Hoe complexe maatschappelijke problemen oplossen in de 21e eeuw

De maatschappelijke problemen van de eenentwintigste eeuw zijn dermate complex, dat volgens de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF) reflectie en verdieping nodig zijn om ze in de juiste context te zien en mogelijke oplossingen in beeld te krijgen. Kan filosofie helpen? In de Amsterdamse School of Life maakt filosofie echter plaats voor therapie. Is dat de tendens? De Utrechtse Academie voor Geesteswetenschappen (AVG) stopte in 2017 al met filosofie (en religiestudies). Ook daar is nu alles wat de klok slaat therapie.

‘Je kunt het verschil tussen de HTF en universitaire opleidingen filosofie vergelijken met de muziek: de universiteit levert muziekwetenschappers, wij leveren pianisten.’
_{(Paul Teule (HTF) in Filosofie Magazine)}

Alain de Botton, nu de ‘vertolker van de psychologie’
Filosoof Alain de Botton richtte in 2008 The School of Life in Londen op, met nu ook vestigingen in Berlijn, Parijs en Sao Paulo. Laurens Knoop, die The School of Life, tien jaar geleden naar Amsterdam haalde, kreeg toen het etiket ‘fastfood voor de geest, wijsbegeerte in hapklare brokken’ opgeplakt. Dat werd omarmd als geuzennaam. In Londen, wist Alain de Botton destijds duizenden aan zich te binden met filosofie.

Van filosofie naar psychologie
‘De psychologie is (…) ook prominenter The School of Life binnengekomen. ‘Ik heb dat aan Alain (de Botton, red.) voorgelegd. Hij is op zijn vijftigste opgehouden met toeren en een andere weg ingeslagen. Alain zei: “Iedereen noemt me een filosoof, dat blijven journalisten maar opschrijven. Maar ik beschouw mezelf al lang als vertolker van de psychologie“.’
_{(Oprichter School of Life, Laurens Knoop, 9-10-2024 in}_Trouw₎

De grote impact van Spinoza
In Amsterdam wilde Knoop in 2014 vooral de kracht, de waarde en de impact van filosofie aan jonge mensen bijbrengen. Drie jaar geleden nog roemde hij in Het Parool Spinoza omdat die filosoof zo’n grote impact op ons denken heeft: ‘Het Amsterdam van Spinoza staat voor totale vrijheid van opvattingen. We hadden ooit een stad die wereldwijd bekend stond om zijn denken. Ik zou er alles aan willen doen om dat weer verder te ontwikkelen.’

Socrates recalcitrante psycholoog?
‘Ik begon als een individualistische idioot. De idioot begrijpt zichzelf nu beter’, kopte Trouw vandaag over mijn gesprek over 10-jarig bestaan en afscheid van The School of Life Amsterdam. En zo is het, ik ben een idioot. Al had ik het iets anders bedoeld.
De psycholoog verdringt Plato op de Amsterdamse School of Life. Das eigenlijk geestig, want waar wij met onze school van filosofie naar psychologie zijn verschoven in 10 jaar tijd, zo is het ook gegaan in 2500 jaar denken vanaf de oude Griekjes. Of wás Socrates eigenlijk niet gewoon een recalcitrante psycholoog?’
_{(Laurens Knoop op Facebook, 11-10-2024)}

Nieuw broep: Toegepast filosoof
De HTF in Utrecht biedt zowel een bachelor als hbo-master Toegepaste Filosofie aan, naast een bachelor Onderwijs, tweedegraads docentenopleiding Filosofie en Burgerschap. De HTF stelt dat een studie op hbo-niveau primair aandacht kan besteden aan de beroepspraktijk van toekomstige beroepsbeoefenaren. De hogeschool mikt op de ondernemende student, die dankzij het genoten onderwijs zijn of haar kennis in een nieuw beroep, toegepast filosoof, weet vorm te geven in de praktijk.

Universiteit of hogeschool?
‘De toegepast filosoof zit niet in een leunstoel na te denken over metafysica, vertelt directeur Onderwijs Paul Teule (1981), maar probeert niet-filosofen aan te zetten tot filosofisch denken.(…) ‘Je kunt het verschil tussen de HTF en universitaire opleidingen filosofie vergelijken met de muziek: de universiteit levert muziekwetenschappers, wij leveren pianisten.’
_{(Filosofie Magazine, oktober ’24)}

_{HFT: ‘De universiteit levert muziekwetenschappers, wij leveren pianisten’}

Filosofie terug naar de praktijk
‘Filosofie ontstond ruim tweeduizend jaar geleden als levenskunst en praktische bezigheid. Pas veel later werd filosofie een academische discipline. Tegenwoordig is er een duidelijke beweging om filosofie terug naar de praktijk te brengen.
De maatschappelijke problemen van de eenentwintigste eeuw zijn dermate complex, dat reflectie en verdieping nodig zijn om ze in de juiste context te zien en mogelijke oplossingen in beeld te krijgen.’
₍_{Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF}₎

