‘Religie nog steeds opium van de massa’

Jordy Meow Pixabay

Dat zegt Theoloog des Vaderlands Samuel Lee. Je verwacht dat niet, maar als je zijn artikel in De Linker Wang leest, begrijp je al gauw dat hij niet houdt van religie, van religieuze systemen. Jezus heeft volgens hem ook nooit de intentie gehad om een religieus systeem te bouwen. ‘Hij was niet eens een christen.’ En God zelf? ‘Die heeft geen religie.’ Lee wil niet verstrikt raken in dogma’s en doctrines, en is God dankbaar dat hij niet in een christelijke omgeving werd geboren. Lee gelooft dat religie nog steeds opium is van de massa. ’Het christendom is mensenwerk, dat inzicht verruimt mijn blik.’

Een werkelijk universeel geloof
Tom Holland stelt in zijn boek Heerschappij dat ‘een kleine joodse sekte’ ertoe bijdroeg dat een nieuw volk kon ontstond waar man en vrouw, jood en Griek, slaaf en vrije, Romein en barbaar, vrij zouden zijn. Er ontstond een werkelijk universeel geloof waar iedereen bij mag horen. – Nu is in de loop der eeuwen dat geloof veelal verworden tot religie als opium, maar in de kern kon iedere gelovige indertijd vrij zijn. In deze tijd proberen steeds gelovigen meer tot een nieuw, vrij, geloof te komen.)
(Zie: Het revolutionaire van christelijke waarden)

Geloof kan revolutionair zijn
Samuel Lee zegt in De Groene Amsterdammer dat vrijheid centraal staat in zijn denken. ‘Vrijheid is een kernwaarde van mijn geloof. We vergeten alleen vaak om buiten onze groep te denken, we vergeten dat dit ook iets zegt over hoe we moeten omgaan met moslims en hindoes en gays en atheïsten, met zwart en met wit.’ – Lee denkt als theoloog zo vrij als Jezus, kan je zeggen. Zijn geloof heeft niets met religie als systeem te maken. In die zin kan religie (lees: geloof) ook nu revolutionair zijn. Er zijn steeds meer tekenen die daarop wijzen. Een mooi voorbeeld is Overvecht waarover De Groene verslag doet.

Religie als machtsinstrument
Lee zegt uit een land in het Midden-Oosten te komen, een land dat hij liever niet noemt. Er heerst daar een theocratie, in dit geval een islamitische heerschappij, die zich bemoeit met de meest elementaire zaken uit het persoonlijke leven. 

‘Van wie mag je houden? Met wie mag je trouwen? Het klinkt belachelijk, maar ook bijvoorbeeld met welke voet je als eerste de WC moet betreden. Als kind stond ik wel open voor godsdienst, maar langzamerhand ontdekte ik dat het niet klopte. Ik zag mensen dood in bomen hangen, ter dood gebracht, met daarbij juichende mensen die God prezen. Religie als machtsinstrument. Het beeld van God dat daar uit oprijst is angstaanjagend. Ik was boos op God en op religie.’

‘Wereld groter dan doctrines en traditie’
Hij is heel blij juist van buitenaf naar de dingen te kunnen kijken, zegt de doctor in de theologie. Hij komt immers niet uit een christelijke omgeving. Dat verrijkt hem en geeft hem misschien ook kans om christenen in Nederland een spiegel voor te houden, om uit hun bubbel te komen.

‘De wereld is groter dan jouw doctrines en traditie. De wereld is zoveel rijker.’

Vermoeide discussies
Lee heeft respect voor christenen en kerken, en hij begrijpt ze ook wel.

‘Maar als ik discussies hoor over de kinderdoop of de heilige maaltijd, dan word ik daar zo moe van. Het zijn vermoeiende discussies, waardoor je mensen van je vervreemdt in plaats van dat je ze kunt binden en boeien.’

Jezus stelde geloofstraditie al ter discussie
In zijn leven heeft Jezus al zijn zekerheden neergelegd, de wetten en regels van zijn geloofstraditie ter discussie gesteld, omwille van liefde, omwille van een mens, zegt Lee. Hij denkt daarbij aan acties zoals een genezing op de sabbat.

