Bingo… of levensdoelen stellen als je toekomst krimpt

Filosoof Suzanne Biewinga promoveerde dit jaar op haar zeventigste op Ouder worden als ervaring, filosofie van het late leven. Zij ontdekte een overvloed aan kennis, inzicht en ervaring bij de oudste generatie. Voor haar onderzoek voerde zij filosofische groepsgesprekken met ouderen naar het ware, goede en schone van senioriteit. ‘Maar los van heersende vooroordelen die ouder worden afdoen als niets anders dan kommer en kwel, alsof ouder worden alleen maar bestaat uit kwalen, eenzaamheid en het verlies van alles wat je lief is’.

‘Geloof me, Kefalos, ik vind het fijn om met heel oude mensen te praten. Ze hebben als eersten een weg genomen die misschien ook wij moeten afleggen’
(Socrates)

De weg tot geluk
Het onderzoek van Biewinga is dit jaar onder dezelfde titel als boek verschenen. Het ware, goede en schone in Biewinga’s gesprekken met ouderen doen mij direct denken aan Plato: bovenaan zijn Ideeënleer staan ‘het goede, ware en schone.’ De ziel is dan belangrijk, want daarmee wordt de mens in staat gesteld de ideeën te kennen. Zelf lijkt de wereld weinig op de ideeën. We leren pas echt via de dood de ideeën kennen. Daarom, zegt Plato, moeten we leren sterven: de weg tot geluk. Voor de oudste generatie wordt die weg steeds korter.

Nationale Ouderendag 2025
Ouder worden kan kwalen met zich meebrengen, eenzaamheid en het verlies van alles wat je lief is. Als je dan leest dat Bingo ‘het hoogtepunt’ is van de Nationale Ouderendag 2025, dan slaat de schrik van het ouder worden je om het hart. Als je zo je eenzaamheid moet vullen… “Welke zinvolle levensdoelen kun je stellen als je toekomst krimpt?” zou Biewinga waarschijnlijk vragen aan de oudere die ‘Bingo!’ riep en na afloop met een grote leverworst om haar nek eenzaam naar huis wandelde.


Bingo troef op de Nationale Ouderendag 10 oktober 2025

Filosofie van het late leven
De filosoof plaatste in een lokale krant een uitnodiging aan ouderen om ‘deel te nemen aan filosofische gespreksgroepen, waarin met behulp van oude en hedendaagse denkers en wetenschappers zal worden onderzocht wat de hete hangijzers zijn van ouder worden’. Bingo! dachten vele ouderen: de mailbox van Biewinga stroomde over van de vele aanmeldingen die zij ontving. De wachtlijst bleef groeien.

‘Als eindig wezen hebben we ons, na een lange periode van ‘gewone’ volwassenheid, te verhouden tot het voorbijgaan van de tijd en onze eindigheid. Met de verzamelde bouwstenen vorm ik een nieuwe semantische ruimte* rond ouder worden, waarin vrijuit en waarachtig gesproken kan worden over ervaring, waarheid en betekenis van ouder worden in deze tijd.’
(Uit: Ouder worden als ervaring)

[*Een talige ruimte die de mogelijkheid biedt om op een nieuwe manier te denken en te spreken over ouder worden (UvA)]

Bondgenoten
Biewinga kent de tools die je nodig hebt voor je levensreis, en waarin ouderen verder zijn dan jongeren: Levensmoed, praktische wijsheid, interesse, maat houden, eigenwaarde en bondgenootschap. Zij vertelt in haar boek over de filosofiewerkplaats. De deelnemers ervan ‘proberen woorden te vinden voor deze houding:

‘We willen doen wat ons gelukkig maakt en dat willen we voortleven en doorgeven. We hoeven niet per se te slagen in het leven, je best doen is genoeg. We hopen dat anderen er iets aan hebben dat wij zijn zoals wij zijn.’
(Uit: Ouder worden als ervaring)