‘Beweging tegen de hardvochtigheid in de samenleving’
Intussen groeit de belangstelling voor religiestudies en theologie weer, zowel fulltime als in deeltijd. ‘Niet alleen verschillende universiteiten beginnen dit nieuwe seizoen met een grotere instroom studenten theologie. Ook hbo-instellingen zien dat het aantal theologiestudenten in de lift zit’, schreef ND eind augustus ’24.
Volgens theoloog Marchien Timmerman, leidinggevende van opleidingen theologie aan Hogeschool Windesheim in Zwolle, voelen jongeren en deeltijdstudenten veel meer dan voorheen de urgentie om een opleiding te doen die verband houdt met zingeving en gemeenschap. Je zou het kunnen zien als een beweging tegen de hardvochtigheid die je steeds meer in de samenleving ziet.

Behoefte aan verdieping
‘We hebben gedurende een paar jaar een terugval gezien, met als dieptepunt een instroom van iets meer dan twintig voltijdstudenten. Maar vorig jaar waren het er veertig, nu vijftig. Dat is goed nieuws.’ Heeft de recente discussie over de positie van hbo-theologen in de Protestantse Kerk in Nederland een rol gespeeld? ‘Ongetwijfeld, al is dat volgens mij geen doorslaggevende factor geweest. Ik denk eerder dat deze cijfers weerspiegelen dat de behoefte aan verdieping breed leeft.’
_{(Herman Oevermans, directeur van de opleiding theologie aan de Christelijke Hogeschool Ede (CHE), in ND)}

Tilburg University
De Tilburg School of Catholic Theology staat open voor iedereen: wel of niet gelovig, en voor zowel jonge mensen als mensen die al ouder zijn. De opleiding daagt uit tot kritisch nadenken over de zin van het leven, leven en dood, je eigen rol en die van je naaste ten opzichte van de maatschappij. In Tilburg vind je de bachelor Theologie (Engelstalig) en in Utrecht de Nederlandstalige bachelor. (Voltijd en deeltijd.)

Complexe samenleving
‘In de bachelor Theologie leer je kritisch nadenken over mens en maatschappij, geloof en rede. Je leert mensen bijstaan op het domein van zingeving, levensbeschouwing, ethiek en spiritualiteit. Ook in maatschappelijke uitdagingen spelen levensbeschouwelijke standpunten een rol. Welke verantwoordelijkheid heeft de mens ten opzichte van maatschappij en wereld? Hoe werk je aan zaken als rechtvaardigheid en tolerantie in een complexe samenleving?’
_{(Tilburg School of Catholic Theology)}

_{Tilburg School of Catholic Theology (Nederlandstalige bachelor) aan de Nieuwegracht in Utrecht}

PThU-master Theologie
Het aantal aanmeldingen voor de PThU-master Theologie is dit jaar gestegen met 10%. Bij de premaster is er zelfs een stijging te zien van maar liefst 40%. En dat ondanks de afbouw van de joint bachelor met de Vrije Universiteit en de ontwikkelingen in de synode rondom het ambt. ‘En door het aantal wat oudere zij-instromers komt er een mooie mix van leeftijden en ervaringen bij de PThU*. Die mix is er ook wat betreft theologische opvattingen.’

Stijging aantal aanmeldingen
‘Het enthousiasme voor theologie lijkt een heugelijke trend: ook bij collega-instellingen de Theologische Universiteit Utrecht en de Theologische Universiteit Apeldoorn is het aantal aanmeldingen voor theologie gestegen, meldde het Nederlands Dagblad deze week. Onze partner de Rijksuniversiteit Groningen meldde begin deze zomer ook al een stijging van het aantal aanmeldingen voor hun bachelor Theologie, waarin de PThU deelneemt.’
_(PThU)

Beantwoorden van levensvragen
Al zijn filosofie en religiestudies verdwenen bij de Academie voor Geesteswetenschappen*, wel is er een (erkende) beroepsopleiding tot Geestelijk Begeleider te vinden tussen de verdere therapeutische opleidingen. De behoefte aan geestelijke begeleiding, gebaseerd en gericht op het bestaan en het levensverhaal van de zinzoekende mens, wordt daar onderkend, ook al is het veld van religie en pastoraat sterk veranderd, net als de traditionele rol van kerk en pastores.
_{* Voorheen: Hogeschool Geesteswetenschappen Utrecht (HGU) – tot 2017.}

_{‘Gezonde psyche, gezonde planeet’}

Toegenomen pluriformiteit
‘Religie, en daarmee ook het pastoraat, biedt mensen al eeuwenlang zingevende structuren voor het beantwoorden van levensvragen. Bovendien is het aanbod op het gebied van spiritualiteit en levensbeschouwing steeds diverser geworden. Waar mensen voorheen vaak antwoorden vonden in het van huis uit meegegeven geloof, is dit door de toegenomen pluriformiteit niet zo vanzelfsprekend meer.’
₍_{Academie voor Geesteswetenschappen}₎

Het pand van de Protestantse Theologische Universiteit op de hoek Janskerkhof/Jansdam, Utrecht. Hier wil de PThU met ingang van september 2025 een bachelor-opleiding aanbieden.

