Jongeren zoeken houvast, maar ‘opnieuw geboren worden’…? 

Ben je jong en zoek je in de kerk naar houvast, duidelijkheid, structuur of zelfs overgave? Dan zoek je het buiten jezelf! Is het dan beter voor je om ‘bij jezelf naar binnen’ te gaan? Mysticus Meister Eckhart zei zeven eeuwen geleden: ‘Waarom zoek je het buiten je? Waarom blijf je niet in jezelf en grijp je niet aan wat goed is in jezelf? Jullie dragen immers de hele waarheid wezenlijk in je?’. In je! De hele waarheid! Is dat voor jou, als jongere, niet te veel van het mystieke?

‘Jongeren van rond de twintig zijn geloviger en gaan meer naar de kerk dan de generatie voor hen, blijkens het recente onderzoek God in Nederland. Ze zoeken houvast en vinden dat dan meer en meer in de (protestantse) kerken’
(Wim Davidse)

‘Ik-verlies’
Die overgave en houvast kunnen jongeren, volgens Wim Davidse, bij de mystici zoeken. Want veel jongeren kennen al vormen van overgave, zegt hij: ‘In de disco, de overgave aan de muziek met de harde beats, ze gaan uit hun dak’.

‘Maar ook buiten de disco geven ze zich over aan muziek, blijkens de oortjes die veel van hen dragen. Ze kunnen zich overgeven aan drank en drugs. Veel jongeren kennen dus al verschillende vormen van tijdelijk ‘ik-verlies’.’
(Wim Davidse)

Je ‘bestaansgrond’
Eckhart zegt het wat mystiekerig: ‘God is onze bestaansgrond’. Zoiets als ‘bestaanszekerheid’? Geeft die grond houvast? En in die bestaansgrond moet je dan ‘bij jezelf naar binnen gaan’. In Eckharts woorden: ‘in het “verborgene” vind je het beeld van God dat je in jezelf draagt’. Je hoeft dus niet naar buiten.

‘Over het leven zegt Eckhart: “Ik leef omdat ik leef. Dat komt omdat het leven vanuit zijn eigen bestaansgrond leeft en opwelt uit zichzelf, daarom leeft het zonder waarom in het zichzelf levende leven”.’
(Wim Davidse)

Jezus kent Zijn Vader
Toch klinkt het voor een jongere als een nogal eenzaam gebeuren. Jezus zocht die eenzaamheid ook, is vaak het antwoord. Hij luistert dan naar de stem van Zijn Vader. Veel jongeren weten van Jezus weinig of niets: “Stel je voor dat mensen denken dat ik stemmen hoor!”. Jezus kan bij zichzelf naar binnen gaan, omdat hij ‘weet’ dat daar Zijn Vader is. Dat klinkt als een voorrecht, of mazzel. Veel jongeren komen binnenin slechts donkere leegte tegen. Dan maar de disco, drank en muziek om even geen last van jezelf te hebben. ’s Nachts in bed voel je in je eentje hooguit een misselijke leegte die allesbehalve houvast geeft.

Eenzaam
In de Bijbel staat iets over ‘Gods liefde die zich heeft geopenbaard aan mensen door het zenden van zijn Zoon, opdat wij zouden leven door Hem’. Jezus moet erachter gekomen zijn dat hij door God, Zijn ‘eigen Vader’, gezonden is. God heeft dat natuurlijk zelf in Jezus geopenbaard. Lekker makkelijk, zou je zeggen. Jongeren vandaag de dag kennen geen God als Vader, kennen misschien hun eigen vader (of moeder) niet eens (meer). Dat zal erg eenzaam voelen.

‘Mystiek? Wat is dat nou weer?’
Wim Davidse vraagt zich af of mystiek en ervaringen van mystici tegemoet zouden kunnen komen aan de behoefte aan zingeving en aan houvast onder jongeren. “Mystiek? Wat is dat nou weer? En mystici? Kan je iets leren van mystici?” Hoe breng je mystiek en mystici naar jongeren toe? Toch via kerk of klooster?

Loslaten
Daarbij gaat het ‘kort gezegd om “ik-verlies” en overgave aan wat meer is dan jezelf, aan het “Hogere”, aan God of hoe je dat wilt noemen’:

‘Maar dat ‘ik-verlies’ is in de mystiek natuurlijk ingrijpender, dat vergt vaak een lange weg om dat ‘ik’ te leren kennen en los te laten.’
(Wim Davidse)

‘Van hoge geboorte’
‘Waar is die weg?’, vraagt menig jongere. ‘En hoe lang is die weg? Moet ik op dat pad mezelf leren kennen en daarna mijn “ik” loslaten? “Ik-verlies” door drank en drugs, laat ik graag los, ik kots het wel uit of neem nog een shotje om me weer wat beter te voelen.’ Voor menig jongere klinken de woorden van Davidse nogal mistig.

‘Mystiek en mystici kunnen hen leren los te komen van zo’n afhankelijkheid. ‘Je bent een mens van hoge geboorte,’ leerde Meister Eckhart bijvoorbeeld. Dat zou toch interesse kunnen wekken bij jongeren.’
(Wim Davidse)

‘Moet ik weer naar school?’
Jongeren voelen zich geen ‘mens van hoge geboorte’. “Wat wordt daar nu weer mee bedoeld?” Hoe wekt zo’n uitspraak interesse op bij jongeren? “Toch naar kerk of klooster? Wie is Meester Eckhart? Op school waren er geen meesters die zo heetten. Moet ik weer naar school?”

Qatbladeren
Of is dit misschien helpend: Geestelijk verzorger Marga Haas schreef God en ik, wij zijn een. Davidse verwijst naar haar. Dit zou een ‘mooie kijk op je wezenlijke identiteit’ geven. Hoe komt dat binnen bij jongeren? Het boekje bevat veertig uitspraken van Meister Eckhart, met daarbij overdenkingen van Marga Haas. Elk citaat mag je proeven en er een dag op herkauwen. (Wel beter dan op qatbladeren.)

