Spinoza: vrij zijn kan niet in je eentje

Baruch Spinoza is een symbool van vrijheid en tolerantie. Maar hij dacht heel anders over vrijheid en tolerantie dan wij nu. Ons idee van vrijheid is vooral keuzevrijheid, jezelf zijn en vrije keuzes maken. Voor Spinoza zou dat een heel naïeve gedachte zijn omdat je als mens onderdeel bent van ketens van oorzaak en gevolg: ‘Je voegt je naar de orde’. – In De Ongelooflijke Podcast vertelt filosoof Ronald van Raak, hoogleraar Erasmiaanse waarden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, enthousiast en overtuigend over deze joods-Nederlandse filosoof.

‘Vrij zijn kan niet in je eentje. Vrijheid kan je ook niet opeisen.
Vrijheid is een geschenk van anderen, vrijheid gun je elkaar’
_(Spinoza)

Op zoek naar waarheid
‘In zijn eigen tijd stuit Spinoza’s gedachtegoed op veel weerstand. Hij vindt dat de natuur, alles wat bestaat, een verschijning van God is, dus ook de mens zelf. Voor zeventiende-eeuwers is dat een schokkende boodschap. Spinoza (1632 – 1677) wordt nu gerekend tot de invloedrijkste filosofen van het westerse denken.’
_{(Canon van Nederland)}

Wederkerigheid
In podcast #183 vertelt Van Raak dat voor Spinoza vrijheid doen wat noodzakelijk is. Deugdzaam zijn is kennis hebben, kennis van jezelf, in harmonie leven met jezelf, met de mensen om je heen en in je omgeving met de natuur.

‘Ons huidige vrijheidsbegrip is heel anders dan dat het eigenlijk lang is geweest. Bij zowel Erasmus als Spinoza zie je dat het idee van vrijheid altijd wederkerig is. Bij ons is dat nu individualistisch.’
_{(De Ongelooflijke Podcast)}

Hoe denkt de ander
Tolerantie betekent niet dat je het recht hebt om te zeggen wat je wilt en dat je iedereen mag beledigen. Het betekent de plicht om je te verdiepen in anderen. Je moet weten hoe een ander denkt om met elkaar in harmonie te kunnen leven.

‘Dat is natuurlijk een hele andere opvatting van vrijheid. Vrijheid kan ook betekenen dat je helemaal niet doet waar je zelf zin in hebt, maar dat er een wederkerigheid in zit. Vrij zijn kan niet in je eentje. Vrijheid kan je ook niet opeisen. Vrijheid is een geschenk van anderen, vrijheid gun je elkaar.’
_{(De Ongelooflijke Podcast)}

_{Desiderius Erasmus} _– _{In het portret rusten Erasmus’ handen op een rijk gebonden boek,}
_{waarop, in het Grieks, ‘De Werken van Hercules’ geschreven staat.}

Erasmus, een kritische denker in Europa
Desiderius Erasmus (± 1469 – 1536) is een kritische geest én een verzoener. Veruit het bekendste werk van deze invloedrijke humanist is Lof der Zotheid, waarin hij de draak steekt met de Rooms-Katholieke Kerk. Maar als de protestanten zich afscheiden blijft Erasmus zich inzetten voor kerkelijke hervorming van binnenuit.
_{(Canon van Nederland)}

Een goed en vrij leven
In zijn boek Spelen met waarden, betalen met gedachten (2024) onderzoekt Ronald van Raak hoe het denken van Erasmus en Spinoza tot stand kwam en welke waarden eraan ten grondslag lagen. Hij beschrijft hoe hun denkbeelden door de tijd heen werden gebruikt en wat hun filosofie kan betekenen in het huidige debat over de vraag wat ons nog met elkaar verbindt.