* Update: 02122024 (ND 28 11 2024: foto PThU: Koos van Noppen)

Beeld: Koneksa Mondo
Foto A Better Tomorrow: Markus Spiske – pexels.com
Beeld Maak werk van filosofie: HTF
Foto Theologische Universiteit Apeldoorn: ND / Dick Vos
Foto ‘Gezonde psyche, gezonde planeet’: Stichting Bodhi Vrienden van de Boeddhistische Media
Foto Tilburg University: DUIC / Marlot van den Berg

Cees Dekker schept leven uit levenloze materie

Moleculair biofysicus Cees Dekker wil zelf leven maken met behulp van artificiële intelligentie (AI). En dat in tijden van oorlogen en klimaatcrisis waarin mensen het leven laten. ‘Een ongelooflijk prestigieus project waar de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) 40 miljoen euro voor over heeft.’ Meer dan honderd wetenschappers gaan tien jaar lang van levenloze moleculen levende cellen proberen te scheppen scheppen. – Terecht dat dit onderzoek ethische en religieuze vragen oproept.

‘We hebben de verantwoordelijkheid voor God te spelen;
ìk voel zelfs een verantwoordelijkheid om voor God te spelen’
_{(Cees Dekker)}

Voor God spelen?
Zondagnacht 26 mei was hierover een Ongelooflijke Podcast te beluisteren. #195: ‘Baanbrekend onderzoek naar het ontstaan van leven, gaat christelijke wetenschapper Cees Dekker voor God spelen?’ De gedrevenheid van de universiteitshoogleraar TU Delft is goed te horen. Hij ‘gaat op in iets wat groter is dan hijzelf’, zou Pierre Teilhard de Chardin (1851-1955) zeggen. Op zich mooi, maar dat moet niet te groot worden. De voor veel natuurwetenschappers onbekende paleontoloog en theoloog Teilard de Chardin dacht in zijn tijd diep na over de ‘stuwende kracht van de evolutie’, waaronder een van de drie ‘geboorten’: de biogenese, de sprongmutatie van levenloze naar levende materie.

_{Cees Dekker}

‘Laboratorium-evolutie’
‘Wat is leven? Kunnen we levende cellen maken van levenloze moleculen?’ vroeg een multidisciplinair team van Nederlandse wetenschappers zich af. Om deze vragen te beantwoorden wil het onderzoeksteam, onder leiding van TU Delft, een levende synthetische cel bouwen van levenloze biomoleculen, waarbij ze voor het eerst gebruik maakt van laboratorium-evolutie en kunstmatige intelligentie.
Het tienjarige onderzoeksprogramma daartoe, getiteld ‘Evolving life from non-life’ (EVOLF) kreeg van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) 40 miljoen euro toegekend in het kader van de Summit-subsidieregeling.’
_{(Uit: Leven creëren uit levenloze biomoleculen met AI en lab-evolutie, TU Delft)}

Andere scheppers
In De Ongelooflijke Podcast vindt Dekker het jammer dat Stefan Paas en David Boogerd naar ‘schepper’ Frankenstein (van het monster) en ‘vader van de atoombom’ Oppenheimer verwijzen. Toch is hun associatie niet onterecht. De biofysicus gaat wellicht iets scheppen dat pootjes kan krijgen of anderszins uit de hand kan lopen. Een ‘schitterend ongeluk’? Het Cees Dekker Lab hermetisch beveiligd…

_{‘…iets scheppen dat pootjes kan krijgen…’}

‘Filosofisch en ethisch onderzoek’
‘Dekker benadrukt: “In ons ‘living lab’ zullen filosofen en geesteswetenschappers samen met natuurwetenschappers werken aan een nieuwe definitie van wat leven is, en aan richtlijnen voor ‘verantwoordelijk onderzoek’ om de omstandigheden te scheppen waaronder mensen de volledige controle behouden over synthetisch leven.’
_{(Uit: Leven creëren uit levenloze biomoleculen met AI en lab-evolutie, TU Delft)}

Nieuwe definitie van leven
Een ‘nieuwe definitie van leven’. Filosofen en geesteswetenschappers worden ingehuurd om hierover diep na te denken. Zullen die denkers ook de ethiek bewaken rond het scheppen van leven? Of wordt het hun taak dat tienjarig project met mooie woorden aan te kleden om het ethisch te laten klinken? Het meest ethische zou zijn de schepping zoals die zich ontwikkelt met rust te laten, de evolutie haar eigen gang te laten gaan.