‘Hoe je moet leven’
Uitspraken van Eckhart over ‘hoe je moet leven’ en over je ‘wezenlijke identiteit’, zijn volgens Davidse:

‘Net onderwerpen waar jongeren tegenwoordig zo mee bezig zijn. Kennismaken met Eckhart, zijn uitspraken ‘proeven’ vergt natuurlijk een goede begeleiding. Maar misschien kunnen jongeren dan beter bij zichzelf naar binnen gaan dan bij een kerk.‘
(Wim Davidse)


Wim Davidse schrijft eveneens dat er meer in je is: Er is meer in ons – leren van de mystici

‘Je wezenlijke identiteit’
Jongeren zoeken houvast. Goede begeleiding is nodig, zegt Davidse. Kan dat via een boek? Houvast aan een boek kan een beginnetje zijn, maar lezen over ‘je wezenlijke identiteit’ van een mysticus, veertig dagen als houvast? Net als Jezus in de woestijn, maar jij dan in Kootwijkerzand, eenzaam lezend in Eckhart? Ondertussen vasten, insecten eten en hopelijk een bronnetje waaruit wat water welt. Ja, dan kom je jezelf wel tegen.

Bronnen:
* Ongrond – Meister Eckhart voor jongeren – Wim Davidse
* God en ik, wij zijn één – Veertig dagen met Meester Eckhart | Marga Haas | Meinema, 2e druk, 2017 | ISBN 9789021143828 | € 14,99 | E-book € 5,99 | Het is een tijdloze boodschap, zegt Marga. Nog steeds actueel voor wie zoekt naar verdieping, naar een anker, naar innerlijke vrede. Zij probeert je op weg te helpen: ‘Het bestaat uit een verzameling van veertig korte citaten uit het werk van Meester Eckhart, bedoeld voor evenzoveel dagen. Lees en herlees elke ochtend het citaat van de dag. Leer het uit je hoofd, schrijf het op een briefje, draag het boekje mee en lees het citaat later op de dag nogmaals en nogmaals – kortom: proef het citaat en ‘herkauw’ het gedurende de dag. Bij elk citaat hoort ook een zeer korte overweging. Die is bedoeld voor ’s avonds. In deze overweging deel ik met je wat het citaat bij mij oproept en wat het mij brengt. Dat de weg zich voor je opent!’
* Trouw: Voor het eerst zijn jongeren geloviger dan de generatie voor hen

Beeld: José van Eldik
Meister Eckhart: reddit.com: Christian Mysticism

Drewermann bevrijdt Jezus van Bijbel en kerk

Theologische literatuur en kerk gaan veelal voorbij aan theoloog en psychotherapeut Eugen Drewermann. Maar wereldwijd spreekt zijn werk velen juist aan door het bevrijdend karakter ervan. Die bevrijding is duidelijk te vinden in Het geheim van Jezus van Nazaret. Bedoeld voor iedereen die een heldere toegang tot de mens Jezus zoekt. ‘Geen ijzeren waarheden maar beelden die mensen uitnodigen zichzelf en elkaar in het licht van een liefhebbende God te zien’.

‘Hoe je angst door vertrouwen kunt overwinnen is voor mij de kern van de boodschap van Jezus geworden’
(Eugen Drewermann)

Oude beelden spreken een nieuwe taal
Vertaler Bert L. van der Woude (Studiekring Drewermann Nederland) verwijst in Het geheim van Jezus van Nazaret naar het boek van de Nederlandse theoloog Okke Jager (1928-1992): Oude beelden spreken een nieuwe taal. Precies wat Drewermann nastreeft, zegt Van der Woude in het Voorwoord.

‘Met zijn kennis van dieptepsychologie en van de symbolische werkelijkheid is hij een inspirerende gids, die de beelden van het geloof opnieuw weet te duiden voor onze eigen tijd.’


Eugen Drewermann tijdens presentatie van zijn nieuwe boek Alleen door vrede, 2024

Erich Fromm Prize
Eugen Drewermann (1940) heeft een internationaal lezerspubliek. In 2007 ontving hij de Erich Fromm Prize voor zijn engagement voor de vrede. Godsdienstleraar Martin Freytag van het Remigianum gymnasium van Borken (Münsterland) was erg onder de indruk toen Drewerman in 2017 voor de middelbare scholieren een lezing gaf over Jezus van Nazaret. Dat leidde tot Het geheim van Jezus van Nazaret. 180 bladzijden lang blijf je, gefascineerd door de mens Jezus, de dialoog volgen tussen Freytag en Drewermann.

‘In Het geheim van Jezus van Nazaret is Drewermann erin geslaagd om bij de kern te blijven en zijn lezers een hart onder de riem te steken. In dit boek opent hij een ruimte van barmhartigheid in een vaak genadeloze wereld.’
(flaptekst)

Natuurwetenschappen
Drewermann vertelt dat jonge mensen opgeleid worden in de denkvorm van natuurwetenschappen die hen binnen leidt in het wereldbeeld van de natuurwetenschappen. En dat dit haaks staat op de theologische opvatting van een God die natuurwetten buiten werking kan stellen. Zoals woord voor woord in de Bijbel staat.

‘Daarin komen we een God tegen die een wereld heeft ontworpen waarin alles doelgericht en rechtstreeks ontwikkelt tot aan een bepaald punt.’

Drieëenheid
Volgens de auteur is de Bijbel niet geïnteresseerd in objectieve informatie: ze wil ons leven duiden en vormgeven. Dat is een heel ander niveau dan het opsommen van feiten. Godsdienstleraren echter moeten de theologie van de dogma’s, gedicteerd door de kerk, aan de leerlingen doorgeven. Zònder eigen interpretatie. Drewermann noemt als voorbeeld de ‘drie personen binnen die ene godheid’.

‘Probeer dat maar eens zonder moeite in een kinderbrein te krijgen Dat valt zelfs bij volwassenen niet mee. En als het dan uiteindelijk gelukt is, houdt men niet meer over dan een spel met woorden, die de logische ongerijmdheden van de voorgeschreven dogmatiek moeten overbruggen.’

Kerkelijke geloofsleer
Als kind maakt Drewermann mee dat een hele schoolklas van een klassiek gymnasium weigerde het voorgeschreven godsdienstonderwijs bij te wonen.

‘Het is duidelijk: wie begint met nadenken kan niet uit de voeten met het overgeleverde systeem van de kerkelijke geloofsleer.’

Bange kerk
Door zijn affiniteit met de zielzorg en psychotherapie wilde de priester zielzorger worden. Dat was destijds alleen mogelijk via een voltijds theologiestudie.