‘Wat ouderen jongeren te bieden hebben’

“Geloof me, Kefalos, ik vind het fijn om met heel oude mensen te praten. Ze hebben als eersten een weg genomen die misschien ook wij moeten afleggen. En ik denk eigenlijk dat we van hen kunnen leren hoe die weg is, ongelijk en lastig óf gemakkelijk en vlak. Hoe denk jij hierover?”
(Socrates in Het bestel (Plato) – Geciteerd in: Ouder worden als ervaring)

‘Zouden die bondgenoten de gen Z’ers en millennials kunnen zijn? Jonge levensreizigers die optrekken met de oudere levensreizigers om zelf te leren hoe je je het beste uitrust voor de expeditie van het leven? Een ervaren medereiziger zou op een goed moment in het leven van de gen Z’ers en millennials komen, want ze staan net op een kruispunt van een nieuw, onbekend parcours.’
(Trouw, Tijdgeest, 12 oktober 2025, essay: Wat kunnen twintigers leren van zeventigplussers?)


Suzanne Biewinga

Levenservaringsloket
In haar essay in Trouw stelt onderzoeksjournalist Anna Maria van Willigen dat ‘twintigers vaak met grote vragen zitten waar je niet mee naar een psycholoog gaat. Kan het groeiende leger 70+’ers soelaas bieden? Is de tijd rijp voor een levenservaringsloket?’ In het essay verwijst zij onder meer naar Biewinga, en spreekt ook anderen, jong en ouder over levensdilemma’s. Onder het essay staat de oproep van Van Willigen: Bent u 70+ of tussen de 20 en 30 en wilt u meebouwen aan het levenservaringsloket? Mail Anna Maria: ame.vanwilligen@jurkenvanmaria.nl

Bronnen:
* Ouder worden als ervaring, filosofie van het late leven | Suzanne Biewinga | Boom Uitgevers | Februari 2025 – 5e druk | ISBN 9789024469079
‘Suzanne Biewinga (1954) promoveerde als zeventigjarige aan de Universiteit van Amsterdam op haar onderzoek naar een nieuwe filosofie van ouder worden als ervaring. Hiervoor was ze onder andere werkzaam als ondersteuner van patiëntenorganisaties en als coördinator van een hospice. Na haar werkende bestaan studeerde zij filosofie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en zette ze haar filosofiewerkplaats op.’ (Boom Uitgevers)
* Ouder worden als (andere) ervaring (Universiteit van Amsterdam)
* Wat kunnen twintigers leren van zeventigplussers? (Trouw, 12 oktober 2025, Essay Levenservaringsloket, Anna Maria van Willigen (1973). De onderzoeksjournalist volgt momenteel een opleiding tot geestelijk verzorger en publiekstheoloog aan de Vrije Universiteit Amsterdam)

Gerelateerd: Voltooid leven? Doe als Boeddah (RELIFILOSIFIE, 2023)

Beeld: Pxhere
Foto Nationale Ouderendag 2025: Bingo! © Herman Stöver / AD
Foto Wat ouderen jongeren te bieden hebben: Othello België #ouderenweek
Foto Suzanne Biewinga: Frans Rentink / Boom Uitgevers

Atheïsme is dood. Leuker kan ik het niet maken

MEEST GELEZEN nr. 8 vanaf 01012025: Filosoof Stine Jensen, ‘spiritueel atheïst’, wordt gehinderd ‘door religieuze uitingen die haar niet aanstaan’. Ze noemt zich natuurlijk niet ‘religieus atheïst’ want daarin klinkt te veel God door. ‘Spiritueel’ klinkt veiliger. Dan blijft God gewoon dood (want ‘leuker kan ik het niet maken’, klinkt haar strijdkreet) en geeft zij toch blijk een ziel te hebben, althans minstens een geest. En daarmee schrijft zij Goddeloos. Met als openingsvraag van Coen Simon en Frank Meester of Stine De vrolijke wetenschap wil lezen: ‘Nietzsche verklaarde God simpelweg dood’, stellen zij. – Maar dat is juist wat Nietzsche niet deed en zeker niet simpelweg.

