘uitzonderlijke en verguisde’ Spinoza, maar ook naar het confucianisme, taoïsme en de islam die de mens eveneens zagen als een wezen niet hoger dan de andere op aarde.

‘De mens heeft zijn functie, net als de andere. Sterker nog, hij werd pas gelukkig als hij zichzelf ziet als niets bijzonders en alles om zich heen heel schoon vindt: andere mensen, dieren, planten, stenen, planeten, en respecteert en beschouwt als een heilige eenheid. Waarin hij zijn plaats kent.’

Het zou helpen als die gedachte weer leidend wordt, stelt Bennema. In het, soms zelfs doorgeslagen, fundamentalistisch-atheïstische Nederland roept het meteen weerstand op om religieuze zienswijzen te herintroduceren.

‘Maar ook voor hen kan heiligheid in de vorm van respect voor de natuur een inzicht zijn.’

Het christendom en de westerse filosofen waren vooral gericht op de cognitieve vaardigheden van de mens (‘ik denk, dus ik ben’) en hadden weinig oog voor de plaats van de mens in de natuur.

‘Zonder water en lucht had Descartes niet lang kunnen denken/bestaan. Ze stelden dat de natuur er was voor de mens om van te profiteren en te domineren. Dat was Gods wens zelfs. Het jodendom en christendom plaatsen eerst God boven de natuur en daarna de mens erbuiten als plaatsvervangend heerser.’

Heel anders dan in andere religies en filosofieën, waarin de mens een nederig onderdeeltje is van de aarde, van de kosmos en daarmee een goddelijke eenheid vormt.

‘Maar so far voor de westerse vermeende almacht van de mens: hij heeft als heerser nu een vet probleem, omdat hij heeft gefaald de aarde eronder te houden, en de planeet zal de mens laten branden in de hel. Het zou de mens moeten doen twijfelen aan zijn heerschappij.’

Zonder een herziening van de Nederlandse houding ten opzichte van de natuur kan de technologie ons als deus ex machina ook niet redden, vindt de historicus.

‘Er is een totaal andere, fundamentele switch nodig, een niet-materiële kijk. Te beginnen met het verwerven van kennis over de natuur, hoe systematisch en mooi elk onderdeel in elkaar steekt en een rol vervult die een andere ondersteunt. Met nieuwsgierigheid, verwondering, een portie nederigheid.’

Zie: Opinie: Het wordt tijd dat we andere mensen, dieren, planten en stenen beschouwen als een heilige eenheid (de Volkskrant, Tineke Bennema, augustus 2022)

Beeld: academieopkreta.com
Tekening: mystiekeschool.nl

Staat God boven de wet?

Rabbijn Nathan Lopes Cardozo bespreekt in het Nieuw Israëlietisch Weekblad (NIW) op boeiende wijze de balans tussen democratie en de goddelijke wet aan de hand van de symboliek van de chanoekia (de negenarmige kandelaber, PD.) Volgens de halacha (de joodse wet) bestaat er een ‘fascinerende balans tussen de goddelijke wet en democratie’. Beide zijn vertegenwoordigd en samen zorgen ze ervoor dat een maatschappij kan functioneren, terwijl de Tora wordt gezien als de ultieme spirituele en morele bestemming.

De halacha schept de mogelijkheid voor een democratisch model waarin de mens over de wet beslist, en niet alleen God. Met Gods volledige toestemming. Zelfs op het initiatief van God, zoals weerspiegeld in Tora.

‘Met andere woorden, de Tora zelf geeft de aanzet tot het Staatsrecht: Stel shoftim (rechters in het Sanhedrin) aan, én shotrim (magistraten die oordelen volgens ‘de wet van de koning’, het civiel recht, Devarim 16:18). Evenzo schrijft de Tora: Tzedek tzedek tirdof (streef zuivere rechtspraak na, 16:20). De herhaling van het woord tzedek (rechtvaardigheid) kan worden uitgelegd als rechtspraak die in overeenkomst is met zowel de wetten van de Tora als de ‘wetten van de koning’.’
(NIW)

De grote Talmoedgeleerde en denker Rabbi Nissim van Gerona (14e-eeuws Spanje), ook wel Ran genoemd, dacht na over het Judaïsme. Het Judaïsme vertegenwoordigt een theocentrisch wereldbeeld waarbij God in het centrum wordt geplaatst. Hij is de focus en absolute autoriteit. Terwijl het democratische wereldbeeld de mensheid centraal stelt. Ran kwam met een theorie waarin hij uiteenzette dat Judaïsme niet het idee propageert van volledige theocratie, maar eigenlijk een halachische democratie voorstaat.