‘Dat ging in tegen de heersende doctrine. Hij sprak als jood met een Samaritaanse vrouw en ging om met melaatsen en prostituees. Jezus heeft niet alleen zijn leven gegeven, maar alle heersende regels en codes op zijn kop gezet. En wat doen veel kerken vandaag? Vasthouden aan regels en opvattingen terwijl ze daardoor mensen kwijt raken. Durf je omwille van de liefde normen en doctrines opzij te zetten?’

‘Doorbreek de muren!’
Je moet niet exclusief blijven denken, maar inclusief gaan kijken en handelen, stelt Lee, niet alleen houden van je eigen club, je eigen groep en je eigen doctrines, maar van de hele wereld. In deze tijd, aldus Lee, zou Jezus zeggen dat je uit je systeem moet komen, muren moet doorbreken en de wereld liefhebben.

‘Niet alleen je eigen club, de farizeeërs, maar ook de Samaritaan. Heb de moslims lief, heb de Palestijn lief, heb de Jood lief, heb de LHBT-er lief! Je hoeft het niet met elkaar eens te zijn, maar heb elkaar werkelijk lief. Doorbreek de muren!’

Afscheid van religie
De theoloog nam afscheid van religie als systeem en omarmde de boodschap van Jezus.

‘Jezus is een deur, maar wij trekken muren op. Voor mij persoonlijk is de kerk niet een gebouw of instituut, maar de plek waar twee of meer mensen in de naam van Jezus samenkomen om op weg te gaan. Niet volgens theoloog zus of zo, maar de Jezus van de Bergrede.’

Zie De Linker Wang – mei 2020: ‘Het christendom is mensenwerk, dat inzicht verruimt mijn blik’

Foto: Jordy Meow  (Pixabay) – ‘Tempel Otagi Nenbutsu-Ji wordt bewoond door ruim 1200 rakan, expressieve stenen weergaven van Boeddha’s volgelingen. Je ziet ze met een brutale grijns en bedekt met mos, schreeuwend met hun armen richting de hemel en verlegen weggedoken in een hoek. De een heeft een tennisracket in de hand, de ander een fles sake en er schijnt zelfs een Super Mario-figuur aanwezig te zijn.’ (National Geographic, Kyoto, Japan)

‘Niet voor onze zonden stierf Jezus’

vredehebbenmethetkruisvanchristus

‘Er is geen bloedige dood nodig voor het herstel van Gods relatie met de mensheid. De boodschap van Jezus zet mensen zelf aan het werk.’ Docent-onderzoeker aan de Vrije Universiteit Amsterdam, Fulco Y. van Hulst, onderzocht invloedrijke theologen en laat zien dat de kruisdood heel anders kan worden uitgelegd. In zijn proefschrift Vrede hebben met het kruis van Christus luidt de conclusie dat niet de kruisdood van Jezus centraal zou moeten staan in de verkondiging, maar de boodschap van vrede en afwijzing van geweld. Dat Jezus gestorven zou zijn voor onze zonden vindt de onderzoeker fake news.

‘Jezus was een radicale, vreedzame activist die opkwam voor de zwakken in de samenleving. Maar hij leefde in de verkeerde tijd en moest dat met de dood bekopen.’
(Van Hulst, NPO Radio 1)

Dat Jezus is gestorven aan het kruis als straf voor de zonde van de mensheid is de dominante interpretatie van zijn dood, maar volgens Van Hulst moet de interpretatie van die bruuske daad nodig worden herzien. In gesprek met journalist Jort Kelder zegt Van Hulst dat voor de doopsgezinde kerk, die ook wel bekendstaat als ‘vredeskerk’, het een onaanvaardbaar idee is dat God gewelddadig zou zijn om de mensheid te straffen.

‘Dat beeld dat Jezus gestraft wordt voor de zonden van de mensheid is eigenlijk een beeld dat zijn oorsprong had in de gedachten van Anselmus, een middeleeuwse theoloog, (…) en uiteindelijk uitgebouwd door Calvijn, maar dat vindt in mijn ogen helemaal geen basis in het Bijbelverhaal.’
(Van Hulst, NPO Radio 1)

Voor Van Hulst heeft altijd de praktische navolging van Jezus voorop gestaan, met nadruk op de afwijzing van geweld: ‘Dat is wat God in Jezus heeft voorgeleefd.’ De gedachte dat je moet geloven dat Jezus gestorven is voor onze zonden, is hem altijd vreemd voorgekomen. Die manier van denken wilde Van Hulst leren begrijpen en doorgronden. De relatie tussen God en Jezus verwoordt de onderzoeker in termen van Gods activiteit in en door Jezus.