Voor God spelen
In De Ongelooflijke Podcast zegt Dekker echter dat in het eerste boek van de Bijbel de mens de opdracht krijgt om voor de schepping te zorgen; de wereld verantwoordelijk te beheren.

‘We hebben de verantwoordelijkheid voor God te spelen; ìk voel zelfs een verantwoordelijkheid om voor God te spelen. Om de schepping te onderzoeken en de kennis te benutten ten dienste van de naaste’.
_{(Cees Dekker)}

_{Jonathan Sacks – Verantwoordelijk leven in tijden van crisis}

‘Mens, waar ben je?’
De Britse emeritus opperrabbijn Jonathan Sacks (1948-2020) legt die uitspraak van Dekker anders uit. Sacks toont zich meer betrokken bij de wereld van vandaag. In Een gebroken wereld heel maken – over verantwoordelijk leven in tijden van crisis, luidt Sacks commentaar dan ook:

‘Zolang naties oorlog voeren, mensen elkaar haten en corruptie rondwaart door de gangen van de macht is onze opdracht nog niet klaar en horen we, als we goed genoeg luisteren, hoe de stem van God ons vraagt, zoals hij dat gevraagd heeft aan de eerste mensen: ‘Waar ben je?’
_{(Jonathan Sacks, in: Een gebroken wereld weer heel maken)}

Vrede scheppen
Misschien kan die 40 miljoen aangewend worden om bestaande levens eerst maar eens levend proberen te houden. Wetenschappers zouden de subsidie van NWO kunnen inzetten om in het ‘living lab’ van Dekker een intelligente onderhandelingstafel te maken. Waaromheen mensen uit levenloze oorlog levende vrede kunnen scheppen: dàt is leven maken èn in stand houden. Maar Dekker heeft een andere droom…

‘Droom
‘Onze droom is een levende cel te creëren uit levenloze moleculen. Met behulp van AI kunnen we veel effectiever parameters scannen om complexe netwerken van biochemische reacties te optimaliseren. Ons doel is om cellulaire functies in één synthetische cel te integreren die autonoom kan repliceren, communiceren en evolueren.’
_{(Uit: Leven creëren uit levenloze biomoleculen met AI en lab-evolutie, TU Delft)}

Experimenteren met de evolutie
Kunstmatige intelligentie. Iets dat onnatuurlijk is intelligent noemen, klinkt plausibel. Het zal dan wel goed zijn, zou je denken. Maar of het intelligent is van wetenschappers dat zij kunstmatig zelf leven willen scheppen? Met de evolutie experimenteren? God wordt er in ieder geval niet overbodig door. Zonder die door God geschapen ‘levenloze materie’ kunnen wetenschappers niet eens leven maken. Ze brengen hooguit leven in de brouwerij.

Bronnen:
* Leven creëren uit levenloze biomoleculen met AI en lab-evolutie, TU Delft
* #195: ‘Baanbrekend onderzoek naar het ontstaan van leven, gaat christelijke wetenschapper Cees Dekker voor God spelen?’ De Ongelooflijke Podcast, 26 mei 2024
* Een gebroken wereld heel maken – over verantwoordelijk leven in tijden van crisis, Jonathan Sacks, 2016, Skandalon

Beeld: TU Delft
Foto Cees Dekker: TU Delft
Foto ‘iets dat pootjes kan krijgen’: PD, Lage Vuursche, 2024

Wat geloven zoekers? En waarom?

Boekrecensie: God? Zoeker, wat geloof je? – dr. Hans le Grand – In deze creatieve bewerking van een proefschrift (2023) klim je in een spirituele beslisboom. En dan een waarin je steeds hoger wil komen. Klim voor klim confronteer je jezelf als zoeker met je eigen denken over levensbeschouwingen. Eenmaal in de top van die boom is je uitzicht beslist weids: een wereldbeeld dat ruimte biedt ‘voor een groot aantal religieuze manieren om tegen de wereld aan te kijken’.

‘De werkelijkheid is in al haar veelheid en diepte bijzonderder
dan alle religies bij elkaar opgeteld’
_{(dr. Hans le Grand)}

‘Zoekertheologie’
Hans le Grand promoveerde in 2023: Searching in Face of Mystery. Onder het geloof van veel zoekers vermoedt hij een gemeenschappelijk fundament. In zijn proefschrift zitten aardige neologismen zoals religious seekerism en seeker theology. Zoekertheologie. Door de positie van de zoeker kritisch te doordenken komt hij tot een gefundeerde manier om een zoeker te zijn. Dit boek voor een breed publiek doet voorstellen: Wat geloven zoekers? En: waarom?