‘Hij zette een moedige en zeer intrigerende politieke theorie neer waarin de wet van de Tora gescheiden werd van ‘de wet van de koning’, de maatschappelijke wet.’
(NIW)

De koning en het politieke systeem echter, is het toegestaan – en zelfs aan te bevelen – om burgers te beoordelen op andere criteria die in overeenstemming zijn met de tijd, en die soms zelfs tegen het standaard oordeel van de Tora ingaan, aldus Lopez Cardozo. Ran, zo zegt hij, vond het nodig wetten in te voeren die te maken hebben met ‘de werkelijkheid van het dagelijks leven, die vaak niet beantwoorden aan de spirituele eisen van de Tora‘.

God staat niet boven de wet.

Zie:
* De diepgaande betekenis van de menora (NIW)

Beeld: Arnold Friberg – Impressie van het ontvangen van de stenen tafelen door Mozes

In Israël vrede op Jom Kipoer 2025

Column – Die dag, op Jom Kipoer in 2025, breekt als donderslag bij heldere hemel definitief de vrede uit tussen Israël en de Palestijnen. Het Israëlisch parlement ziet het licht en durft zelfverzekerd op de Eeuwige te vertrouwen.

De vijf jaren ervoor zijn de Tora en de Talmoed uitputtend bestudeerd door de Commissie voor Vrede onder leiding van de voorzitter van de Knesset. De opdracht van het parlement was destijds om in de joodse geschriften te zoeken naar een ultieme oplossing voor het conflict tussen Israël en de Palestijnen. Een van de eyeopeners bleek een oude tekst uit de Talmoed. Daarin concludeert de joodse wetgeleerde Hillel dat de samenvatting van de hele Tora erop neerkomt ‘dat wat jij niet wil dat jou wordt aangedaan, je dat je naaste niet aandoet’. Volgens Hillel is de rest ‘commentaar’.

Voor de commissie was het alsof de Eeuwige sprak en daar Zijn woord heilig is, kon zij er niet onderuit om er daden aan te verbinden. Ook die werden gevonden in de geschriften. Nooit eerder klonken woorden zo overtuigend. De Talmoed beveelt ‘vreedzaam samenleven aan, verdraagzaamheid, respect voor kennis en verbeelding, eerbetoon aan woorden en hun melodie’.

De commissie besefte dat de noachitische geboden (een wet in de Tora voor niet-joden) voor de gehele mensheid gelden. De gedachte hierbij is dat alleen als iedereen, Jood en niet-Jood, dus ook de Palestijnen, zich aan deze geboden houden, een goede samenleving mogelijk is.
Ook begreep men de tekst van de ethische geloofsbelijdenis in de Hebreeuwse Bijbel nu beter. In Micha 6:8 staat: ‘Hij heeft u, o mens, bekend gemaakt wat goed is en wat de HEERE van u vraagt: niets anders dan recht te doen, goedertierenheid lief te hebben en ootmoedig te wandelen met uw God.’ En bovendien, zoals Amos Oz in de 20e eeuw schreef: ‘God is de grote wetgever in de hemel’.  

Eveneens werd de gezaghebbende Misjnee Tora, ook wel de Tweede Tora genoemd, opnieuw uitgeplozen. Hierin definieert rabbijn en rechtsgeleerde Maimonides algemene gedragsregels en stelt dat ‘wie zich aan deze leefregels houdt omdat hij ze logisch vindt, een chacham oemot haolam (niet-Joodse wijze mens) is. Wie de regels naleeft omdat ze door de Eeuwige gegeven zijn, is een chassied oemot haolam (niet-Joodse getrouwe) en maakt deel uit van de olam haba (toekomende wereld)’.

In 2025 passen de joden in Israël eigenlijk toe wat in hun eigen Tora en Talmoed al eeuwen geschreven staat. Tot dan toe deden zij, in het ruim zeventig jaar durende conflict, de Palestijnen aan wat ze zelf niet wilden dat hun aangedaan werd. De Palestijnen deden hetzelfde. Zo duurden conflicten, geweld en oorlog voort. Decennialang lagen er hoge muren voor de vrede.  

Deel uitmaken van ‘de toekomende wereld’. Dat geeft de doorslag bij het Israëlische parlement. Het grenzeloze conflict tussen Israël en de Palestijnen eindigt nu definitief, anders zou er geen sprake kunnen zijn van een toekomende wereld, niet alleen niet voor Israël, maar ook niet voor de Palestijnen.  

In het diepste geheim voerden de Commissie voor Vrede en de Palestijnse Autoriteit gesprekken met elkaar op basis van de geschriften. De commissie voelde zich er in hoge mate door bezield en vond de juiste woorden. En weerklank bij de Palestijnen. Israël zal nu deel uitmaken van de toekomende wereld.