‘Ik ben priester geworden, niet om de kerk als ambachtelijk instituut te dienen maar om de boodschap van Jezus door te geven. Toen dacht ik nog dat dit binnen de kerk mogelijk zou zijn en geaccepteerd zou worden. Dat dit een vergissing was en dat de kerk juist bang is voor de boodschap van Jezus wist ik toen nog niet.’

Als priester werd Eugen Drewermann geacht de zonden van mensen te veroordelen. Toen bleek dat hij dat niet kon, kwam hij in problemen met de kerk. ‘Het grondprobleem van ons mensen is angst.’
(Trouw,2023)


Bergrede

Lichtend perspectief
Jezus is voor Drewermann geen voorbeeld maar absoluut richtinggevend. Het geeft hem grond onder de voeten en gelooft dat hij met de Bergrede gelijk heeft en zal blijven houden. Deze overtuiging vormt het leven van de priester en ook wat hij als zin ervan begrijpt.

‘Niemand heeft zulke zinnen gesproken als Jezus: Gelukkig zijn de wenenden, de weerlozen, de armen en wie omwille van de waarheid worden vervolgd. Niemand heeft de mensen zo bij de hand genomen, en hen zelfs uit wat zij hebben misdaan, en uit hun vertwijfeling tot zichzelf teruggevoerd. Niemand heeft de mensen zo aangemoedigd om in hun eigen waardigheid te geloven tegen alle pogingen in om hen te vernederen.
Omdat dit zo is, is Jezus bij het lezen van de ochtendkrant de enige hoop, het enige lichtend perspectief en de wezenlijke grond om aan de dag te beginnen en tot in het absurde door te gaan.’  

‘Zachtjes over God’
De auteur bevrijdt de boodschap van Jezus van de dogmatische kerkelijke hiërarchie en Bijbel. In de mate waarin wij bij de oorspronkelijke woorden van Jezus proberen te komen, komt hij ons tegemoet, vertelt Drewermann. ‘Zelfs onder theologen zijn er maar weinigen die zich zo laten inspireren door Jezus van Nazaret’. Drewermann weet in heldere bewoordingen de beelden van het geloof opnieuw te duiden voor onze eigen tijd.

‘Wie zoals Drewermann over Jezus van Nazaret spreekt, moet het ook over God hebben. Hij doet dat op een poëtische manier en spreekt ‘zachtjes over God’, zoals de titel van één van zijn vele boeken luidt.’
(flaptekst)

Een gespannen verhouding
‘Jezus en de kerk’ omschrijft Drewerman als een gespannen verhouding. In het diepgaande hoofdstuk hierover zegt hij dat Jezus juist niet heeft gedaan wat de gevestigde kerk tegenwoordig staande houdt: hij heeft geen instituut gevormd. Maar Jezus zou waarschijnlijk niet kunnen bestaan zonder een dragend systeem zoals de kerk. Iets of iemand moet toch doorgeven wie hij was en is? Structuur is nodig, of iets wat bemiddelt, een ‘brug tussen deze en gene zijde’.

‘Dat heeft Socrates gedaan. Van hem hebben we een belangrijk deel van de houding geleerd om Jezus zelf te interpreteren. (…) “Kerk” houdt in: Hoe iemand uiterlijk de dood ingaat, beslist niets over zijn leven. Maar hoe hij leeft, beslist alles voor God. God laat ons in de dood niet alleen. Op deze plaats sluit de cirkel zich tussen vertrouwen waarachtigheid.’

Kerk in Avondland
Als dat kerk is, dan hebben wij haar nodig, vervolgt Drewermann. Wanneer zij dat niet is en zichzelf in plaats van een middel te zijn tot doel verheft, verdient zij iedere vorm van kritiek.

De rots
Drewermann vertelt ook over de rots waarop de hele kerk is gebouwd, zoals in de koepel van de Sint Pietersbasiliek geschreven staat.

‘Alleen iemand die weet wie hij als mens is, kan de boodschap van Jezus doorgeven aan anderen. (…) Alleen zo laat de boodschap van Jezus zich overdragen. Daarop is zij gebaseerd. Dat is de rots, het fundament; al het andere is een spookbeeld en vervalsing.’

Het geheim van Jezus van Nazaret  | Eugen Drewermann | 2022 | Uitgeverij Van Warven | Paperback | blz. 180 | Vertaler Bert L. van der Woude (Studiekring Drewermann Nederland) | € 15,95 | E-book € 9,00 |‘In Het geheim van Jezus van Nazaret geeft Eugen Drewermann op een openhartige wijze inzicht in wat voor hem de essentie is van het christelijk geloof.’ (Van Warven) – In juni 2022 verscheen van Drewermann: God waar bent u?.

Eugen Drewermann (1940) ‘studeerde filosofie, theologie en psychoanalyse en werd in 1966 tot priester gewijd. Hij publiceerde meer dan tachtig boeken, trad op met de Dalai Lama en manifesteert zich nog steeds in het maatschappelijke debat in Duitsland en daarbuiten. Zijn kritiek op de autoritaire structuur en cultuur van de Rooms-Katholieke Kerk bracht hem in conflict met de hiërarchie, waarna hij in de jaren negentig werd geschorst als priester. In 2005 verliet hij, op zijn 65ste verjaardag, de kerk’. (Trouw, 2023)

Beeld: Honoré Daumier: Ecce Homo (omslagillustratie Het geheim van Jezus van Nazaret)
Beeld Eugene Drewermann: Studiekring Drewermann
Beeld Bergrede: Carl Heinrich Bloch 1834 – 1890 | ‘De Bergrede wordt wel de kern van het Nieuwe Testament genoemd. Voor velen is deze toespraak van Jezus over het koninkrijk door de eeuwen een bron van inspiratie geweest voor een radicaal leven.’ (levenindekerk.nl)

Patriot. De laatste brief van Navalny aan de wereld

UITGELICHT – Aleksej Navalny vertelt in Patriot hoe hij zijn denken zo aanpaste, dat hij bij een verlenging van straf er niet onzekerder maar juist overtuigender van zou zijn, dat hij de juiste beslissing had genomen toen hij in het vliegtuig terug naar Moskou stapte. Een van die denkwijzen noemt hij in zijn autobiografie ‘zo oud dat je je hoofd misschien ten hemel heft en met je ogen rolt als je het hoort’. Navalny vond kracht in het christelijke geloof, in de Bergrede van Jezus.