‘25% van de mensen in Westerse samenlevingen behoren niet tot één geloofstraditie maar zoeken naar inspiratie in verschillende religieuze en wijsheidstradities. Dat is al het geval als je bijvoorbeeld aan Boeddhistische mindfulness doet en gedichten van de Moslim mysticus Rumi leest of een cursus in Joodse Kabbalah volgt. Maar als jij zo’n zoeker bent: wat geloof je dan eigenlijk?’
_{(‘Uit: God?)}

Zes geloofsstappen
Le Grand rafelt van alles uit in zijn boek, systematisch en boeiend te volgen. Losse puzzelstukjes legt hij vervolgens weer naast elkaar, zodat je een duidelijk beeld krijgt. Geen woord zegt de auteur te veel als hij in zijn boek stelt dat je zo op ‘een heel gestructureerde manier kunt nadenken over wat je als zoeker gelooft’.
De zes geloofsstappen die je kunt maken, als je met de auteur in de ‘beslisboom’ klimt, leidt niet tot simpel ‘relishoppen’. Je bent immers niet naar ‘koopjes’ aan het surfen, maar laat je inspireren door uiteenlopende religieuze tradities.

‘Uiteindelijke werkelijkheid’
Een religieuze zoeker kan, in tegenstelling tot mensen die zich aan één religie verbinden, onderwerpen open laten. Dit geldt bijvoorbeeld voor het onderwerp ‘uiteindelijke werkelijkheid’.

‘Het is voor zoekers heel goed mogelijk om je zowel te laten inspireren door het Christelijke beeld van de uiteindelijke werkelijkheid ‘God’, maar ook door het Boeddhistische beeld van ‘leegte’ en door wetenschappelijke inzichten die suggereren dat de werkelijkheid uiteindelijk wordt beschreven door natuurkundige formules.’
_{(Vrije Universiteit Amsterdam, promotie J.B. le Grand)}

Mens- en wereldbeelden
Natuurkundige en theoloog Le Grand stelt echter ethiek voorop en niet religieuze doctrine. ‘Omdat we het over God toch nooit eens worden,’ stelt hij. Want: ‘Als we het niet eens worden over klimaat en tolerantie hebben we een groter probleem.’ Ethisch filosoferen. Nadenken op ‘een zo consistent mogelijke manier’. En dat doet Le Grand consequent. Je kunt meedenken, maar vooral zèlf denken. Na iedere bladzijde die je leest, klim je prettig verder in de boom waarin je op vragende wijze vriendelijk geconfronteerd wordt met zowel mens- als wereldbeelden.

_{Hans le Grand} _– _‘_{impact through better understanding}_‘

Plausibel, maar niet helemaal waar
Le Grand introduceert de term ‘aporie’. Die komt uit het Grieks: een toestand van onzekerheid of verwarring wanneer we onszelf blootstellen aan twee tegengestelde maar acceptabele argumenten. Aporieën noemt de auteur ‘verzamelingen van uitspraken die ieder, stuk voor stuk, plausibel zijn, maar tegelijk niet helemaal waar kunnen zijn, zoals: Het Christendom zegt … Het Boeddhisme zegt … De wetenschap zegt … Als kleuter al werden we blootgesteld aan aporieën, zoals: Papa zegt… Mama zegt… School zegt…’

‘Als je op deze manier tegen religieuze inzichten aankijkt, wordt zoeken een heel logische manier van spiritualiteit: Je gaat dan van geval tot geval bekijken welke denk- en geloofsrichtingen op welk moment het meeste inzicht verschaffen en hoe je dat doet, hangt af van je culturele achtergrond en je eigen levensverhaal.’
_{(Uit: God?)}

Le Grand werkt dat helder en uitgebreid uit in zijn boek aan de hand van de penrose-driehoek die de kaft van zijn boek siert. (Dit onmogelijke figuur en optische illusie is ontwikkeld door de Britse wiskundigen Lionel en Roger Penrose). Le Grand zegt in zijn boek:

‘Het aporetisch karakter van religieuze inzichten doet ons beseffen dat werkelijkheid in al haar veelheid en diepte bijzonderder is dan alle religies bij elkaar opgeteld.’
_{(Uit: God?)}

Inclusief denken
Het aantrekkelijke van dit boek is dat de auteur een ‘tamelijk progressieve agenda’ heeft, en zo veel mogelijk ‘inclusief probeert te denken’. Ook hoopt hij een bijdrage te leveren aan een wereldmaatschappij waarin ‘iedereen zich thuis voelt, ongeacht religieuze, etnische of seksuele oriëntatie’. Voor le Grand zijn dat kernpunten waar het ook in religie en spiritualiteit om moet gaan. Eveneens is het een pluspunt dat religieus zoeken serieus wordt genomen als manier om met levensbeschouwing en spiritualiteit om te gaan.

