Vreugdevol, wijs en actief leven met ZEN

Boekrecensie: Zen of het konijn in ons brein – Bij beginnende meditatiebeoefenaars is het beeld van een lege geest het hardnekkigste misverstand. Veel mensen komen bij een zencentrum met de vraag hoe ze hun geest leeg moeten krijgen. Zenmonnik Tom Shoden Hannes, auteur van Zen of het konijn in ons brein, antwoordt dan dat ‘hun geest allang leeg is – en alle gedachten waarvan ze zo veel last van hebben ook. Maar dat het een heel ander ‘leeg’ is dan ze zich inbeelden’.

‘…Het verschil tussen leven als slaafjes van een bazig konijn in ons hoofd,
en leven als de volle mens die we op elk moment wijs en actief leven…’
_{(Tom Shoden Hannes)}

De radicale eenvoud van zenmeditatie
In Zen of het konijn in ons brein vertelt de gepokt en gemazelde boeddhist dat je, zonder ‘ascetische hardheid, geheime kennis of magische krachten, zen het vermogen geeft om te leven, de flexibiliteit om voortdurend heen en weer te gaan tussen de radicale eenvoud van zenmeditatie en ons hectische maatschappelijke leven’.

Het maatschappelijk beeld van zen
‘Het is niet het hoofdthema van dit boek, maar waar mogelijk zal ik suggesties geven over het verband tussen onze verwachtingen en mentale filters en het maatschappelijke beeld van de zen: zen als trip, zen als energizer, zen als tranquillizer, zen als dieet, zen als opwekker van magische krachten, zen als concentratie-en-efficiëntiemachine… Grofweg de zen van de reclame. Zen als de spreekbuis van wat we denken tekort te komen.’
_{(Tom Shoden Hannes)}

De traditionele zenpedagogie klinkt, zegt Hannes, meer als: ‘Dus je wilt leren zwemmen? Kijk, dit is een zwembad en hopla, ik duw je erin. Ik kom straks wel kijken of er nog vragen zijn.’ Een beetje overdreven, zegt hij erbij, maar ‘zo voelt het in het begin toch vaak aan’.

_{Tom Shoden Hannes}

Onze grotere hersenen maken ons tot mensen.
In Zen of het konijn in ons brein staat een karikatuur, een konijn, voor het deel van de hersenen dat we gemeen hebben met de andere diersoorten. De mens werd, nog maar enkele miljoenen jaren geleden, spectaculair snel getrakteerd op een ‘immense massa extra hersenen‘ dat zich over dat oudere centrum heeft gelegd: onze tragere grotere ‘denkhersenen’. Maar… aan het stuur van die formidabele denktank zit een konijn…

Geen boek over neurologie
‘Wat is neurologisch gesproken nu het probleem? Dit is geen boek over neurologie, dus ik presenteer noodgedwongen een karikatuur. (…) Het verkeer van de kleine naar de grote hersenen verloopt prima, maar andersom wil niet zo goed lukken. Levensbehoud krijgt voorrang op filosofie, zeg maar, en doe daar maar eens moeilijk over.’
_{(Tom Shoden Hannes)}

Basisoorzaken van al ons overbodig lijden
Het lijkt wel, vervolgt de auteur, alsof het konijn zegt: ‘Kijk, ik ben ouder, ik was hier eerst, ik heb al miljarden jaren voor je gewerkt en onze nieuweling hier, die er nog maar een paar miljoen jaar bij is, die heeft naar mij te luisteren’.

‘We zullen kennismaken met ons “innerlijke konijn” en de manier waarop dat beestje zich vertaalt in wat het klassieke boeddhisme “de drie vergiften” noemt. Dat zijn de reacties waarmee we de wereld doorgaans te lijf gaan en die onszelf en de wereld vaak zuur opbreken. Het zijn de drie basisoorzaken van al ons overbodig lijden‘.
_{(Uit: Zen of het konijn in ons brein)}

Konijnenbrein chaotisch geordend
Zen of het konijn in ons brein is verrassend toegankelijk, en bezield geschreven. Over ons innerlijke konijn dat bliksemsnel reageert. En dat toch ook zijn voordelen heeft. ‘Zo snel dat we soms reageren voor we er ons nog maar bewust van zijn. Ons oog knijpt dicht vóór we het woord “vliegje” kunnen denken’.

‘Dat komt omdat de cellen van het konijnenbrein chaotisch geordend zijn en zelfs min of meer met elkaar versmolten, zodat de communicatie tussen de cellen veel en veel sneller verlopen dan het verbale denken van onze tragere grote denkhersenen.’
_{(Tom Shoden Hannes)}

Verfrissend tegendeel van de koan
Met dit chaotische konijnenbrein zijn we aangeland bij het aantrekkelijke van dit boek waarin dat – bij vlagen hilarisch verwoordde – konijn de hoofdrol speelt in het inzichtelijk maken van zen. De auteur speelt in zijn taalgebruik zo beeldend met dat dier, waardoor zen echt gaat leven.