‘Vrijheid was voor Spinoza verbonden met een vrije samenleving, die ook de voorwaarden bood voor mensen om zich in vrijheid te kunnen ontwikkelen. Daarom pleitte hij voor democratie en vrijheid van meningsuiting, als noodzakelijke voorwaarden voor een goed en vrij leven.’
_{(Ronald van Raak, in: Spelen met waarden, betalen met gedachten)}

_{Ronald van Raak}

Morele ontwikkeling
Volgens Erasmus kunnen gedeelde waarden niet van buitenaf worden opgelegd, maar moeten deze uit de mensen zélf komen, zegt Van Raak in zijn essay. Erasmus wierp de vraag op hoe de maatschappij burgers in staat kon stellen om zichzelf moreel te ontwikkelen, om op deze manier inzicht te krijgen in de verplichtingen die we hebben tegenover elkaar.

‘Geen dier is woester en schadelijker dan de mens die wordt gedreven door eerzucht, begeerte, woede, afgunst, weeldezucht en wellust. Wie er dus niet dadelijk zorg voor draagt dat zijn zoon gedrenkt wordt met de beste kennis, is zelf noch mens, noch de zoon van een mens.’
_{(Uit Over opvoeding en vrije wil, Erasmus, in: Spelen met waarden, betalen met gedachten)}

Bronnen:
* De Ongelooflijke Podcast #183
* Canon van Nederland
* Spelen met waarden, betalen met gedachten | Ronald van Raak | Boomfilosofie | Paperback | Februari 2024 | ISBN 9789024464456 | 144 blz. | € 22,90 | E-book € 17,90 | Volgens Boomfilosofie zijn Erasmus en Spinoza filosofen die in ons land lang werden gehaat, om vervolgens te worden vereerd. Denkers die in weinig opzichten met elkaar te vergelijken zijn, maar toch beiden symbolen werden van vrijheid en tolerantie. Erasmus hield tijdgenoten een morele spiegel voor in de Lof der Zotheid (1511). Spinoza beschreef in zijn Ethica (1677) een uitdagende morele filosofie.
– Meer over Erasmus: De Ongelooflijke Podcast #132: Wat we kunnen leren van Erasmus, een van de grootste Europese denkers ooit.

Beeld: Barend Graat – Portret van Baruch Spinoza, 1666, olieverf op doek, 47×40 cm. Collectie Kunstzalen A. Vecht.
Beeld Desiderius Erasmus: Detail cover Tegen Oorlog Dulce Bellum Inexpertis [Heerlijk (lijkt) een oorlog aan hen, die er geen ervaring mee hebben], door Desiderius Erasmus | In het portret rusten Erasmus’ handen op een rijk gebonden boek, waarop, in het Grieks, ‘De Werken van Hercules’ geschreven staat. De verwijzing lijkt duidelijk: Erasmus rust uit van zijn Herculische werken, en zij die Grieks lezen, zijn geestverwanten, begrijpen dat. (De Groene Amsterdammer, nr. 3, 2009)

Foto Ronald van Raak: ProDemos – Huis voor democratie en rechtsstaat

‘Radicale religie kan samengaan met verdraagzaamheid’

‘Wie claimt de waarheid in pacht te hebben, stelt scherpe grenzen aan verdraagzaamheid of tolerantie. Hoe sterker iemands geloof in de waarheid, hoe moeilijker het wordt om verdraagzaam te zijn. Wie dus in een radicaal plurale samenleving leeft, doet er het beste aan zijn waarheidsclaims zoveel als mogelijk te matigen, want anders is er met die radicale pluraliteit niet meer om te gaan.’ Bij deze logica stelt theoloog Maarten Wisse vraagtekens in zijn lezing Waarheid en grenzen aan verdraagzaamheid.

Wisse, vanaf september 2017 hoogleraar Dogmatiek aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU), problematiseert ook de gedachte dat als we verder willen komen met verdraagzaamheid we waarheid in meer radicale zin nodig hebben, een waarheid ook die wellicht anderen uitsluit. Hij stelt dat het verlichtingsparadigma dat de omgang met religie in de moderne samenleving nog altijd stempelt, ons zicht op de ‘waarheid’ in religies op een dramatische manier heeft verstoord.

‘Dat verlichtingsparadigma dwingt ons om religieuze tradities ofwel op te sluiten in hun eigen gelijk en vervolgens weg te zetten als extremistisch, ofwel alle religieuze verschillen te relativeren omdat er geen serieuze religieuze verschillen zijn.’