 ‘De tweede techniek is zo oud dat je je hoofd misschien ten hemel heft en met je ogen rolt als je het hoort’
(Aleksej Navalny in Patriot)

Oppositiepolitiek
Navalny heeft het over religie. Voor hem was het echter niet van belang of je gelooft dat ‘de zee letterlijk voor iemands ogen uiteen spleet’. Altijd heeft hij wel gedacht, en ook in het openbaar gezegd, dat het voor een gelovige gemakkelijker is het leven te leven, en in nog belangrijker mate om je bezig te houden met oppositiepolitiek.
In Patriot zegt de vertaler dat Navalny in 2020 werd vergiftigd door de Russische veiligheidsdiensten. ‘Tijdens zijn wonderbaarlijk herstel begon hij aan het schrijven van Patriot. Het eindigt met zijn gevangenisboeken die hij schreef tot kort voor zijn dood in een wrede Siberische gevangenis en die hier voor het eerst gepubliceerd worden’.

Navalny’s laatste woorden in Patriot
‘Je ligt op bed, kijkt naar het bed boven je en vraagt je af of je diep vanbinnen een christen bent. Het is niet van belang of je gelooft dat er vroeger oude mannen in de woestijn rondliepen die achthonderd jaar oud werden of dat de zee letterlijk voor iemands ogen uiteen spleet.
Maar ben je een aanhanger van de godsdienst waarvan de stichter zichzelf heeft opgeofferd voor ander mensen en de prijs voor hun zonden betaalde? Geloof je in de onsterfelijkheid van de ziel en meer van die mooie dingen?

Als je de vraag in alle eerlijkheid met ja kunt beantwoorden, waarover moet je je dan nog zorgen maken? Waarom zou je honderd keer een tekst fluisteren die je leest in een lijvig boek dat je op je nachtkastje bewaart? Maak je geen zorgen om de dag van morgen, want de dag van morgen is prima in staat voor zichzelf te zorgen.

Het is mijn taak op zoek te gaan naar het Koninkrijk van God en de rechtschapenheid daarvan, en ik kan het aan die goeie ouwe Jezus en zijn familie overlaten om alle andere zaken te regelen. Ze zullen me niet in de steek laten en een oplossing vinden voor al mijn problemen. Of zoals ze hier in de gevangenis zeggen: zij zullen die klappen voor me opvangen.’
(Navalny in Naschrift, in Patriot)

‘Poetin bedient zich vooral van terreur. De belangrijkste boodschap van Navalny was hoop’
(Uit de documentaire van KRO-NCRV – zie verder in dit blog)

Sacharovprijs
‘Aleksej Navalny was een Russische oppositieleider, politicus, anticorruptieactivist en politiek gevangene die internationaal geroemd en gerespecteerd werd. Hij werd onder meer geëerd met de Sacharovprijs – de jaarlijkse mensenrechtenprijs van de Europese Unie – de Courage Award en de Dresden Peace Prize. Hij overleed in 2024.’
(Patriot. Vertaler Frans Reusink: ‘Het inspirerende verhaal van een van de moedigste mensen van onze tijd’.)


Aleksej Navalny (1976 – 2024)

‘Ontaard staatsbestuur’
Patriot geeft een uitermate informatief beeld van hoe het er in Rusland daadwerkelijk aan toe gaat en ging in de jaren van Navalny. Veelal schrijft hij lakoniek, met humor, passie en hoop. Maar zegt ook dat ‘het staatsbestuur onder leiding van Poetin volledig is ontaard’. Het lukt Navalny als intelligente èn integere student die alleen maar achten, negens en tienen haalt, pienter te laveren, hoewel ook hij ‘nu en dan slinkse wegen heeft bewandeld’. Hij noemt dat laatste in Patriot ‘schaamtevol, belachelijk en volledig onnodig’.

Universiteiten ten dienste van de staat
Intrigerend vind ik wat hij zegt over de universiteiten: die staan alleen ten dienste van de staat. Voor de veiligheidsdiensten (FSB). Of alleen bedoeld voor KGB-gezinnen en Sovjet-elite. Of bij de Universiteit van de Vriendschap der Volkeren: voor buitenlandse studenten (‘voornamelijk uit Afrika’) om KGB-agent te worden met als taak die studenten te bespioneren.
Op 17-jarige leeftijd besluit Navalny naar de faculteit Rechtsgeleerdheid van de Staatsuniversiteit van Moskou te gaan (‘heel Moskou wilde daar toegelaten worden’). Daar zag hij ‘hoe het systeem ervoor zorgde dat buitenstaanders ook echt buiten de deur gehouden worden’. Hierover vertelt hij een typerende grap.

Joden toelaten was tegen de wet
‘Het was bijvoorbeeld praktisch tegen de wet om joden toe te laten op de faculteit Wiskunde. (…) Een grap die typerend was voor die tijd: de examinatoren van de toelatingscommissie voor de Staatsuniversiteit in Moskou willen een joodse kandidaat afwijzen, dus ze gaan eindeloos door met het stellen van moeilijke vragen. Maar hij weet alle antwoorden, en ten slotte weten ze alleen nog deze vraag: “Hoe verklaart u dat Leo Tolstoj in staat was zich zaken te herinneren uit de tijd dat hij nog maar veertig dagen oud was?”
“Daar is niets verbazingwekkends aan. Ik herinner me zaken uit de tijd dat ik acht dagen oud was.”
“Wat herinnert u zich dan?”
“Ik herinner me dat er een oude jood met een baard en bakkebaarden kwam die mijn bevoegdheid om naar de universiteit te gaan kwam afsnijden.”.’
(Uit: Patriot, Hfst. 6)

Documentaire
Op 27 oktober 2024 zond KRO-NCRV een indrukwekkende documentaire uit over Aleksej Navalny, ‘de onvermoeibare Russische oppositieleider die begin dit jaar stierf in een strafkamp in Siberië’.


De Russische journalist en televisiepresentator Mikhail Fishman kende Navalny goed.

