‘Rol Averroës in Europese filosofie opzettelijk verdoezeld’

De invloed van de Andalusische filosoof Averroës (1126-1198) op het Europese denken van de 13e tot de 18e eeuw leverde een niet te onderschatte bijdrage, die ons begrip van de geschiedenis van de filosofie ongetwijfeld zal veranderen. – Dit blijkt uit het proefschrift The Influence of Averroes on European Thought (december 2024) van historicus en filosoof Koert Debeuf. Zijn onderzoek laat zien welke ingewikkelde en veelal ‘vergeten’ (lees: ‘verdrongen’) verbindingen er zijn tussen Arabische en Europese intellectuele tradities.

‘Debeufs boeiende schrijfstijl en passie maken dit boek tot een onmisbare bron voor wetenschappers, filosofen en iedereen die geïnteresseerd is in de rijke, complexe geschiedenis van ideeën.’
(Rudi Holzhauer)

‘De rol van Averroës in het vormgeven van de Europese filosofie is opzettelijk verdoezeld’
door Rudi Holzhauer

Het proefschrift The Influence of Averroes on European Thought is een baanbrekende studie die het traditionele verhaal van de westerse filosofie in twijfel trekt. Door minutieus de diepgaande invloed van de Andalusische filosoof Averroës (Ibn Rushd) op het Europese denken van de 13e tot de 18e eeuw op te graven, opent het werk van Debeuf onze ogen voor de complexe, vaak over het hoofd geziene, relaties tussen Arabische en Europese intellectuele tradities.

‘Het centrale argument van historicus en filosoof Koert Debeuf – dat de rol van Averroës in het vormgeven van de Europese filosofie opzettelijk is verdoezeld –
is zowel provocerend als overtuigend’
(Rudi Holzhauer)

Verborgen verhalen
Debeufs grondige onderzoek getuigt van zijn passie voor het blootleggen van verborgen verhalen en zijn toewijding aan het bevorderen van een genuanceerder begrip van de geschiedenis van de filosofie. Door een nauwgezette analyse van primaire bronnen legt hij de uitgebreide, maar grotendeels vergeten, invloed van Averroës op Europese filosofen bloot en laat hij zien dat er eeuwenlang over zijn ideeën is gedebatteerd, dat ze zijn verfijnd en dat er op zijn ideeën is voortgebouwd.

Blijvende erfenis Averroës
Een van de sterkste punten van het boek is het vermogen om de invloed van in het bredere landschap van de Europese intellectuele geschiedenis te plaatsen. Debeuf navigeert behendig door het complexe web van filosofische, theologische en culturele argumenten en perspectieven. We lezen een onthulling van de blijvende erfenis van Averroës in het Europese denken in de middeleeuwse en vroegmoderne perioden, waarbij hij op deskundige wijze de manieren belicht waarop de ideeën van Averroës het werk van prominente Europese denkers kruisten en beïnvloedden.

Provocerend en overtuigend
Het centrale argument van Debeuf – dat de rol van Averroës in het vormgeven van de Europese filosofie opzettelijk is verdoezeld – is zowel provocerend als overtuigend. Door geschiedenissen van de filosofie van de 17e  tot de 21e eeuw te onderzoeken legt Debeuf de Eurocentrische vooroordelen bloot die hebben geleid tot het systematisch uitwissen van de Arabische filosofie uit de geschiedschrijving. Verdringing dus. Dit proces van weglating, stelt Debeuf, begon in de 18e eeuw, toen christelijke en Europese ideologieën de overhand kregen, en is tot op de dag van vandaag doorgegaan.

Averroës’ ideeën
De chronologische structuur van het boek, die verschillende eeuwen omspant, stelt Debeuf in staat om de opmerkelijke hardnekkigheid van Averroës’ ideeën in het Europese denken aan te tonen. Vanaf de scholastieke debatten in de Middeleeuwen tot aan de Verlichting en daarna reconstrueert Debeuf op meesterlijke wijze de complexe, vaak controversiële, dialoog tussen Europese denkers en hun Arabische voorgangers.

Breed scala aan denkers
Door het boek heen gaat Debeuf in op een breed scala aan denkers, van Thomas van Aquino en Dante Alighieri tot René Descartes en Immanuel Kant. Zijn analyse van de reacties van deze denkers op de ideeën van Averroës is genuanceerd en inzichtelijk en onthult het ingewikkelde web van invloeden en debatten die de Europese filosofie hebben gevormd.

Het Arabische denken
Een van de meest opvallende aspecten van het werk van Debeuf is de relevantie ervan voor hedendaagse debatten over de aard van de westerse filosofie en haar relatie tot niet-Europese intellectuele tradities. Door de diepgaande invloed van het Arabische denken op de Europese filosofie te benadrukken. Interculturele filosofie op zijn best. Debeuf daagt lezers uit om hun veronderstellingen over de ontwikkeling van het Westerse denken en de vermeende uniciteit er van opnieuw te bezien en te evalueren.


