‘Besluit een baby in vrijheid dat hij wil drinken? Besluit een boos iemand in vrijheid dat hij zich wil wreken? Besluit een lafaard dat hij wil vluchten? Besluit een kletskous dat hij wat wil zeggen, terwijl hij zijn praatzucht niet kan bedwingen?’ Dick Swaab citeert hier Spinoza. Karaktereigenschappen en gedrag liggen bij de geboorte nu eenmaal vast, is dan Swaabs conclusie. Ook al wil Swaab ons dit doen geloven, het is geen conclusie die door Spinoza wordt gedeeld.

Bovenstaande is te lezen in het uitgebreide artikel van Jan Derksen, getiteld: ‘Een mooie moderne mythe, een overzicht van de breinboekenhype’, in de Academische Boekengids van afgelopen oktober. ‘Even verderop in dezelfde stelling die Swaab (overigens niet erg letterlijk) citeert, betoogt Spinoza dat we door onze verlangens (de psychologie) worden gedreven en niet door de biologie, zoals Swaab en de meeste andere auteurs die hier aan bod komen denken.’

Derksen gaat er helaas verder weinig op in en stelt dat een ‘grondige studie van onder meer Spinoza de hersenenwetenschappers wel kan helpen de gebrekkige logica in veel van hun redeneringen te verbeteren’. Voor de rest vindt Derksen dat breinboeken zijn als ‘fast food, ze verteren snel en je verlangt meteen naar meer’.

Een boeiend artikel waar Derksen ook andere ‘breinboeken’ bespreekt, zoals onder meer De appel en de boom van René Kahn, hoogleraar psychiatrie te Utrecht; De mannelijke hersenen van Louann Brizendine en Passies van het brein van Margriet Sitskoorn.

Moderne mythe
Derksen: ‘Zowel in de meer wetenschappelijk georiënteerde boeken als in vele andere teksten, die in de Angelsaksische wereld intussen met ‘brain scams’ worden aangeduid, krijgen de hersenen de status van een moderne mythe: het brein als zetel, als basis en oorzaak van ziekten en achteruitgang van menselijk gedrag en beleven, van ons samenleven met anderen, van oorlog en vrede. Veel schuldgevoelens over egoïstische, agressieve en perverse wensen worden gerelativeerd. Elke hoop en verwachting richt zich nu op hersenonderzoek: zou het eindelijk lukken ons bestaan in een houdgreep te nemen? Alle psychologische en sociologische processen smelten weg, niet bestand tegen de overmacht van het moderne brein: ‘Wij zijn ons brein’. Onze psychologische en sociologische identiteit valt samen met of wordt gereduceerd tot de hersenen en wordt bevrijd van eigenheid, autonomie, psychologische en sociologische determinatie.’

Prof. dr. J.J.L. Derksen is als hoogleraar klinische psychologie werkzaam aan de Radboud Universiteit Nijmegen en aan de Vrije Universiteit Brussel. Hij is tevens verbonden aan een eerstelijns psychotherapiepraktijk te Bemmel.

Zie: Een mooie moderne mythe, een overzicht van de breinboekenhype 

Illustr: vib.be