Religieus zoeken: Een nieuwe traditie?
Het is inderdaad, zoals Le Grand stelt, de huidige trend in de samenleving die ‘te relateren is aan de spirituele behoeften van buitenkerkelijken’. Religieus zoeken als nieuwe traditie. En dan zou het inderdaad zomaar kunnen dat ‘bestaande religieuze tradities gedeeltelijk vervangen worden door buitenkerkelijke spiritualiteit’.

God? Zoeker, wat geloof je? | Hans le Grand | 2023 | Uitgeverij Van Warven, Kampen | ISBN 978 94 93288 91 1 | NUR 700 | € 15,95

Beeld: Penrose-driehoek, ingevuld door Hans Le Grand, Linkedin
Beeld Hans le Grand: Linkedin

‘Stop de waanzin. Help mij te leven’

Waardig leven en sterven

De noodkreet van hoogleraar Ethiek van de Gezondheidszorg, Theo Boer, klinkt heftig: “Stop de waanzin. Help mij te leven in plaats van de handdoek in de ring te gooien.” Het hernieuwde D66-wetsvoorstel zegt ouderen die willen sterven, te helpen. Maar volgens Boer, in Trouw, knaagt dat voorstel ‘aan ons aller bereidheid van de moeilijkste tijden nog iets te maken’. – Willen ouderen ècht dood is de vraag. Hebben zij inderdaad het gevoel dat de maatschappij hen niet meer nodig heeft? Dat zij als ouderen ondergewaardeerd worden?

‘Natuurlijk heeft dit iets medemenselijks: sommige mensen zien huizenhoog op
tegen het leven in de laatste levensfase’
_{(Theo Boer)}

Suïcidepreventie
Gooit D66 de handdoek in de ring, in plaats van ouderen boven de 75 helpen te leven? En waarom, zo vraagt Boer zich ook af, word je als je 55 of 65 bent en wil sterven naar de suïcidepreventie-lijn 113 doorverwezen? ‘Die leeftijdsgrens van 75 jaar is ook nog eens discriminerend naar anderen met een persistente doodswens. Kennelijk is het lijden van jongere volwassenen niet ernstig en hun doodswens niet invoelbaar genoeg.’

‘Gaande generatie’ van boomers
‘Met dit wetsvoorstel wordt een complete generatie – een ‘gaande generatie’ van boomers die uit miljoenen mensen bestaat – weggezet. ‘Wilt u sterven? Weet u het zeker? Want wat ons betreft kunnen wij zonder u.’ Het kan niet anders of hiermee wordt de toch al voortgaande onderwaardering van ouderen en van ouder-zijn geïmpliceerd.’
_{(Theo Boer, Trouw, 10 11 2023)}

Hulp bij leven en sterven
Het probleem dat Theo Boer in Trouw schetst, is niet eenvoudig. In onze maatschappij willen we – of hebben we de menselijke plicht – mensen bij te staan. Sommige mensen willen hulp om te leven, anderen willen juist hulp bij sterven. Dat geldt voor alle leeftijden. Als je jong, of ouder, en suïcidaal bent, loop je voor hulp tegen muren aan, om er uiteindelijk vanaf te springen.
Dat wordt mede veroorzaakt door een schrikbarend tekort aan zorgverleners. Palliatieve zorg wil een zo goed en prettig mogelijk leven bieden aan mensen die niet meer genezen. Ook voor die zorg zijn nauwelijks mensen. Mantelzorgers worden zelf ziek.

Verwarde mensen
Tot 2009 werkte ik bijna veertig jaar lang in de zorg, van lichamelijke tot psychische zorg, van ziekenhuis tot psychotherapeutische kliniek. Overal ontmoette ik mensen die beter wilden worden, maar zag ook velen lijden aan het leven. Sommigen kregen nauwelijks een goede behandeling, zeker in de ‘oude psychiatrie’: velen – nu verwarde mensen genoemd, en overal op straat te vinden – vonden daar veilig onderdak. Maar meer ook niet. Therapeutische hulp was daar nauwelijks. Patiënten kwamen de dag door met ‘behulp’ van tranquillizers of psychofarmaca, sluimerend, en met bezigheidstherapie. In de loop der jaren zag ik de hulpverlening wel op alle niveaus sterk verbeteren, maar de laatste decennia is de zorg finaal uitgekleed.