Terugkeer naar Rusland
‘Aleksej Navalny, de onvermoeibare Russische oppositieleider, stierf begin dit jaar in een strafkamp in Siberië. Deze week is zijn autobiografie Patriot verschenen, met daarin dagboekaantekeningen die hij in de gevangenis schreef. In zijn cel vond hij kracht in het evangelie, met name in de Bergrede van Jezus*. Het speelde ook een rol bij zijn keuze om terug te keren naar Rusland, terwijl hij wist dat hij in de gevangenis zou belanden. “Hij daalde vrijwillig af in de hel”, zegt orthodox priester Andrej Kordochkin, “maar hij behield zijn hoop en optimisme. Hij toonde ons dat je in de hel kan zijn, zonder er deel van uit te maken”.’
(Uit de documentaire van KRO-NCRV)

‘Navalny toonde ons dat je in de hel kan zijn, zonder er deel van uit te maken’
(Orthodox priester Andrej Kordochkin)

In de documentaire vertelt Mikhail Fishman, journalist bij TV Rain – een onafhankelijk tv-station dat vanuit Nederland uitzendt – over Navalny, die hij goed kende. De orthodoxe priester Andrej Kordochkin ziet in het geloof van Navalny de kracht van het christendom, vooral tijdens zijn gevangenschap. Ook theologe Heleen Zorgdrager, hoogleraar Intercultural Theology / Missiology, vertelt haar gevoelens en gedachten over Navalny. Enkele citaten:

Inspiratie
‘Het geloof was voor hem een persoonlijke bron van inspiratie om goed te handelen.’ – ‘Ook Navalnys allerlaatste notities vonden hun weg naar buiten en geven een kijkje in de ziel van de man op wie veel Russen hun hoop hadden gevestigd.’ – ‘Ik ben niet religieus. Maar wat ik meemaakte was een daad van waarlijk Bijbelse omvang.’
(Uit de documentaire van KRO-NCRV)

* ‘De Bergrede wordt wel de kern van het Nieuwe Testament genoemd. Voor velen is deze toespraak van Jezus over het koninkrijk door de eeuwen een bron van inspiratie geweest voor een radicaal leven.’ (School voor Spiritualiteit)

Bronnen:
– Patriot – Mijn verhaal | Aleksej Navalny | Uitgeverij Atlas Contact | 520 blz. | € 32,99 | E-book € 16,99 | Vertaling: Frans Reusink | ‘Dit is het levensverhaal van Aleksej Navalny in zijn eigen woorden: zijn jeugd in de Sovjet-Unie, zijn politieke ontwaken, zijn huwelijk en geliefde gezin, zijn totale toewijding aan de strijd tegen een corrupt regime, zijn blijvende liefde voor zijn land en landgenoten en zijn hartstochtelijke geloof dat het goede zal zegevieren.’ (Uitgeverij Atlas Contact)
– KRO-NCRV Kruispunt Het evangelie volgens Navalny: Stream bij NPO.

Beeld Aleksej Navalny: ANP / KRO-NCRV
Beeld Mikhail Fishman: ANP / KRO-NCRV

Populistisch rechts, Europa en… de Tora

Wat moeten wij doen om de spirituele wortels van onze liberale democratie te hervinden? Waartoe moeten wij ons wenden? Kunnen wij inderdaad hiervoor terecht bij rabbijn Jonathan Sacks (1948 – 2020) die na lezing en overdenking van de Tora antwoord vond op deze vragen? Beetje – te laat nu? – om Sacks’ politiek-filosofische commentaren te lezen, maar in zijn vijfdelig standaardwerk over de boeken van Mozes ‘gaat een wereld voor je open’, belooft Trouw. Sacks legt daarin verbanden met de Tora als geheel, met filosofie en wereldgeschiedenis, én met ons persoonlijke leven.

Populistisch PVV heeft zijn extreemrechts gedachtegoed alvast koud gezet

Deuteronomium, boek van de samenleving (maart 2024) kwam als vijfde boek uit in het standaardwerk. De boodschap hiervan noemt Trouw ‘heel Jezus-achtig – en inderdaad, waar zou die zijn motto ‘de liefde is het hart van de wet’ nou zelf geleerd hebben?’.

Europa ‘veiliger en sterker’?
‘Gefeliciteerd, Geert!’. Orbán juicht op X als dat ene lid van de PVV laat weten dat in Nederland ‘de zon weer gaat schijnen’. “Ik verheug me erop samen met jou Europa veiliger en sterker te maken.” Europa zelf slaat echter de schrik om het hart door de samenwerking van NSC, VVD en BBB met de populistische PVV, die zijn extreemrechts gedachtegoed alvast koud heeft gezet.
Bij ‘de grootste regeringspartij van Nederland’, zoals de PVV-voorman nu al steevast zegt, ‘draait het nog altijd veel om één man’, meldt de Volkskrant. Eén man… waarom doet me dat toch aan dictators denken? Sheila Sitalsing in dezelfde krant in haar essay: ‘Doorgaans weldenkende mensen zijn massaal de fuik van Wilders ingezwommen’.


Jonathan Sacks

‘Nooit meer onderdrukking!’
In zijn leven was rabbijn Sacks theoloog, filosoof, politicus, én auteur van onder meer Niet in Gods naam (2016) tegen het misbruik van religie voor geweld en pleit voor liefde als tegengif. Een aanklacht tegen het misbruik van Gods naam ter rechtvaardiging van geweld. In Deuteronomium speelt dit motief weer door, als Sacks schrijft over samenleven.

‘Samenleven betekent: Niemand mag vergeten worden, en niemand staat boven de wet. Iedereen plukt de vruchten van de welvaart, en iedereen draagt zorg voor zijn naaste en voor de samenleving als geheel. Nooit meer slavernij, nooit meer onderdrukking!’
(Uit: Samenvatting Deuteronomium)


Mozes

Liefde als het hart van een rechtvaardige samenleving
Deuteronomium is het boek waarin Mozes, aldus Wolter Huttinga, op de grens van het beloofde land, de wet van God nog eens goed voorhoudt aan het volk van Israël en waarin de thema’s uit de vorige bijbelboeken magistraal bijeenkomen. Heeft dat ene ‘joods-christelijke’ PVV-lid ooit kennisgenomen van de wet van God, de Tora of genoemde – nu complete – standaardwerken van Sacks? Waarschijnlijk niet.

‘Vergeet nooit, zegt Mozes, dat jullie zelf slaven in een vreemd land zijn geweest. Laat die herinnering jullie leven met God en met elkaar bepalen. Meer dan een herhaling van allerlei strikte regels en verordeningen is Deuteronomium een boek over liefde als het hart van een rechtvaardige samenleving.’
(Huttinga, Trouw)

Uitdaging
In de recensie van Trouw schrijft Wolter Huttinga dat er vele mooie zinnen, ‘pareltjes’, te vinden zijn in Deuteronomium. Onderstaand pareltje is inderdaad een heel sterke in deze tijd van wereldwijde crises. Kan Europa het hoofd bieden aan de uitdagingen van nu?

