Negen planetaire grenzen van de Vérdenker der Nederlanden

Denker der Nederlanden David Van Reybrouck denkt kosmisch. Denkt vérder dan de Nederlanden en vertelt in De wereld en de aarde (april 2025) over grenzen die de mens overschreden heeft. De historicus, denker en schrijver doelt op negen planetaire grenzen, oftewel domeinen die betrekking hebben op de ontwrichting van de aarde. Het klimaat is één van die ontwrichtingen.

‘Planetair denken gaat niet alleen over de bijtjes en de bloemetjes. Het gaat over het grootste veiligheids- en gezondheidsvraagstuk van onze tijd: hoe houden we de planeet bewoonbaar?’
_{(David Van Reybrouck)}

Natuurwetten
De nieuwerwetse eretitel Denker der Nederlanden (DdN), is wonderlijk, juist als een Belg aantreedt. Bedacht door de Stichting Maand van de Filosofie. Voor Marjan Slob (DdN 2023) begon de titel ‘des Vaderlands’ te knellen: “Hoe draag ik bijvoorbeeld als vrouw deze titel?” – Hoe draagt bijvoorbeeld als Belg Van Reybrouck deze titel…?
De denker denkt gelukkig voorbij grenzen: denkt, verdenkt en denkt vér. ‘Vérdenken is naar het heden kijken vanuit de verre toekomst en vanuit het verre verleden’.

‘Misschien is dat wel de tragedie van deze weerbarstige eeuw: dat we zo verblind zijn door het helle licht van de mensenwereld dat we de aarde uit het oog zijn verloren. Nochtans, de planetaire uitdagingen waar we nu voor staan vormen het grootste veiligheidsvraagstuk van onze tijd, en ook het grootste gezondheidsvraagstuk, meer dan alle recente conflicten en geopolitieke aardverschuivingen. De natuurwetten trekken zich niets aan van ons onderling gesteggel.’
_{(Uit: De wereld en de aarde)}

‘Het is ook vérdenken in de ruimte – voorbij geografische grenzen of sociale bubbels. Denken is meer dan filosofie en filosofie is meer dan westerse filosofie’
_{(David Van Reybrouck)}

‘David Van Reybrouck was recent Arne Næss Professor aan de Universiteit van Oslo, vernoemd naar Noorwegens invloedrijkste filosoof uit de twintigste eeuw. Hij verwierf internationale bekendheid met zijn lijvige boeken over koloniale geschiedenis (Congo en Revolusi) en zijn essays over democratische vernieuwing (Pleidooi voor populisme en Tegen verkiezingen). Ter gelegenheid van zijn aanstelling schreef hij De wereld en de aarde.’
_{(Arminius debatpodium)}

Geen zwakte, maar kracht
Verdénken is volgens de denker eigenlijk de basis van elke filosofische houding, het verwijst naar een soort achterdocht: ‘Durven kritiek hebben, durven twijfelen, ook aan jezelf – je standpunt bijstellen is geen teken van zwakte, maar van kracht’.

‘Onze aandacht wordt in het heden gezogen, maar ik vind het ook van belang om vanuit het verre verleden naar de verre toekomst te kijken.’
_(DVR)

De groene cirkel is het gedeelte dat binnen de planetaire grenzen valt, alles wat daarbuiten valt overschrijdt de grenzen– Science Advances 2023

Planetair denken
Leonie Breebaart (Trouw) hoopt dat Van Reybrouck niet al te planetair zal denken, de columnist denkt dat het mensen kan afschrikken: ‘De “Planeet” is te groot om van te houden’. Goed dat de vérdenker groot denkt. Te veel mensen denken helaas niet verder dan hun neus lang is. Zeker in deze tijd is dat kortzichtig. Het gaat tenslotte om het bewoonbaar houden van de planeet en niet alleen om je achtertuintje.