Leren geloven in onszelf
Het boeddhisme bestuderen kan door ‘beginnende boeddhisten’ soms als één grote koan worden ervaren en kunnen niets met ogenschijnlijk absurde koans als: ‘Wat is het geluid van één klappende hand?’. Dit boek is het verfrissende tegendeel van een koan. Het biedt de essentie van het boeddhisme en biedt praktische toepassingen. Optimaal zen.

‘We moeten leren geloven in onszelf. Dat is het mooiste cadeau dat de zen voor ons in petto heeft: we kunnen een hersteld vertrouwen vinden in ons volledige kunnen. We kunnen “ons ware gezicht” weer leren zien en dat is een heuglijke zaak! De zen leert ons weer werkelijk te zien en te zijn wie we zijn. We kunnen volop gebruik maken van de realiteit zoals ze is en gelukkiger en vrijer worden.’
_{(Uit: Zen of het konijn in ons brein)}

Geen zelfhulpboek
Niet gek dat dit boek binnenkort uitkomt met een achtste druk. Het wordt sinds 2009 (her)ontdekt. Dit is absoluut geen zelfhulpboek, maar een absolute aanrader: al meedenkend met de auteur en het konijn wandel je zelfstandig mee op een prachtig pad. Meer en meer op weg op eigen kracht.

‘Als je geest rustig de weg volgt,
kan niets ter wereld je nog kwetsen.
En als iets niet langer kwetsend is,
verandert het van aanzicht’.
_{(Een van de allereerste zenteksten, de Shinjinmei van meester Sosan,} _{in: Zen of het konijn in ons brein)}

Zen of het konijn in ons brein | Tom Hannes | Tekeningen: Tom Hannes | Witsand Uitgevers bvba | 256 pagina’s | Hardcover | 2009 | ►8^e druk, volledig herwerkt, zojuist verschenen | ‘Het blijft me verrassen dat mensen mij haast wekelijks blijven aanspreken over hoe de lectuur van Zen of het konijn in ons brein hen in de loop der jaren heeft uitgedaagd. Het leven gaat met horten en stoten, maar het konijn blijft mensen inspireren, en dat doet mij veel plezier.’ (Tom Shoden Hannes)

Beeld: Foto (PD) van een van de tekeningen door Tom Hannes in Zen of het konijn in het brein
Foto Tom Shoden Hannes: (KRO-NCRV)

De Dalai Lama leest Jezus’ Bergrede

Vredige Kerst? – ‘Zij die vrede brengen, zijn kinderen van God’. Zo klinkt een van de Zaligsprekingen uit Jezus’ Bergrede. Omdat het de natuur van God is vrede en eenheid te brengen waar onenigheid en verdeeldheid heersen. – Rond Kerstmis 2023 is vrede wereldwijd helaas ver te zoeken. ‘Zij die zuiver van hart zijn, zullen God zien’, heeft indirect ook met vrede te maken. Daarmee wordt niet bedoeld ‘religieuze rituele zuiverheid’ of ‘morele zuiverheid’. Zuiverheid van hart is ‘het vermogen de werkelijkheid te zien zoals ze is, niet vertekend door egocentrisme’. On-enigheid kan dan leiden tot eenheid, en on-vrede tot vrede.

‘De verzen uit de Zaligsprekingen lijken ook te verwijzen naar het principe van causaliteit’
_{(Z.H. de Dalai Lama)}

Het Nieuwe Testament in boeddhistisch perspectief
Eind 2023 verscheen de derde druk van Het Goede Hart. Hierin bespreekt de spirituele leider van de Tibetaanse boeddhisten de opmerkelijke overeenkomsten en raakvlakken tussen het christendom en het boeddhisme. Ook de verschillen. Tegelijkertijd moedigt de Dalai Lama iedereen aan zijn eigen spirituele pad niet te verlaten, maar dit – mede door de uitwisseling met andere spirituele wegen – juist verder te verdiepen.

Spiritueel pad
Als de Dalai Lama de Zaligsprekingen leest, is het eerste wat bij hem opkomt dat ‘de essentie ervan is dat wie bereid is een spiritueel pad te gaan en de ontberingen en pijn die dit met zich meebrengt te dragen, de vruchten van zijn toewijding zal plukken’. Na zijn vervolg-commentaar op de Bergrede, is in Het Goede Hart een boeiende discussie erover te vinden tussen de Dalai Lama en andere deelnemers van het John Main Seminar van 1994. Het Goede Hart is het resultaat van een interreligieuze dialoog.