‘God maakt zich kenbaar als een God die op geweldloze wijze in Jezus de kwade machten overwint. Hij geeft zichzelf in de kruisdood om de mens te bewegen tot inkeer. Tegelijk is de kruisdood een blijk van zijn toorn: het is het gevolg van de keuze van de mens voor het kwade. Het kruis is daarmee niet Gods instrument, maar wel het symbool van de overwinning.’
(Uit: proefschrift Vrede hebben met het kruis van Christus)

De gedachte is niet dat Jezus komt om te sterven, zegt Van Hulst. Hij is verbaasd hoe makkelijk mensen elkaar napraten in de theologiegeschiedenis, met soms schrikbarend weinig kritisch vermogen. Dat God geweld zou gebruiken om zijn doel te bereiken, gaat in tegen het doopsgezinde godsbeeld dat God geweld afwijst.

‘Je kunt de schriftteksten die worden gebruikt om te bewijzen dat het geweld van de kruisdood noodzakelijk is, ook anders interpreteren. Er is geen bloedige dood nodig voor het herstel van Gods relatie met de mensheid. De boodschap van Jezus zet mensen zelf aan het werk.’
(Uit: De Linker Wang, maart 2020)

Zie:
* De Linker Wang, maart 2020: Fulco van Hulst: Het verhaal over Jezus wordt verdraaid
* Friesch Dagblad, september 2019: Theologische bouwsteen als bijdrage aan het vredesgetuigenis van de kerk
* Proefschrift, september 2019: Vrede hebben met het kruis van Christus (samenvatting)

Luister:
* NPO Radio 1, november 2019: ‘Dat Jezus zou zijn gestorven voor onze zonden is fake news’

Beeld: cover proefschrift (detail)

‘Als het leven onzinnig is, hoe zullen wij leven?’

sannekedehaanrikkovoorberg

Religiewerkgroep De Linker Wang – van GroenLinks, ‘politiek met compassie’ – organiseerde gisteren in Utrecht een debat over de zin van het leven. Voor filosoof Sanneke de Haan eigenlijk on-zin, want ‘ons bestaan heeft geen zin, bergt geen hoger doel in zich’. Voor theoloog Rikko Voorberg is de vraag naar het nut van het leven misschien zin-loos, maar de vraag naar de hoop en de deugd essentieel. De Haan vraagt zich af wat ons houvast geeft, en hoe je bepaalt wat een goede manier van leven is. Beiden hadden iets moois en zinvols te vertellen, de filosoof (1980) en de theoloog (1980), en dat zette zich daarna voort met zo’n 80 belangstellenden.

Job de Haan, van De Linker Wang, blijkt naast theoloog en journalist ook een uitstekend gespreksleider en maakte één keer gebruik van ‘Abstract Alert’: als iemand vervalt in vaagheid, krijgt iemand anders het woord. Wel zo goed bij dit thema.

Sanneke vertelde uit een ‘gemengd nest’ te komen: katholiek en Nederlands Hervormd. School ervoer zij wat religie betreft als ‘heftig’ en toen ze rond haar twaalfde jaar hoorde dat God zelfs in ‘je hoofd kan kijken’, vond ze dat niet te geloven. Op dat moment hield God voor haar op te bestaan: ‘God kwam tot hier en niet verder’.

Toch verdiepte zij zich in levensbeschouwingen en ontdekte de filosofie en via zenboeddhisme de meditatie. Als filosoof doet zij nu onderzoek op het grensvlak van filosofie en psychiatrie. Meditatie vindt zij een vorm van ‘moreel superieur escapisme’. Iets met een tefallaag waarvan je alles kan laten afglijden. En leven is lijden, hoorde ze. Maar Sanneke vindt het leven leuk. Sartre spreekt haar aan, vooral zijn idee dat alle keuzes in je leven je eigen keuzes zijn; je kiest ook bij wie je te rade gaat. Maar ook Sartres idee over dat je zelf verantwoordelijk bent voor wat je doet, past bij haar.