‘Het grootste veiligheidsvraagstuk van onze tijd is niet de wereld met haar onderlinge conflicten, maar de aarde die meer en meer ontregeld raakt. Steeds heviger gaat de planeet tegen de mensenwereld tekeer. De wereld heeft de fysieke aarde ontwricht en nu ontwricht de aarde de wereld. De moderne diplomatie, dat eeuwenoude overleg tussen landen, moet zich daarom dringend opnieuw uitvinden. Hoe zou dat eruit kunnen zien?’
_{(Uit: De wereld en de aarde)}

Actieve betrokkenheid
De Denker der Nederlanden vertelt over socioloog en filosoof Bruno Latour (1947-2022), een van zijn inspirators, net als Jürgen Habermas (1929). Deze Duitse filosoof en socioloog vindt Van Reybrouck van grote invloed op het idee van deliberatieve democratie: ‘een vorm van publieke besluitvorming waarin de uitwisseling van argumenten tussen burgers centraal staat’.

‘We moeten de publieke ruimte zo organiseren, zegt hij [Habermas], dat die onze democratie optimaal kan vormgeven. En leven in een democratie betekent: deelnemen aan de publieke sfeer, een actieve betrokkenheid bij hoe het beleid tot stand komt. Wat dat betreft gaat hij verder op het denken van Hannah Arendt, die hamerde op het belang van actieve participatie.’
_(DVR)

_{De Denker der Nederlanden is afgelopen nacht feestelijk ingehuldigd tijdens de Nacht van de Filosofie}

‘Burgers zijn veel ambitieuzer en coherenter met klimaatmaatregelen dan dat de politiek aandurft. De burgers zeggen eigenlijk: help ons de deksel op de koekjestrommel te doen, anders blijven we graaien. En de politiek zegt: oei, we kunnen de koekjestrommel niet dichtdoen, want dan worden ze heel kwaad.’
_(DVR)

Het verste denken
De DdN zegt aan het slot van een groot interview in Filosofie Magazine dat denkers helpen om een raam te ontdekken in een ruimte die we gesloten achten, maar dat dichters helpen om nog een ander raam open te zetten.

‘Ik heb de poëzie nodig om frisse lucht binnen te laten. Mijn denken kan misschien een aantal mensen helpen om ideeën te ontwikkelen waar ze nog niet eerder aan gedacht hebben. Maar ik heb zelf ook behoefte aan frisse lucht. In de poëzie stuit ik op beelden die ik al denkende nooit had kunnen bedenken. Misschien is poëzie wel het verste denken.’
_(DVR)

Bronnen:
* De wereld en de aarde. Hoe houden we het veilig | David Van Reybrouck | 4 april 2025 | Literaire fictie | Uitgeverij De Bezige Bij | 80 blz. |
* David Van Reybrouck is de nieuwe Denker der Nederlanden. ‘Ik wil dat denken gevolgen heeft’ (Filosofie Magazine, 19 maart 2025)
* David Van Reybrouck
* Mens heeft aarde over grenzen geduwd, blijkt uit ‘gezondheidscheck voor planeet’ (Science Advances / NOS, 20-09-2023)
* De ‘planeet’ is te groot om van te houden (Trouw, 20 maart 2025)
* ‘Ouderwetse’ Dichter des Vaderlands wordt Dichter der Nederlanden (NOS Nieuws, 25 februari 2025)

Beeld: PxHere
Illustratie Planetaire grenzen: Earth beyond six of nine planetary boundaries (Science Advances, 13 -09 – 2023)

De wijsheid van Mohamed El Bachiri

Moslim Mohamed El Bachiri

Moslim Mohamed El Bachiri brengt een boodschap van liefde en medemenselijkheid, niet op de laatste plaats als reactie op islamitische terroristen en hun destructieve en manicheïstische visie. Sinds een aantal jaren roept hij westerse moslims op tot een meer humanistische benadering van de islam. Het resultaat is een sobere tekst van een ongelooflijke wijsheid, opgetekend door cultuurhistoricus David Van Reybrouck in Een jihad van liefde. ‘Ik zie verbroedering echt als een basis voor de toekomst’, zei El Bachiri vorig jaar in een interview met De Kanttekening.

‘Zou God het ons kwalijk nemen indien wij mensen liefhebben die anders denken dan wij? Hij heeft toch alle volkeren en naties zelf geschapen’
_{Mohamed El Bachiri}

Een jihad van liefde werd een bestseller in Vlaanderen en Nederland, en El Bachiri werd benoemd tot Pax Christi’s Ambassadeur voor de Vrede. In 2019 won de door Pax Christie uitgeroepen Ambassadeur van de Vrede (2017) in Duitsland de Konstanzer Konzilspreis voor het uitdragen van de Europese waarden van verbondenheid en tolerantie.