Karma
Z.H. de Dalai Lama verwijst naar karma: ‘Wanneer je op een bepaalde manier handelt, zal je een bepaald resultaat ervaren, en wanneer je nalaat op een bepaalde manier te handelen, zal je dat resultaat niet ervaren’. – Causaliteit is de relatie tussen oorzaak en gevolg in de natuurlijke wereld. De Dalai Lama verwijst met karma naar de morele oorzaak en gevolg, en de gevolgen van iemands daden en intenties.

‘Alle grote spirituele tradities lijken allemaal een centrale boodschap te hebben die gebaseerd is op het causaliteitsprincipe. Dat wil zeggen, als je goed doet, ervaar je gewenste resultaten, en als je kwaad doet, ervaar je ongewenste resultaten. Deze fundamentele ethische boodschap lijkt inherent te zijn aan alle grote spirituele tradities.’
_{(Z.H. de Dalai Lama)}

‘Ik geloof niet dat het doel van de grote religieuze tradities is
om overal grote tempels en kerken te bouwen,
maar om binnen in onze harten tempels van goedheid en mededogen op te richten.’
_{Z.H. de Dalai Lama (Tenzin Gyatso, 2020)}

Deugdzaamheid en echt geluk
Het Goede Hart is een verkenning van het Evangelie met de Dalai Lama en de andere deelnemers aan het jaarlijkse John Main Seminar (1994). In dat jaar was de Dalai Lama de voorzitter. Behalve een weergave van het Seminar bevat het boek teksten met de christelijke en boeddhistische context. Bijzonder boeiend en inzichtgevend vind ik – naast de prachtige bijdragen van de Dalai Lama – de inbreng van benedictijner monnik Laurence Freeman. Hij schetst bijzonder verhelderend de christelijke context bij elk van de Evangeliepassages die de Dalai Mala bespreekt.

‘In de Zaligsprekingen legt Jezus de aard van zaligheid en geluk uit. Dit is in overeenstemming met de hele Bijbelse traditie die benadrukt dat deugdzaamheid en echt geluk hand in hand gaan.’
_{(Laurence Freeman)}

Morele revolutie
Freeman voorziet de Zaligsprekingen van context, noemt ze van nature paradoxaal en dat ze ‘een morele revolutie beschrijven in de menselijke natuur die tot op de dag van vandaag nog niet voltooid is. Daarom is het Koninkrijk van God zowel ‘hier’ als ‘nog in aantocht’.

_{Benedictijner monnik} _{Laurence Freeman OSB} ₍₂₀₂₀₎

Arm van geest?
‘Zij die arm van geest zijn,’ zegt Freeman, betekent hier ‘niet bezitterig’ of ‘een niet-vastklampende houding ten aanzien van alles’. Arm van geest is ‘wanneer we weten dat we niet op onszelf staan, maar onderling afhankelijk zijn en verantwoordelijk voor elkaar’. Freeman zegt dat aan het einde van de Bergrede Jezus zijn volgelingen vertelt hoe belangrijk ze zijn voor de wereld,

‘dat ze het zout der werkelijkheid en het licht der waarheid zijn. Hun missie is gezien en gehoord te worden omwille van het werk dat voortvloeit uit het besef van de wezenlijke goedheid van de menselijke natuur – het goede hart.’
_(Freeman)

(Kerst)rituelen
Tot slot – Kerstmis – wat zegt de Dalai Lama over de rol en het belang van het ritueel in onze spirituele beoefeningen?

‘De spirituele ruimte of de sfeer die je schept met behulp van rituelen en formaliteiten kan je ervaring sterk beïnvloeden. Maar als die innerlijke dimensie, die spirituele beleving waarnaar je streeft, ontbreekt, worden rituelen louter formaliteiten, franje. Dan verliezen ze hun betekenis en verworden tot zinloze gebruiken – alleen een excuus om de tijd door te komen.’
_{(Z.H. de Dalai Lama)}

Spiritueel belevende rituelen gewenst bij Kerst- en Bohdiboom
De meditatie kan beginnen

🎄✌️💝🌟

Bron: Het Goede Hart | Uitgever Maytrea | Derde druk | 2023 | 239 blz. | € 19,95 | pdf & epub: € 12,95 | (De eerste druk van Het Goede Hart kwam twee jaar na het seminar uit, in 1996.)
Beeld: Carl Heinrich Bloch 1834 – 1890 – ‘De Bergrede wordt wel de kern van het Nieuwe Testament genoemd. Voor velen is deze toespraak van Jezus over het koninkrijk door de eeuwen een bron van inspiratie geweest voor een radicaal leven.’ (levenindekerk.nl)
Foto Tenzin Gyatso: scroll.in – From the biography: How the Dalai Lama combines a rationalist’s view with a spiritual outlook.
Foto Laurence Freeman OSB: Science & Wisdom LIVE – sciwizlive.com