Koert Debeuf

Het Europese denken
Samenvattend is De invloed van Averroës op het Europese denken een niet te onderschatte bijdrage die ons begrip van de geschiedenis van de filosofie ongetwijfeld zal veranderen. Debeufs nauwgezette onderzoek, boeiende schrijfstijl en passie voor zijn onderwerp maken dit boek tot een onmisbare bron voor wetenschappers, filosofen en iedereen die geïnteresseerd is in de rijke, complexe geschiedenis van ideeën.

Oost en West
Het boek is essentiële lectuur voor iedereen die geïnteresseerd is in de uitwisselingen die kenmerkend waren voor de geschiedenis van de filosofie, interpretaties van de westerse filosofie en culturele uitwisselingen tussen Oost en West. Het zal wetenschappers, filosofen en algemene lezers aanspreken die hun begrip van het rijke, diverse erfgoed van het menselijk denken willen verdiepen en verbreden. (Ook) in Nederland is sprake van een Gedeeld Erfgoed.

* Wat leren we uit het onderzoek van Debeuf?
* Voor wie is het onderzoek van Debeuf relevant?
► Zie: Addendum

Bronnen:
* Een bespreking door Sahil Raza Al-kashmiri gepubliceerd in de New State Reporter, een krant in India (Jammu en Kasjmir), 20 februari 2025. Ontlening met toestemming: A monumental work of scholarship: Unveiling the Enduring Legacy of Averroes in European Thought
* Bij nader inzien … is er maar één waarheid. Column Vriendenmagazine ISVW, december 2024
* Moslim Archief: Columns voor, over Inbreng, Verdringing en Taal (Holzhauers eigen werk in progress). Hierin vertaalt / thematiseert de auteur visies op de filosofie-geschiedschrijving

Sahil Raza Rudi Holzhauer

Vertaling: Rudi Holzhauer, Erasmus University Rotterdam, Erasmus School of Law, retired. 

Beeld Averroës (Ibn Rushd): alpujarras.nl
Foto Koert Debeuf: Vrije Universiteit Brussel (VUB) – Koert Debeuf is professor internationale politiek en Midden-Oosten aan de VUB en Research Fellow aan de Universiteit van Oxford. Hij woonde in Caïro van 2011 tot 2016 en bezocht het Midden-Oosten intensief. Eerder publiceerde hij Koorddansers van de macht (2009), Waarom dit niet de laatste oorlog is (2022) en dit jaar: Wat je moet weten om het Midden-Oosten te begrijpen (2025) – Rudi kent Koert al een tijdje. Waar het zijn analyses van de verdringing van veel islamitisch gedachtengoed betreft, deelt hij die.
Foto Rudi Holzhauer: (Moslim Archief)

The Influence of Averroes on European Thought The Disappearance of Latin Averroism from the History of Philosophy | Koert Debeuf | Bloomsbury Publishing | 26 december 2024 | Hardback | Extent: 208 | Bloomsbury Studies in World Philosophies – De hoop en verwachting van DeBeuf en Holzhauer is een uitgave in Nederland, in een vertaling door Holzhauer. Wellicht bij Boom Filosofie.
Eindredactie: PD (Update juli 2025, oktober 2025: lay-out)

‘God bestaat niet. Hij is eeuwig’

De kritische wetenschapper wordt vaak tegenover de naïeve gelovige geplaatst. ‘In dat beeld leggen zowel de wetenschapper als de gelovige een claim op het weten.’ Filosoof Désanne van Brederode becommentarieert de denkwijze over religie als iets wat zekerheid en vastigheid biedt, zelfs tegen beter weten in. ‘Maar terwijl de wetenschapper zijn wereldbeeld blijft aanpassen,’ vervolgt Van Brederode, ‘houdt de gelovige krampachtig vast aan een almachtige godheid die je precies vertelt hoe de wereld werkt en hoe je moet leven. Het idee is dat wie gelooft zelf niet hoeft na te denken: hij wéét alles al.’

‘Geloven is geen vorm van weten maar een ­existentiële keuze
voor een leven vol onzekerheid’
(Søren Kierkegaard)

Wetenschap en religie
Wittgenstein had veel invloed op de filosofie van religie, stelt Filosofie Magazine (december 2023). Hij keert zich tegen atheïsten die stellen dat het geloof achterhaald is omdat de wetenschap betere verklaringen biedt.

‘Maar hij was ook kritisch op religieuze mensen die het bestaan van God proberen te bewijzen. Beide manieren van denken reduceren religie in zijn ogen tot een achterhaalde vorm van kennisvergaring.’
(FM)

Bij Wittgenstein gaat geloof niet om kennis, maar om iets anders. Hij wordt sterk geïnspireerd door de Deense filosoof Søren Kierkegaard, die stelt dat geloven geen vorm van weten is, maar een existentiële keuze voor een leven vol onzekerheid.

Godsbewijzen
Twee zienswijzen komen aan bod bij Willem B. Drees. De emeritus hoogleraar filosofie aan de Tilburg University vermeldt een rationalistische kijk op het geloof en een kijk die het geloof buiten de rede plaatst, een zienswijze die tijdens de Verlichting ontstond.