‘Zou God het ons kwalijk nemen indien wij mensen liefhebben die anders denken dan wij? Hij heeft toch alle volkeren en naties zelf geschapen. Zoals de Koran het zo mooi verwoordt: ‘O gij mensen! Wij hebben u geschapen uit man en vrouw en Wij hebben u gemaakt tot volksgroepen en stammen opdat gij elkander zoudt leren kennen.’
_{(Uit: Een jihad van liefde)}

Volgens El Bachiri zijn de meeste moslims niet geradicaliseerd. Hij zegt zelf een normale moslim te zijn en waarden en principes te hebben, waarin het doden van mensen geen deel van uitmaakt. Die boodschap van liefde heeft hij met schrijver Van Reybrouck in Een jihad van liefde verwoord.

‘Ik krijg daar weer liefde en hoop voor terug, want sinds het verschijnen van dat boek krijg ik veel steun, van mensen met allerlei geloofsovertuigingen. Dat helpt. Het is een mooie vorm van erkenning. Ik zie verbroedering ook echt als een basis voor de toekomst.’

El Bachiri zegt dat de islam een religie is als alle andere, maar bij hen is het dogma sterker, een keurslijf dat hen verhindert om vooruit te gaan en te denken.

‘De islam was ooit heilzaam voor het volk van het Arabische schiereiland, waar het ontstond in de zevende eeuw. Het was een grote beschaving, waar filosofie en wetenschap bloeiden. Maar nu heeft het aartsconservatieve Saoedi-Arabië te veel invloed, ook op de islam in Europa. Hier betalen wij nu de prijs voor.’

‘Ik ben zeer spiritueel,’ zegt El Bachiri. Hij heeft God als een liefdevol persoon leren kennen, een universele God die liefde heeft voor zijn totale schepping en in de verste verte niet lijkt op een dogmatische God die mensen in een keurslijf dwingt.

‘Ieder mens heeft een eigen beeld van God. Mijn beeld is nooit veranderd.’

Veel landen in Europa hebben de waarden verloren die hen groot hebben gemaakt, zegt El Bachiri. Hij vertelt dat de grote filosofen van de Verlichting, in het bijzonder Voltaire, door de huidige situatie beledigd zouden zijn.

‘We verliezen een deel van onze menselijkheid en nemen onze toevlucht in onwaardige wetten ten aanzien van vluchtelingen, maar ook ten aanzien van kinderen die gerepatrieerd moeten worden. Ik vind dat er internationaal gezien een verantwoordelijkheid bestaat naar die kinderen toe.’

Tot slot citeert El Bachiri Voltaire, die ooit zei: ‘Als er maar één godsdienst in Engeland zou bestaan, dan zouden de mensen bang zijn voor despotisme; als het er twee zouden zijn dan zouden ze elkaar de keel doorsnijden; maar zijn het er dertig dan leven ze in vrede en geluk.’

‘Het vermogen om te denken is een Godsgeschenk. Dat moet je koesteren, daar mag je gebruik van maken. Zo veel mensen hebben interessante inzichten ontwikkeld om de mensen vooruit te helpen; dat is een Godswonder. Om dat allemaal terzijde te schuiven omdat het niet islamitisch is, is echt een gebrek aan respect voor de rest van de mensheid, waardoor je allerlei waardevols links laat liggen.’
_{(Uit: Een jihad van liefde)}

Bronnen:
* Het uitgebreide interview: ‘Liefdes-jihadist’ Mohamed El Bachiri bepleit verzoening en tolerantie (De Kanttekening – januari 2020)

* Een jihad van liefde | Mohamed El Bachiri | Paperback | 9789023471622 | Druk: 1 | maart 2017 | 93 pagina’s | € 9,99 | E-book: € 4,62 | ‘Een hartstochtelijk pleidooi tegen haat, wraaklust en vernietigingsdrift.’ (de Volkskrant) | ‘Mohamed El Bachiri is een Marokkaanse Belg, moslim en Molenbekenaar. Hij is ook de man van Loubna Lafquiri, zijn grote liefde en moeder van zijn kinderen, die op 22 maart 2016 bij de aanslagen in Brussel om het leven is gekomen. Zijn liefdevolle speech in het tv-programma De Afspraak eind december beroerde miljoenen en werd het meest bekeken filmpje ooit op de Vlaamse televisie.’ (Cover)