Zelfredzaam zijn?
Bejaarden- en verpleegtehuizen zijn vrijwel opgeheven. Mensen moeten immers zo lang mogelijk zelfstandig leven, ‘zelfredzaam zijn’, maar dat wordt op hoge leeftijd onleefbaar. De (thuis)zorg kan de hulp niet meer geven: er zijn steeds minder hulpverleners. Opvang in een tehuis is onmogelijk geworden: ze worden niet eens meer gebouwd. En niet alleen vanwege stikstofproblemen, maar door jarenlang verkeerd (geen) overheidsbeleid, beleid zonder visie op lange termijn.

Waardig sterven
‘Onze inzet is altijd dezelfde gebleven: waardig sterven moet voor iedereen boven de 75 jaar mogelijk zijn,’ zegt [D66-Kamerlid Anne-Marijke] Podt. ‘Ik besef heel goed dat er veel mensen zijn in het land die het ongelooflijk spannend vinden dat wij zelfbeschikking mogelijk willen maken. Terwijl anderen de voorstellen niet ver genoeg vinden gaan. Je moet deze discussie zorgvuldig voeren.’
_{(Wilma Kieskamp, Trouw, 6 11 2023)}

Waardig leven
Waardig sterven zou voor velen mogelijk moeten zijn; maar eigenlijk zou waardig leven op de eerste plaats moeten staan. Zò’n wetsvoorstel zou zoden aan de dijk zetten: mensen krijgen dan echt zelfbeschikkingsrecht. Over hun leven, over hun sterven, over waardig oud worden, zonder het gevoel te krijgen dat je er niet meer toe doet als oudere. Woningen en tehuizen horen ook bij dat waardig leven. En als je dan uiteindelijk het tijdelijke met het eeuwige wisselt, kom je hopelijk ook op waardige wijze in die andere wereld terecht.

Restauratie van Nederland
Na vele jaren van beleid zonder visie, heeft Nederland restauratie nodig: het land weer terug in goede staat. Nu de verkiezingen naderen, zou het mooi zijn als mensen bewuster dan ooit gaan stemmen – zelfbeschikking! – op partijen die op restauratie en waardig leven (bestaanszekerheid!) gericht zijn. Dat zal jaren duren, maar doorgaan op de huidige destructieve wijze van overheidsbeleid, zal de situatie slechts verergeren. Soms moet de onderste steen boven. Om uiteindelijk iedereen de kans te geven menswaardig te leven. En te sterven.
Stop de waanzin, help het leven. 🌱

_{Beeld: Herfst in Utrecht Leidsche Rijn, 10112023, PD}
_{Tekening: zorgenvoormorgen.org}
_Cartoon:_rws.be _{– ZAK, huistekenaar van}_{De Morgen}_{, tekende uit sympathie en ter gelegenheid van het 30-jarig bestaan van RWS deze cartoon}

Familieroman over voltooid leven

Vroeg of laat kom je in aanraking met het thema van dit boek. Over de ethische en filosofische dimensies van het zelfgekozen levenseinde is veel gezegd en geschreven. De debuutroman van Judith de Graaf, Ontijd, die ondanks het thema licht van toon is geschreven, duikt in de relationele en psychologische kant ervan. Wat brengt iemand tot een dergelijk besluit en hoe ervaren verschillende naasten deze keuze, ook als ze voorstander zijn van zelfbeschikking en euthanasie?

How much of my mother have my mother left in me?
How much of my love will be insane to some degree?
And what about this feeling that I’m never good enough?
Will it wash out in the water, or is it always in the blood?

John Mayer
(In the blood)
_{(Opdrachtpagina in Ontijd)}

Over het boek:
‘Als kunstenaar Leo door een beroerte niet meer kan schilderen, valt de bodem onder zijn bestaan weg. De aankondiging dat hij zijn levenseinde in eigen hand wil nemen, slaat bij zijn drie kinderen in als een bom. Ze reageren ieder op hun eigen wijze; de oudste, arts, blijft proberen haar vader op andere gedachten te brengen en weigert er concreet bij betrokken te worden. Haar broer accepteert de keuze en gaat een noodzakelijke confrontatie aan met zijn vader, vanuit de realisatie: nu of nooit. De jongste dochter voelt zich in de steek gelaten en neemt voor het eerst haar lot in eigen hand. Ook dwingt ze haar vader om een traumatisch verlies uit zijn verleden onder ogen te zien.’
_{(Boekhandel Broese)}

!►Donderdag 9 februari is de boekpresentatie van Ontijd bij boekhandel Broese, Oudegracht 112b, 3511 AW Utrecht, 030 – 233 5200, op de plek van het voormalig postkantoor.
Judith de Graaf* wordt geïnterviewd door filosofieredacteur bij Trouw, Peter Henk Steenhuis. De avond begint om 18 uur en eindigt om 20 uur. De toegang is gratis, de inloop is vanaf 17.30 uur.
Aanmelden voor deze boekpresentatie – indien er nog plaats is – kan via klantenservice@broese.nl.