Als je behoudend of evangelicaal christen bent, zegt Wisse, moet je zeggen dat moslims er in hun geloof radicaal naast zitten.

‘Ze kunnen dus ook niet gered worden. Of als je liberaal christen bent: moslims zijn knuffelgelovigen, want dat zijn we allemaal. We bedoelen het allemaal goed. In beide gevallen negeer of ontken je radicale verschillen.’

Hoe kunnen we nu toch tolerant of verdraagzaam zijn tegenover anderen, vraagt Wisse zich af. Daarvoor trekt hij twee lijnen vanuit de stelling dat Christus de waarheid is: een inclusieve en een exclusieve.

De inclusieve opent de gelovigen idealiter naar anderen toe, om te erkennen dat ook anderen kunnen delen in de kennis en het heil dat ze ten deel valt. Sterker nog: anderen iets gezien hebben dat zij niet hebben gezien en desondanks waar en goed is. De exclusieve is voortgekomen uit wat men in de christelijke traditie ‘dogmatiek’ is gaan noemen:

‘Als voor ons de waarheid in Christus zelf gelegen is, is het van het grootste belang om die ‘waarheid’, juist omdat we haar nooit helemaal in onze greep hebben, tegen allerlei misverstanden te beschermen.’

Wisse spreekt in zijn lezing over een absolutistisch denkende geloofstraditie en heeft het dan in de rooms-katholieke traditie over de periode van het eerste Vaticaanse concilie en in de protestantse traditie over het neocalvinisme.

‘Zij gaan hun geloofstraditie behandelen als een bron van absolute waarheden, gebaseerd op een absolute bron van waarheid, waardoor de kleinste details uit hun traditie, de kleinste ritueeltjes of meest verfijnde leerstellige formuleringen, op een krampachtige manier ‘waar’ worden zoals ze wellicht nog nooit waar waren geweest. Geen wonder dat bijvoorbeeld bij de neocalvinisten al die krampachtige zekerheden in de tweede helft van de twintigste eeuw met een grote knal uiteen vliegen, omdat de meeste van die ‘waarheden’ hun functionele betekenis in de traditie hebben verloren, vermoedelijk deels omdat ze die functie van absolute waarheid nooit hadden gehad.’

Maarten Wisse (foto: MW) stelt dat, terwijl het christendom vanwege zijn binding aan de heilsfeiten nog een intrinsieke interesse in de waarheid heeft, de islam toch op de eerste plaats een wetstraditie is, en in die wetstraditie met de daaropvolgende jurisprudentie bij uitstek de nuance en de praktische wijsheid verpakt zit die matigt en in overeenstemming brengt met wat op dat moment in de gegeven situatie verstandig is.

‘En wellicht gebeurt dan met die wijsheidstraditie, vol van nuance en voorzichtigheid als ze is, hetzelfde als ze clasht met een seculiere moderne samenleving. Dan vergeet een klein deel van die traditie haar ware aard, juist in een poging om die ware aard te behouden, en transformeert de eigen wijsheidstraditie tot een absolute bron van kennis.’

Geloofsgemeenschappen moeten de moed maar op durven brengen, aldus de theoloog, om de ruimte voor tolerantie en verdraagzaamheid niet in het relativeren van alle tradities en het nivelleren van alle verschillen te zoeken. Integendeel, zegt hij, die tradities juist binnengaan en daarin de deugden van verstandigheid, voorzichtigheid, rechtvaardigheid en dapperheid als hoeders en bronnen van waarheid aanboren, biedt juist een volstrekt ernstig nemen van die tradities zelf een uitstekende garantie voor tolerantie:

‘Hoe meer waarheid in waarachtigheid, hoe meer tolerantie.’

Tot slot verwijst Wisse in zijn lezing naar de Bergrede, het meest radicale gedeelte uit het Nieuwe Testament, en zegt hierover: ‘Wie zei er nu dat een radicale vorm van religie niet gepaard kan gaan met verdraagzaamheid?’

Zie: (sinds 26 juni online): Waarheid en de grenzen aan verdraagzaamheid

Beeld: deugd.net.nl