Foto: De Morgen (België)

‘Religieuze leiders interessant voor goddelozen’

Ze zijn ook interessanter dan politieke. Zelfs voor goddelozen. Auteur David Van Reybrouck vraagt of er ook nog wat visie mag zijn, in zijn Ode aan onze religieuze leiders. Als ‘correspondent Lof’ van de Correspondent, mist hij echt visionaire pleidooien bij de Europese Unie: ‘Het blijft wachten op een gedurfde visie die in deze turbulente tijden opkomt voor vreedzaam en duurzaam samenleven vandaag. Want dat is waar het nu om gaat.’ – De auteur wacht sinds 2016, en sindsdien heb ik nauwelijks visies vernomen. Zijn alle Europese leiders, zoals Mark Rutte (VVD), vies van visie?

‘Het continent waar twee eeuwen geleden de eerste universele verklaring van de mensenrechten werd opgesteld, stelt zich nu kennelijk al tevreden met ‘we lossen het wel op.’ Het werelddeel waar niet zo lang geleden na het grootste bloedbad uit de geschiedenis de grootste vredesoperatie ooit begon, de eenmaking van Europa, kijkt vandaag op wanneer iemand binnen dat eengemaakte Europa zich nog eens aan een ethische uitspraak waagt.’

Dat is waar het nu om gaat: vreedzaam en duurzaam samenleven, stelt de schrijver, en zegt uit te kijken naar de dag dat kinderen op school geweldloosheid, vreedzame conflictoplossing en seculiere ethiek leren. Van Reybrouck verwijst naar de dalai lama die het onderscheid tussen ethiek en religie vergelijkt met dat tussen water en thee.

‘Ethiek en innerlijke waarden zijn eerder als water. Zonder water kunnen we niet leven. De thee die we drinken bestaat grotendeels uit water, maar bevat ook nog andere ingrediënten: theeblaadjes, kruiden, misschien wat suiker en, in Tibet althans, ook een beetje zout. Ongeacht hoe de thee wordt bereid, zijn hoofdbestanddeel is water. We kunnen zonder thee leven, maar niet zonder water.’

De auteur zegt de afgelopen jaren meer te hebben geleerd van de paus, de dalai lama, Desmond Tutu, Ismail Serageldin, Michael Lerner en Karen Armstrong, dan van welke Europese politicus ook. De schrijver van Odes (2018), die sinds begin 2015 regelmatig ‘iets, iemand of ergens’ bezingt bij de Correspondent – zoals een Ode aan het offline zijn – had het voorrecht een dag lang bij Karen Armstrong te gast te zijn. Ze zei toen:

‘De grote religieuze tradities van vandaag zijn allemaal begonnen in tijden van oorlog en politieke onrust. De gouden regel, dat je een ander niet mag aandoen wat je zelf niet wilt ondergaan, is in al die tradities afzonderlijk bedacht. Dat was niet omdat een hoop lieve mensen dat een prettig idee vonden, wel omdat enkele praktische geesten inzagen dat de mensen elkaar anders zouden kapotmaken.’

Van Reybrouck besluit deze Ode – uit een lange reeks die allemaal bij de Correspondent te vinden zijn, naast andere verhalen over religie – met de uitspraak dat we alle wijsheid nodig hebben die er is, want ‘op het moment dat we andermaal elkaar dreigen kapot te maken, of dat al volop aan het doen zijn, kan het geen kwaad opnieuw te luisteren naar wat de vertegenwoordigers van eeuwenoude tradities te zeggen hebben’.

David Van Reybrouck (1971) schrijft proza, poëzie, theater en non-fictie. Hij is de auteur van onder meer Congo, Een geschiedenis, De Plaag, Pleidooi voor Populisme, Tegen Verkiezingen. Zijn werk werd veelvuldig vertaald en bekroond. Voor Congo ontving hij de Prix Médicis in Frankrijk.

Zie: Ode aan onze religieuze leiders (de Correspondent)