‘De hamvraag is niet of een natie een crisis kan overleven, maar of zij een gebrek aan crises kan overleven. Kan zij sterk blijven in tijden van welvaart en overvloed, macht en prestige? Dat is de uitdaging waaraan geen enkele beschaving in de geschiedenis het hoofd heeft kunnen bieden. Laat het niet zover komen, zegt Mozes.’
(Uit: Deuteronomium, geciteerd door Wolter Huttinga, Trouw)

Europese afspraken zijn nodig in een wereld vol grensoverschrijdende problemen, zegt Hendrik Vos, politicoloog aan de Universiteit Gent en auteur van het boek Dit is Europa, een geschiedenis van de Unie.

‘De economische crisis van de jaren tachtig leidde tot de interne markt, de migratiecrisis van 2015 tot het migratiepact, de Russische dreiging tot meer samenwerking op het gebied van veiligheid. “Zo gauw radicaal-rechtse partijen worden geconfronteerd met bestuurlijke verantwoordelijkheid, zullen zij zich anders gaan gedragen”.’
(Hendrik Vos, de Volkskrant)

◘ Europese verkiezingen: 6 juni 2024 ◘

Deuteronomium. Boek van de samenleving – Vijfdelig standaardwerk met themaregister | Jonathan Sacks | Skandalon | 1856 blz. | € 125,00 in plaats van € 165,91 | Jonathan Sacks was opperrabbijn van het Verenigd Koninkrijk, lid van het Britse Hogerhuis en auteur van vele boeken. Zijn inhoudelijke bijdrage bevond zich steeds op het snijvlak van politieke filosofie, democratie en religie. Als joods religieus leider was hij een graag geziene publieke intellectueel.

Bronnen:
* Skandalon: Deuteronomium. Boek van de samenleving (maart 2024)
* Trouw: De Tora leest als een manifest voor een liberale democratie (Wolter Huttinga, @Trouwrelfil, 17 april 2024)
* Trouw: Zenuwen in Brussel om coalitieakkoord. Kunnen fracties nog wel samenwerken (Romana Abels, 17 mei 2024)
* de Volkskrant: Doorgaans weldenkende mensen zijn massaal de fuik van Wilders ingezwommen (Essay, Sheila Sitalsing, 18 mei 2024)
* de Volkskrant: Radicaal-rechts wil de EU van binnenuit omvormen tot een ‘Europe à la carte’ (Peter Giessen,19 mei 2024)

Beeld: The Rabbi Sacks Legacy
Foto: Jonathan Sacks (Detail boek Een gebroken wereld heel maken)
Schilderij Mozes: José de Ribera (1638), olieverf op canvas, National Museum of San Martino (via wikimedia commons)

Erasmus’ pamflet ‘Tegen Oorlog’ tragisch actueel  

Als het gaat om een principiële stellingname over oorlog en vrede is het pamflet Tegen Oorlog van filosoof Desiderius Erasmus nog net zo actueel als vijfhonderd jaar geleden. Russen en Oekraïners vermoorden elkaar, terwijl de meeste strijders als kind in de orthodoxe kerk zijn gedoopt. In Europa rond 1500 was iedereen rooms-katholiek: christenen werden aangemoedigd om medechristenen te vermoorden. Broedermoord kenmerkt alle Europese oorlogen tot op de dag van vandaag.

‘We zijn gewend onze ondeugden achter fraaie argumenten te verbergen’
(Desiderius Erasmus)


De Slag op de Witte Berg (1620) in Bohemen die leidde tot de gedwongen rekatholisering van de Tsjechische bevolking

Broederliefde
Onder meer in het pamflet Tegen Oorlog bekritiseert Erasmus (1469-1536) het geweld van kerk en staat. De humanist baseert zich daarbij op de leer van Christus, waarvan hij weinig terugziet in de praktijk van alledag, noch bij de geestelijkheid noch bij de wereldlijke machthebbers. In plaats van volk en vorsten Jezus’ boodschap van broederliefde en geweldloosheid te onderwijzen, neemt de kerk actief deel in het geweld door wederzijds legers en wapenen te zegenen.

Na het einde van de Koude Oorlog leek het Erasmiaanse gedachtegoed in Europa lange tijd dominant, tot Vladimir Poetin de oorlog weer tot onderdeel van zijn politiek maakte. Onlangs bezocht Poetin, na de aanslag in Moskou, een orthodoxe kerk. Bizar, want hij gelooft alleen in zichzelf, en in de even doelloze als zinloze strijd voor een Russisch rijk dat alleen in zijn eigen gedachten bestaat.


Vladimir Poetin en Hoofd van de Russisch-Orthodoxe Kerk, patriarch Kirill

Broedermoord
Geestelijk leider van de Russisch-Orthodoxe Kerk patriarch Kirill van Moskou steunt, als misdienaar van Poetin, het vermoorden van Oekraïners. Ruslandkenner Helga Salemon van het The Hague Centre for Strategic Studies zei indertijd: ‘In ruil voor geld spreekt Kirill onvoorwaardelijke steun uit aan Poetin’. Niet voor niets noemt Kirill hem sinds het begin van hun aanvalsoorlog op 24 februari 2022 dan ook een ‘Godsgeschenk’. Het idee ‘God is met ons’ heeft deel uitgemaakt van de Russische nationalistische heropleving van Vladimir Poetin, een opschepperij die heiligschennis en onwaar is.

‘Te midden van de wapenen zwijgen de wetten’
(Desiderius Erasmus)

‘Als er rechtsgronden zijn die een oorlog toelaatbaar maken, dan zijn deze van slecht allooi en rieken zij naar een ontaarde Christus, die door wereldse rijkdommen bezwaard is’, schreef Erasmus in 1514 aan abt Antonius van Bergen.’
(Ronald van Raak, hoogleraar Erasmiaanse waarden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, in Filosofie Magazine)

Oorlog als verlengstuk politiek
Oorlog werd destijds gezien als eervol. Erasmus (1469-1536) was de enige in zijn tijd die daartegen protesteerde, schrijft Marjolein Overmeer: ‘Dulce bellum inexpertis, zegt Erasmus in Tegen oorlog: ‘Oorlog is aangenaam voor wie hem niet kent’.