‘Ons verbonden voelen is het meest zinvolle in ons leven’

Het leven op aarde vormt één groot ecosysteem waarin alles op elkaar inwerkt en van elkaar afhankelijk is, en waarvan wij onderdeel zijn. Volgens The Web of Meaning is alles met elkaar verbonden. Ecologisch denker Jeremy Lent pleit voor een wereldbeeld dat moderne wetenschap en inzichten uit oude wijsheidstradities integreert. The Web of Meaning is opgebouwd aan de hand van vijf existentiële vragen: wie ben ik, waar ben ik, wat ben ik, hoe moet ik leven en waarom ben ik? In VN een interview met Lent.

‘Lent weet uitzonderlijk helder te schrijven over complexe en fundamentele zaken als bewustzijn, evolutie, entropie (het streven van systemen naar wanorde), fractals, genenexpressie, moraal en mystiek en de overlap tussen de taoïstische principes qi (energie) en li (principes die qi laten werken) met de ideeën van systeemtheoretici.’

Onze relatie met de natuur, zegt Lent, is totaal uit balans doordat we die zien als een machine, de mens zien als apart van de rest van het leven en de aarde als een hulpbron die we kunnen gebruiken voor onze menselijke doelen.

‘We zien het lichaam als gescheiden van de geest en zien verschillende groepen mensen als apart van elkaar. Dat wereldbeeld bevordert uitbuiting: van mensen onderling en van de natuurlijke wereld, en het vormt de basis voor kolonialisme, racisme en kapitalisme.’

Als de belangrijkste waarden in ons huidige wereldbeeld die bepalen hoe wij in onze cultuur ons leven leiden, noemt Lent materiële welvaart en status.

‘Maar die veroorzaken een enorme afgescheidenheid en vervreemding. Dat geldt vooral voor de mensen die gebukt gaan onder de toenemende ongelijkheid, maar ook voor degenen die daar oppervlakkig gezien van profiteren. Ook zij verlagen daarmee de kwaliteit van hun eigen leven, al zijn ze zich daar misschien niet zo van bewust.’

Voor ons als mensen is ons verbonden voelen het meest zinvolle in ons leven, zegt Lent, maar ons huidige wereldbeeld heeft dat verbroken en veroorzaakt veel wat in het boeddhisme dukkha heet. Hij kwam ook in aanraking met mindfulness meditatie. Dat voelde voor hem als thuiskomen, en achteraf vond hij het onbegrijpelijk dat hij zijn leven tot dan geleid had zonder die meditatie.

‘Dat [dukkha] wordt vaak vertaald als lijden, maar het betekent een bredere ontevredenheid en onvermogen om welzijn te ervaren. We hebben daarom niet alleen een transformatie op systeemniveau nodig, maar ook in ieder van ons. Als we leven vanuit andere waarden, komt er ruimte voor wat Aristoteles eudaimonia noemt: het nastreven van je volledige potentie, zodat je leven tot vervulling komt. Dat is een wezenlijk ander soort geluk dan het hedonisme in onze consumentenmaatschappij.’

Veel mensen hebben het gevoel dat onze ondergang zo goed als onvermijdelijk is, zegt Lent, gezien de ernst van de klimaatopwarming, de macht van de grote corporaties en de toenemende haat en polarisatie in de wereld.

‘Ik voel dat allemaal en realiseer me dat goed. Maar in plaats van daardoor te verlammen, moeten we ons realiseren dat onze betrokkenheid bij de wereld ertoe doet, omdat we deel uitmaken van het verbonden web dat onze samenleving vormt. Wat we denken, zeggen en doen is deel van de wereld die we creëren. Dat brengt grote verantwoordelijkheden met zich mee.’

Zie: Ecologisch denker Jeremy Lent: ‘Ons verbonden voelen is het meest zinvolle in het leven’ (VN)

The Web of Meaning | Jeremy Lent | Profile Books Ltd | Hardcover €26,00 | 528 pp. | 17 juni 2021

‘The Web of Meaning van Jeremy Lent is zowel een diepgaande persoonlijke meditatie over het menselijk bestaan als een hoogstandje van historisch en hedendaags wereldwijd seculier en spiritueel denken over de diepste vraag van allemaal: waarom zijn we hier?’
_{(Gabor Maté M.D, auteur van In The Realm of Hungry Ghosts: Close Encounters With Addiction)}

‘We moeten nu meer dan ooit uitzoeken hoe we allerlei verbindingen kunnen maken. The Web of Meaning kan helpen bij veel van de dringende taken waarmee we worden geconfronteerd.
_{(Bill McKibben, auteur van Falter: Has the Human Game Begun to Play Itself Out?)}