‘Enerzijds is er een rationalistische kijk op het geloof. Die zie je terug bij Thomas van Aquino en Baruch Spinoza. Zij probeerden allebei op hun eigen manier God in een systematisch geheel te passen en het bestaan van God rationeel te bewijzen.’ Zo leverde Aquino in zijn teksten vijf godsbewijzen, die ervoor moesten zorgen dat het bestaan van God buiten kijf kwam te staan.’
(FM)


Bestaan van God staat buiten kijf?

Godsargumenten
FM stelt dat het volgens Immanuel Kant onzinnig is om godsbewijzen te leveren, want God kun je niet met de rede doorgronden. – God met rede doorgronden is echter niet zo zeer de bedoeling van de hedendaagse filosoof Emanuel Rutten. Hij bewijst het bestaan van God niet, maar probeert met godsargumenten het bestaan van God uit de schepping af te leiden. In zijn proefschrift onderzoekt hij kosmologische argumenten.
En in zijn nieuwe boek Datgene waarboven niets groters gedacht kan worden staan acht nieuwe argumenten. Ook hierin maakt hij duidelijk dat de argumenten het bestaan van God heel waarschijnlijk maken, maar geen absolute zekerheid bieden. Bovendien, geloof in God op zichzelf vindt de filosoof al een legitieme basisovertuiging die zonder rationele argumenten intellectueel eveneens gerechtvaardigd is.

‘Bewijzen doen we in de wiskunde, niet in de filosofie. Het gaat om een argumentatie met plausibele (maar geen volkomen zekere) premissen en dus ook een plausibele (maar geen volkomen zekere) conclusie.’
(Emanuel Rutten)

Vaak wordt geloof in God weggezet als onzinnig en irrationeel, stelt Rutten in ‘Redelijke Godsargumenten tracht men te framen als onzinnig’ (2015): Door te laten zien dat er redelijke argumenten zijn voor het bestaan van God wil hij dit ‘frame’ doorbreken. Vooral in West-Europa worden gelovige jongeren vaak blootgesteld aan harde kritiek op hun geloof, zegt hij. ‘Door te laten zien dat geloof in God allesbehalve irrationeel is, kan men dat soort gesprekken een stuk geïnformeerder ingaan dan nu helaas vaak het geval is.’

Geloven met hart en rede
‘God is zowel een kwestie van het hart als van het verstand, zegt Rutten in Datgene waarboven niets groters gedacht kan worden. Die uitspraak vind je terug in de titel van het interessante en uitgebreide artikel in Filosofie Magazine: Geloven met hart en rede (december 2023). Dit besteedt vooral aandacht aan Denken over geloven – Van moderne zekerheid tot agnostische terughoudendheid van Willem B. Drees, en Wittgenstein on Religious Belief van Genia Schönbaumsfeld.

 

Wittgenstein komt geregeld aan het woord en die stelt dat als je van religie een wetenschappelijke kwestie maakt, geloof tot een vorm van bijgeloof verwordt, tot een soort achterhaald magisch denken. Religieuze verhalen zijn namelijk nooit wetenschappelijk aannemelijker dan een goed geteste hypothese.’

‘Daarom, zegt Schönbaumsfeld, verzet Wittgenstein zich zowel tegen atheïsten die religie onderuit proberen te halen met wetenschappelijke argumenten als tegen religieuze mensen die zeggen dat religie een sluitende verklaring voor de wereld biedt. Beide kampen reduceren geloof volgens hem tot slechts één functie: de wereld verklaren.’
(FM)

‘Bestaan’
Het woord ‘bestaan’ duidt volgens Wittgenstein meestal op tijdelijk bestaande dingen, zoals een kat, een tafel of een mens.

‘Alles wat bestaat, heeft ooit niet bestaan en zal op een dag ophouden te bestaan. Maar God niet. In de definitie van God zit al besloten dat hij noodzakelijk en eeuwig bestaat. God móét bestaan, anders is Hij God niet meer.’ 
(Schönbaumsfeld)

God is geen aanwijsbaar ‘iets’
Wittgenstein wil dus laten zien dat God geen aanwijsbaar ‘iets’ is zoals een mens, een kat of een tafel. Hij verwijst bij dit punt volgens Schönbaumsfeld naar de protestantse filosoof Søren Kierkegaard.

‘Kierkegaard schrijft: “God bestaat niet. Hij is ­eeuwig.” Hij bedoelt hiermee: wat eeuwig is, bestaat niet, of in elk geval niet zoals jij, ik en de dingen om ons heen bestaan.’

Bronnen:
* Geloven met hart en rede – Volgens Kant, Wittgenstein en Kierkegaard draait geloven helemaal niet om zekerheid – integendeel. (Femke van Hout, Filosofie Magazine, nr. 12, december 2023)
* ‘Redelijke Godsargumenten tracht men te framen als onzinnig’ (Goden En Mensen, 2015)

Beeld: De Pilaren der Creatie. 2022. Webb, in nabij-infrarood licht. (Afbeelding van NASA, ESA, CSA, STScI; J. DePasquale, A. Koekemoer, A. Pagan (STScI.)
Beeld Bestaan God: Lucepedia (Tilburg School of Catholic Theology – Tilburg University)
Update 28012024