Foto: Hosny Salah (Pixabay)

Kabbala: toegankelijke mystiek in Amsterdam

MetratronPD

De tentoonstelling Kabbala, over de mystieke traditie van het jodendom, is werkelijk prachtig opgebouwd, met bijzondere boekwerken, kunstwerken en video’s. Plus heldere informatie. In twee zalen van het Joods Historisch Museum in Amsterdam. Voor je het weet ben je twee uur verder en vraag je je af waarom kabbala zich niet eerder zo schitterend en toegankelijk liet zien. Een imponerende tentoonstelling die ‘de vele aspecten van kabbala toont in onverwachte combinaties van eeuwenoude objecten en moderne kunstwerken’.

‘Kabbala staat voor een eeuwenoude, joodse mystieke leer, die oorspronkelijk geheim was en uitsluitend met ingewijden werd gedeeld. Kabbala is onlosmakelijk verbonden met de joodse religie.’ (JHM)

Het boek van de Schepping (Sefer Yetsira) – is er te zien (11e eeuw). Door een anonieme Italiaanse kopiist met inkt op perkament geschreven en in bruikleen geschonken door de Biblioteca Apostolica Vaticana. Het is een van de fundamentele werken van kabbala. Het wordt ‘volgens de meeste geleerden’ zelfs aan aartsvader Abraham toegeschreven, en zou de essentie van kabbala bevatten, ‘de geheime leer der joden’.* Het is gebaseerd op de geheime leer van de kosmogonie, over het ontstaan van het heelal, en de kosmologie, dat zich bezighoudt met de oorsprong en de evolutie van het heelal. De Sefer Yetsira is waarschijnlijk in de tweede of derde eeuw samengesteld.
(* In: Het boek der Schepping, Rabbī ʿAqīvaʾ ben Yōse, 2001, 1e druk)

‘De tentoonstelling start met een ‘decompressieruimte’, waar bezoekers vanuit de vertrouwde, alledaagse wereld overgaan naar de onbekende wereld van kabbala. Werken van kunstenaars als Barnett Newman, R.B. Kitaj, Marc Chagall en Anselm Kiefer tonen hoe kabbala hen inspireerde.’ (JHW)

Kabbala zou als gids bedoeld zijn voor degenen die de bron van hun ziel willen bereiken, en wordt gezien als mystieke kennis, ‘verborgen wijsheid’, binnen het jodendom. Het is de studie van goddelijke inspiratie en profetie en wordt een weg genoemd om God te benaderen en Hem trouw te blijven. Het gaat kabbala ook om ‘Gods uniciteit, Voorzienigheid en wereldleiding’, en hoe de mens de wereld kan verbeteren door de geboden en verboden uit de Tora na te leven.

‘Kabbala betekent letterlijk ‘ontvangst’ en gaat ervan uit dat er ‘oerkennis’ bestaat over God, de schepping en over het functioneren van mensen. Vanaf de 20e eeuw bereikte kabbala een steeds breder publiek en werd ook een bron van inspiratie voor kunstenaars, schrijvers, filmmakers en hedendaagse pop-iconen, joods en niet-joods.’ (JHM)

Juliaan van Acker, emeritus hoogleraar orthopedagogiek aan de Radbouduniversiteit Nijmegen noemde kabbala in 2017 meer dan ooit noodzakelijk: ‘De joodse mystiek biedt de diamanten die het leven op deze aarde draaglijk kunnen maken’.

‘Joodse denkers en talmudexegeten zoeken al meer dan duizend jaar naar de antwoorden op essentiële vragen over de zin van het leven. Dat heeft geleid tot kabbala, een Joodse mystiek die zich onderscheidt van een christelijke mystiek doordat het geen vorm is van extase, maar een intellectueel en karaktervormend proces’. (Van Acker)

Kabbala – de kunst van de joodse mystiek | Joods Historisch Museum | Nog tot 25 augustus 2019 | Nieuwe Amstelstraat 1 | 1011 PL Amsterdam

Gerelateerd: Kabbala als leidraad voor spirituele zelfontplooiing

Zondag 26 mei organiseert het JHM in samenwerking met de Joodse Gemeente Amsterdam het symposium De rol van kabbala in de religieuze wereld. Tijdens dit symposium vertellen drie experts over de rol van de kabbala in hun gemeenschap. Rabbijn Akiva Cammisar, Chabad Amsterdam, belicht de chassidische kant, Rabbijn Benjamin Homburger uit Bne Brak (Israël), vertegenwoordigt de Asjkenaziem en Rabbijn Joseph Serfaty van de Portugees-Israëlitische Gemeente de Sefardiem.

Foto: Metratron | Leo Villareal | New York, 2002 | Gloeilampen, plexiglas, elektrische hardware | Te zien bij Kabbala (op video) | ‘De vorm van dit lichtsculptuur is geïnspireerd op een geometrisch patroon uit de oudheid, ook wel de ‘kubus van Metratron’ genoemd. Volgens sommigen zou het een blauwdruk van het universum zijn.’ (JHW) – (Foto: PD)