‘Ik werd overvallen door een diep innerlijk weten dat er geen God is, en dat dit klopte’
(Stine Jensen in haar column in NRC: ‘De atheïst lijkt meer op de gelovige dan hij wil toegeven’)*

De boodschap van Nietzsche
In De vrolijke wetenschap (1882) laat Nietzsche (1844-1900) de dolle mens, wanhopig en overstuur, uitroepen dat de mens God heeft gedood. Nietzsche zelf verklaart God niet dood. Hij geeft wel de boodschap door dat de mens God heeft vermoord. En dat dit consequenties heeft. Wat gebeurt er als we Hem laten vallen? Waar kunnen we ons wereldbeeld, onze waarheid, dan nog op funderen?

‘Wie wist dit bloed van ons af?’
‘God is dood! God blijft dood! En wij hebben hem gedood! Hoe zullen wij ons troosten, wij moordenaars? Het heiligste en machtigste dat de wereld tot dusver bezeten heeft, is onder onze messen verbloed – wie wist dit bloed van ons af? Met welk water kunnen wij ons reinigen? Welke zoenoffers, welke heilige spelen zullen wij moeten bedenken? Is niet de grootte van deze daad te groot voor ons? Moeten wij niet zelf goden worden om haar waardig te schijnen? Nooit was er een grotere daad – en wie er ook na ons geboren wordt, omwille van deze daad behoort hij tot een hogere geschiedenis dan alle geschiedenis tot dusver geweest is!’
(De dolle mens in De vrolijke wetenschap, Nietzsche – Vertaling:  Pé Hawinkels)

‘Genieten in dit ene leven’
Stine Jensen, hoogleraar publieksfilosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, identificeert zich na een lange zoektocht als ‘baldadige, tedere, open, spirituele atheïst’. Met haar spirituele ‘reis van hoofd naar hart’ duikt zij in de oosterse filosofie, zingt mantra’s, mediteert en ontpopt zich als yogi. Dit noemt zij ‘niet-religieuze praxis’. En atheïsme vindt zij een ‘zingevingstraditie’. Die zingeving stopt in haar visie wel bij de dood: God is immers dood. Genieten kan slechts in ‘dit ene leven’, zoals zij hopeloos schrijft in Goddeloos.

‘Dit ongelooflijke gebeuren is nog onderweg’
‘Ik kom te vroeg,’ zei hij [de dolle mens] toen, ‘het is mijn tijd nog niet. Dit ongelooflijke gebeuren is nog onderweg. Het maakt een omweg – het is nog niet tot de oren der mensen doorgedrongen. Bliksem en donder hebben tijd nodig, het licht der gesternten heeft tijd nodig, daden hebben tijd nodig, ook nadat ze gedaan zijn, om gezien en gehoord te worden!’
(Nietzsche in: De dolle mens) 

Achterhaalde godsideeën
In Goddeloos – waarom we atheïsme nodig hebben, zet Jensen zich in haar ‘biografische oefening’ af tegen een god die al jaren dood is, op basis van achterhaalde godsideeën van uitgesproken atheïsten als Richard Dawkins, Christopher Hitchens, Daniel Dennett en Sam Harris. Zij wordt nu nog vrolijk van het al in 2012 door filosoof Emanuel Rutten weerlegde ‘vliegende theepot’-argument van Bertrand Russell. In haar ervaringen komt Jensen God veelal tegen als ‘dogmatisch’, maar tegen zo’n god zetten zich inmiddels veel gelovigen zich ook af: ‘Geen godsdienst, wel God’.