Geconfronteerd werd Sanneke met de dood van de vader van een vriendin. Dat zette haar sterk aan het denken. Dient het leven een doel? Heb je het goed gedaan? Er is geen Hogere Instantie die goedkeuring geeft. Leven en dan dood. Dit is het, hier moeten we het mee doen, was haar reactie op die ervaring. Meer is het niet. Sanneke ging wel vol voor het leven. Op een dag liep zij bij de buren binnen toen ze letterlijk hoorde dat de man zijn vrouw mishandelde. Sanneke greep in. Ze maakte het verschil. Ze snapte ook wat er aan de hand was: er speelde psychiatrische problematiek mee. En zij hielp. Het was niet zin-loos wat ze deed.

Rikko vertelde over een pastorie op een heuvel waar hij zoon van een dominee was, waar gebeden werd voor het eten en als toetje de Bijbel, en dat betekende iets. Trots op de zuil waarop hij zat. Geen televisie, maar dat kwam voort uit een verantwoordelijk idee over hoe gezinsleven in elkaar dient te zitten. Alles werd doordacht. Dan tien jaar later. Theologische universiteit. Zijn religieus fundament werd ‘verpulverd door een postmodern sloopplan’.

Zeer geboeid werd hij door zowel protestants theoloog Karl Barth als filosoof Friedrich Nietzsche. Barth gaf ruimte, geen catechismus waarin alles vast stond. Rikko kwam uit zijn bubbel. Door theater, radio en vrienden. Zijn bunker – de Kathedraal van Zeker Weten – stortte in, verdween in zee. Daar stond hij, moederziel alleen, nog wel met zijn medestudenten. Rikko ging op zoek, ook bij de studentenpastor, en vroeg hem te helpen met het doel in zijn leven. Doen, handelen was het antwoord. Ga het doen, de vorm komt vanzelf. Hij organiseerde een burennetwerk, richtte in Amsterdam de PopUpKerk op. Maar ondertussen bleef de vraag spoken hoe om te gaan met zijn geschiedenis, zijn achtergrond. En: ‘Wat Wil Ik Echt?’

Hij maakte een speciale Facebookpagina toen hij hoorde dat een pedoseksueel nergens meer welkom was. De pagina heette ‘Benno L. welkom in onze straat’. Overtuigd als hij is dat de meeste recidieven voortkomen uit sociale uitsluiting. Bovendien, niemand kent het strafblad van je buren in de straat… Rikko vindt dat je moet belichamen waar je voor staat. Je kunt van alles roepen, maar je moet iets doen. En zo nam de mede-oprichter van de ‘Vluchtkerk’ ook het initiatief: ‘We Gaan Ze Halen’. Rikko geeft op uiteenlopende manieren concreet vorm aan geloven. Hij blijft niet op zijn handen zitten, maakt van geloven positieve actie.

Rikko kan zich kwaad maken over de vluchtelingenproblematiek. Hoe dat systeem werkt. Niet werkt, beter gezegd. Hij noemt dat systeem kwaadaardig. Gaf er een voorbeeld van. Doe je als vluchteling je verhaal, je eerste gesprek voor de asielprocedure, waarbij je je van je beste kant laat zien: wel vluchteling, maar gezond, sterk, kan en wil werken. Dan word je afgewezen. De vluchteling had over zijn martelingen moeten vertellen en ander leed, dan was hij geaccepteerd. Zo word je door het systeem kwetsbaar gemaakt. Je verdwijnt in een vicieuze cirkel. Rikko schreef het boek De dominee leert vloeken. Heel begrijpelijk, als je vecht voor een rechtvaardige wereld. Een wereld waar je kwaad van wordt. Hij wil juist bijdragen aan een rechtvaardiger wereld. Zijn boek roept dan ook op tot actie. Hij put onder meer moed uit Augustinus. Die zei: ‘Hoop heeft twee prachtige dochters. De een heet woede, de ander heet moed; woede over hoe de dingen zijn: en moed om te zien dat ze niet zullen blijven zoals ze zijn’.

Foto: © PD – Sanneke de Haan en Rikko Voorberg. Op speelse manier werden bingoballen ingezet waarvan de getallen verwezen naar vragen die Rikko en Sanneke beantwoordden. Het leidde ertoe dat ze spontaan persoonlijk, vanuit eigen idee en gevoel open over zichzelf vertelden.