‘Erasmus was een van de eerste filosofen die nadrukkelijk tegen oorlog als verlengstuk van de politiek pleitte. Te midden van de wapenen zwijgen de wetten. (…) Oorlog was slecht voor de handel, zaaide dood, verderf en ziekten en geen onderdaan zat erop te wachten. Glorie op het slagveld was dwaasheid. De schuldigen aan de oorlogsellende moesten goed beseffen dat het volk moest boeten voor hun zucht naar eer, macht en rijkdom.’
(Marjolein Overmeer, in Kennislink, over Erasmus)

Europese grootmachten
De humanist schreef ook Vredes Weeklacht (1517) (De klacht van vrede) voor de vredesbesprekingen die de Europese grootmachten van die tijd gingen houden, maar die op niets zouden uitlopen. Toch had dit boek veel invloed en bereikte het een breed lezerspubliek. Erasmus hield de vorsten (de politieke leiders van zijn tijd) voor waarom oorlog onzinnig is, met argumenten die voor ons nog altijd heel herkenbaar zijn.

‘In De klacht van vrede voert Erasmus de vrede op als een allegorische figuur, en laat haar haar eigen zaak bepleiten. Eenzelfde soort procedure past Erasmus ook toe in Lof der zotheid van 1511, waarin hij onder het mom van zotheid vele wantoestanden in kerk en klooster hekelt. Hier klaagt de vrede dat ze ‘door alle volken verstoten en versmaad wordt, terwijl de vrede toch de bron van alle goede dingen onder de hemel en op aarde is’.’
(dbnl)

‘De vechtpaus’
Erasmus schreef behalve Tegen oorlog, ook Adagia: een verzameling Latijnse en Griekse uitdrukkingen waarin hij uitgebreid de spreuk Dulce bellum inexpertis bespreekt. In Iulius exclusus zet Erasmus Julius II (‘de vechtpaus’) post mortum te kijk. De elite en de geestelijken, de heersende standen van zijn tijd, maakten er, volgens Erasmus, een potje van.

‘Julius II
Moge Julius [Het pontificaat van Julius II duurde van 1506 tot 1513] zijn krijgsroem, zijn overwinningen en schitterende triomftochten voor zichzelf behouden. Of zij een christelijk paus sieren, vermag ik niet te beoordelen. Ik zeg alleen dit: zijn roem, hoe groot die ook was, berustte op het leed en de dood van ontelbaren.
(Erasmus, in Tegen Oorlog)


Paus Leo X (‘de vredespaus’)

‘Leo X
Maar de vrede die Leo [Het pontificaat van Leo X, de (‘vredespaus’) duurde van 1513 tot 1521] de wereld heeft teruggeven zal hem een veel waarachtiger roem schenken dan Julius door zijn talrijke oorlogen, allerwegen gevoerd, hoe manhaftig ook begonnen en hoe fortuinlijk ook beëindigd.’
(Erasmus, in Tegen Oorlog)

Bronnen:
* Tegen Oorlog – Dulce Bellum Inexpertis | Desiderius Erasmus | Bewerking en heruitgave 2022, 2023 | Paperback | 72 pagina’s | Vertaling Nico Van Suchtelen | Bewerking Sieuwert  Haverhoek | Vrije Uitgevers / Mastix Press | € 7,50 | Eerste uitgave: Erasmus Against War, The Merrymout Press, Boston, 1907     
* Kennislink: April, maand van de filosofie, thema Schuld en Boete. ‘Oorlog is mooi voor wie hem niet kent’ (2024, Marjolein Overmeer)
* Filosofie Magazine: ‘Te midden van de wapenen zwijgen de wetten’ (2003, Ronald van Raak)
* Canon van Nederland, herijkt in 2020: Erasmus

Beeld: Cover (detail) van Weg met oorlog– Het onstuitbare pacifisme van Erasmus
Beeld: De Slag op de Witte Berg (1620) in Bohemen – Een van de beslissende veldslagen tijdens de Dertigjarige Oorlog die uiteindelijk leidde tot de gedwongen rekatholisering van de Tsjechische bevolking. (Pieter Snayers (1592-1667), olie op canvas – exhibition catalogue CD The Winter King – public domain)
Beeld Vladimir Poetin / Hoofd van de Russisch-Orthodoxe Kerk, patriarch Kirill: 2018, asianews.it
Beeld Paus Leo X: Galleria degli Uffizi

Emanuel Rutten ‘sprong in het geloof’

Geloven in God is niet irrationeel, zegt filosoof Emanuel Rutten. Rationeel dus. Met rede. Kan het ook anders? Ja. Op een andere manier dan met redelijke argumenten kwam de filosoof zelf tot zijn geloof. Als Filosofie Magazine daarover doorvraagt, antwoordt hij ‘dat het voor de mensen interessanter is om over filosofie te lezen dan over het geloof van Emanuel Rutten’. – Toch is het interessant om te weten hoe Rutten ‘in het geloof sprong’. De Deense ‘antifilosoof’ Søren Kierkegaard zegt het zo: ‘Er is een sprong nodig (a leap of faith), waarbij men de rede achter zich laat en zich overgeeft aan het idee God’.

Voordat Rutten zijn rationele argumenten formuleerde, werd hij bevangen door ‘een Werkelijkheid die “niet de god van de filosofen en geleerden is” ’, zoals dit zo krachtig in Mystiek** is verwoord. De filosoof deed een existentiële ervaring op door de verwijzing van Augustinus naar de evangelisten uit de Bijbel. Rutten werd aangesproken door de persoon van Jezus en voelde: ‘Dit is het!’

‘De Griekse filosofen vinden dat de mens moet streven naar perfectie. Maar bij Augustinus las ik dat mensen imperfect, onvolledig en zondig zijn. Ik dacht: ‘Dit gaat over mij!’ Ik voelde me bevrijd, want ik wist dat ik imperfect ben. Er werd een bevrijdende weg gewezen: naar Jezus. Ik las over God Die mens werd in Zijn Zoon, Die onder ons leefde, maar Die we niet hebben aangenomen.’ 
(ER)

Geen rationele gedachte, maar een existentiële ervaring. Tot zijn verbijstering kwam de filosoof er later pas achter dat er ook heel logische, rationele argumenten zijn voor het bestaan van God.