Four Horsemen
De Ongelooflijke Podcast (#98) tussen Jensen en Rutten is boeiend, maar haar ‘tegenargumenten’ getuigen er daarin ook duidelijk van dat zij nauwelijks verder kan of wil denken dan de ‘Four Horsemen’. Zij heeft echt geen idee wat of wie God zou kunnen zijn. Die bestaat immers niet. In Goddeloos refereert zij aan twee podcasts, maar niet aan die met filosoof en wiskundige Emanuel Rutten.

De vraag naar het bestaan van God
‘Stine gelooft niet in God want waarom houdt hij of zij zich dan zo verborgen? Emanuel ziet wél duidelijke aanwijzingen voor Gods bestaan. De vraag naar het bestaan van God is geen abstracte filosofische vraag’, zegt Stine, het kan volgens haar zelfs een kwestie zijn van leven en dood. Een belangrijke vraag dus om nog eens bij stil te staan. In Tivoli Vredenburg sprak David Boogerd met filosofen Stine Jensen en Emanuel Rutten over God, ‘finetuning’, het lijden in de wereld en heel veel meer.’
(De Ongelooflijke Podcast #98, 29 juni 2022) 

‘Innerlijk weten’
In Goddeloos brengt Jensen de veelzijdigheid van ‘soorten atheïsten’ uitgebreid in kaart. Dat vult veelal haar boek van 96 bladzijden. Nogal eenzijdig. De reden hiervoor ligt bij het feit dat zij diep ‘innerlijk weet’ dat er geen God is. Met dit dogma heeft zij God simpelweg doodverklaard. Geen enkele belangstelling voor de veelzijdigheid van ‘soorten goden’. Haar wereld zou misschien open kunnen gaan als zij ook dat ‘innerlijk weten’ eerst eens diep in kaart brengt.

Voor echt innerlijk weten gunt Jensen zich echter weinig tijd, zó laat zij zich meesleuren in de wervelwind van de samenleving waarin zij haar atheïstische levensbeschouwing moet onderhouden.

‘Als ik niks doe, glijd ik af naar apatheïsme, onverschilligheid. De moderne samenleving is gericht op productiviteit, consumentisme, snelle meningen, prikkels en competitie, voor zingeving, reflectie en spiritualiteit moet ik ruimte maken.’
(Jensen in Goddeloos)

* Update 09 07 2025 17.16 uur: Correctie van Jensens uitspraak; die staat inderdaad niet in Goddeloos, maar in haar eigen column in NRC. (Ik heb zo veel gelezen over en van Stine Jensen, dat ik het citaat foutief vermeldde als afkomstig in Goddeloos.) Excuus!

Bronnen o.a.:
Goddeloos, Stine Jensen, Prometheus, 96 pag., oktober 2024.
Beeld: landelijk expertisecentrum sterven
Foto Heaven – Atheism: Tassos Lycurgo (Instagram) – (Stephen Hawking (1942 – 2018) was een Brits natuurkundige, kosmoloog en wiskundige; John Lennox (1943) is een Brits natuurkundige en een autoriteit op het gebied van de relatie tussen geloof en wetenschap)
– Gerelateerd: ‘Nietzsche verwoestte het atheïsme’, februari 2024

► Tip: De Ongelooflijke podcast #182: Over anti-religieuze millennials en antisemitisme, met Kitty Herweijer en Stefan Paas, februari 2024
Zonder God gaat het niet is de titel van een essay dat Kitty schreef in het jaar dat deze podcast begon: 2019. Zij beschrijft treffend de onverschilligheid van veel millennials ten opzichte van traditionele religie, een onverschilligheid die ze zelf ook had. Kitty is zó niet-gelovig opgevoed dat ze haar hele jeugd niet in contact is gekomen met een religieus iemand. Maar dat is nu nogal anders.
(Kitty Herweijer studeerde politicologie en Midden-Oostenstudies. David Boogerd spreekt haar samen met vaste gast, theoloog Stefan Paas, professor aan de VU in Amsterdam en de Theologische Universiteit Utrecht.)