Bronnen: o.a. Broese.nl

Ontijd – familieroman over voltooid leven | Judith de Graaf | 2023 | Literaire roman, novelle | Uitgeverij de Brouwerij – Brainbooks | ISBN 9789080564206 | 252 p. | € 21,99

*Judith de Graaf (1964) is een in Utrecht gevestigde psychotherapeut en systeemtherapeut en biedt individuele psychotherapie, partnerrelatietherapie en gezinstherapie aan (jong)volwassen cliënten, alsook leertherapie en supervisie voor de NVRG Nederlandse Vereniging voor Relatie- en Gezinstherapie), NVP (Nederlandse Vereniging voor Psychotherapie) en ICEEFT (International Centre for Excellence in Emotionally Focused Therapy). De Graaf is daarnaast een gecertificeerd EFT (Emotionally Focused Therapy) therapeut.

Update: 9-2-2023

‘Misschien is echte verlossing zoiets als verlichting’

Literatuurcriticus en journalist Tjerk de Reus praat met de cabaretier bij De Nieuwe Koers in het artikel We zijn de taal van het geweten kwijtgeraakt. In Kom verder!, Memoires 1, brengt De Jonge kerkgeschiedenis, vaderlandse geschiedenis en de vorming van een gezin bijeen, op een ernstige en vrolijke toon. De Jonge wil ook een bevrijdend, troostend woord spreken, zij het met een ietwat andere lading dan zijn vader of grootvader.

‘Bevrijding, dat is essentieel,’ zegt De Jonge. ‘Losraken van wat je gevangenhoudt, wat je vastpint op verkeerde verlangens en behoeftes. Je moet helemaal niet vier keer per jaar op vakantie, met het vliegtuig! Van dergelijke heilloze ideeën moet je je bevrijden, steeds weer.’

‘Je snapt wel, verlossing is een stap vérder dan bevrijding. Het is iets groters, iets wat we niet voor elkaar krijgen. Bevrijding, dat moet iedereen steeds weer opnieuw doen. Omdat je jezelf er steeds in laat luizen. Maar verlossing… Dan is dat menselijke geworstel dus weg, je bent eraan ontheven. Misschien is echte verlossing zoiets als verlichting.’

Verlossing
Met verlossing ben je voorbij het menselijk lijden, zegt De Jonge, je hebt geen deel meer aan de narigheid van het hier-en-nu.

‘Maar kijk er ook mee uit, zou ik zeggen. Het kan pure hoogmoed zijn dat je streeft naar perfectie, naar het volmaakte. In die zin is verlossing voor je het weet een verleiding.’

Toch is het, zuiver menselijk gesproken, verstandiger om de ‘onverloste’ situatie te accepteren, de eerlijkste ook.

‘We hebben die hunkering naar totale verlossing, maar het gaat mis als we dat rationeel invullen en mikken op maakbaarheid.’

Morele orde
Over godsdiensten zegt De Jonge dat die altijd ook kwalijke kanten hebben gehad, maar de evolutie die ons brein gevormd heeft, door de millennia heen, voor negentig procent te danken is aan de theologie of de dogmatiek.

‘Op dat vlak werden steeds de stappen gezet, werd een morele orde geschapen. Een paar honderd jaar later zei men: nu zien we het anders, nu treden we het leven zó tegemoet. In die ontwikkeling zijn we echter van de natuur steeds meer in het brein terechtgekomen. We zijn gaan redeneren en rationaliseren, totdat men zei: als je echt rationeel bent, dan kun je je niet voorstellen dat er leven na de dood is. Of dat er een God is.’

Geesteswetenschappen
Maar zijn we erop vooruitgegaan, in geestelijke zin, met de secularisatie, met het idee dat God dood is? Freek zegt niet terug te kunnen naar het idee dat er een God is. Als het gaat om een ‘weg terug’, uit de kaalslag van de secularisatie, denkt hij aan iets anders.

‘De splitsing tussen geesteswetenschappen en de fysica, die moet ongedaan worden gemaakt. Er moet een brug tussen die twee zijn, tussen gevoel en ratio, tussen technische beheersing en moraal. Ethiek moet simpelweg weer een hoofdrol gaan spelen in de cultuur. Dan gaat het niet om een stel regels, maar om de menselijke maat. Ooit hadden we die discussie met de atoombom. Moesten we daarmee doorgaan? Nee! En nu, een bedrijf als McDonald’s, is dat ethisch verantwoord? Ook niet. Dan moeten we het ook niet willen. Moreel besef, gevoed door de geesteswetenschappen, zou een grote stem moeten krijgen in de samenleving.’

Zie: We zijn de taal van het geweten kwijtgeraakt (De Nieuwe Koers) of via Blendle.

Gerelateerd: Gesprekken en gedachten over een nieuwe tijd (godenenmensen.com)

Beeld: pxhere