‘Als wiskundige en filosoof vond ik het heel goede argumenten. Ik was bijna geïrriteerd dat ik ze zo laat ontdekte. Ik had het eerder willen weten! En dat terwijl ik al naar de kerk, Crossroads, ging. Ik vond dat de argumenten bekendheid moesten krijgen. Daarom ben ik erop gepromoveerd en heb ik er enkele nieuwe argumenten aan toegevoegd, waaronder het argument dat in de media zoveel aandacht kreeg.’
(Emanuel Rutten, in: Wat vooraf ging aan de Godsargumenten) 

Toch kan ‘de rede nooit het enige criterium zijn waarop je religie beoordeelt, omdat religie een existentiële kwestie is,’ zegt Rutten in Filosofie Magazine. ‘Existentieel denken is naast redelijk altijd ook waarderend en voelend.’

‘Religie is een bril waardoor je de wereld interpreteert, oftewel een wereldbeeld. Ieder mens heeft een wereldbeeld, gelovigen en niet-gelovigen. Je wereldbeeld helpt je om de werkelijkheid te begrijpen en betekenis te geven.’
(ER in Filosofie Magazine)


Søren Kierkegaard (beeld Maartje de Sonnaville)

‘Voor Kierkegaard bevindt God zich niet in een wereld buiten de onze. God zit ín ons dagelijks leven: we ervaren God van heel dichtbij. God is geen ding of persoon, maar een ervaring.’
(Genia Schönbaumsfeld, in ‘Geloven met hart en rede’, Filosofie Magazine)

Rutten sprong dus in eerste instantie in het geloof. En hoewel je dat volgens Kierkegaard niet doet door het volgen van alle stappen in een godsbewijs of godsargument, vond Rutten dat toch een logisch gevolg en ontwikkelde verschillende argumenten van ‘de filosofen en geleerden’. Marthe Kerwijk (Trouw) vindt dat de argumenten “iets treurigs hebben, want hoe rationeler het wordt om in het bestaan van God te geloven, des te abstracter wordt de God in kwestie, en des te minder één om van te houden. Het betreft de God van filosofen, niet de God van gelovigen”.’ Toch heeft Rutten een punt:

‘Door goede, rationele argumenten daarvoor te geven, kan geloof als een redelijke optie worden gezien, in plaats van te worden weggezet als dom, irrationeel en onzinnig. Voor gelovigen is het ook belangrijk dat hun geloof redelijk is. En filosofisch gezien wekt er niets zoveel verwondering op als de vraag naar de grondslag van het bestaan.’
(ER in Filosofie Magazine)

Filosoof Welmoed Vlieger formuleert het zo:

‘Geloof, hier dus nadrukkelijk niet begrepen als een ‘naïef vasthouden aan een ingebeelde God’ zoals zelfverklaarde atheïsten het nog wel eens willen duiden, maar als uitdrukking van een existentiële stap, een zelfverhouding die moed vraagt: ‘Als ik mij tot mijzelf verhoud, dan ontmoet ik als eindig-oneindig mens mijn grond. Dit is niet datgene wat ik zonder meer en in alle concreetheid ben, maar dat wat ik in diepste grond ben. En deze grond is het eeuwige.’
(Welmoed Vlieger, in God als diepste grond van het eigen innerlijk)


Emanuel Rutten

Ruttens Filosofische bijsluiter voor de godsargumenten lost volgens hem kort en bondig de belangrijkste misverstanden op over zijn rationele argumenten voor het bestaan van God. In een ‘overall-definitie’ ervan zei Rutten destijds dat zijn hele denkgang tot dusver vooralsnog te komen tot de volgende inclusieve karakterisering van God:

‘God is een noodzakelijk bestaand immaterieel persoon, ontwerper en schepper van de kosmos, het zijn zelf en als zodanig de grond van alle zijnden, de locus van objectieve morele waarden en verplichtingen, goed en rechtvaardig, transgressief, mysterium tremenda majestas et fascinans, ten diepste liefde, agape, eros en philia, geïncarneerd in Jezus van Nazareth, gekruisigd en opgestaan.’ 
(ER)

Bronnen:
* God bestaat en Herman Philipse was erbij (Goden en Mensen, 2012)
* Wat vooraf ging aan de Godsargumenten (Goden en Mensen, 2013)
* Mystiek (Hoe God werkt in de mens, Evelyn Underhill)
* De Woudkapel (Plek van bespiegeling, Bilthoven)
* Mystiek is de diepe essentie van het geloof (Goden En Mensen, 2023)
* Filosoof Emanuel Rutten: ‘Geloven in God is niet irrationeel’ (Filosofie Magazine, interview over Datgene waarboven niets groters gedacht kan worden. Acht nieuwe argumenten voor het bestaan van God, Robin Atia, 26 februari 2024)
* God als diepste grond van het eigen innerlijk (Goden En Mensen, 2014)
* Het godsargument openbaart de christelijke God (Goden En Mensen, 2014)
* Rutten beoefent intellectuele gymnastiek met het bestaan van God (Trouw, recensie Datgene waarboven niets groters gedacht kan worden. Acht nieuwe argumenten voor het bestaan van God, Marthe Kerkwijk, 21 februari 2024)
* De filosofische bijsluiter (Emanuel Rutten, 2013)

** Mystiek (Evelyn Underhill). – Over dit spirituele boek gaf Jean-Jacques Suurmond op de Plek van Bespiegeling in Bilthoven een interactieve lezing en geeft daar nu ook workshops. Hij vertaalde en bewerkte Mystiek, dat als ondertitel draagt: Hoe God werkt in de mens. Bijzonder, inspirerend en toegankelijk geschreven. Aangevuld met de inzichten van tientallen moderne mystici. (‘Een prachtvertaling voor de moderne lezer.’ – Dr. Hein Blommestein)

** Mystiek – Hoe God werkt in de mens | Evelyn Underhill | Vertaald en bewerkt door Jean-Jacques Suurmond | Paperback met flappen | 496 blz. | 1e druk 2022 | (2e druk 2023) | € 32,99

Foto: tongerlo.org.
Beeld Kierkegaard: Maartje de Sonnaville (Filosofie Magazine)
Foto Emanuel Rutten: Patrick Post (VU Amsterdam, juli 2023)