‘Jeruzalem ligt niet in Israël’

Voor zijn zoontje Sam schreef Willem Wilmink: ‘Ook waar men ‘t groot verdriet herdenkt, dat snap je later wel, ook daar, Sam, ligt Jeruzalem. Maar niet in Israël’. Het zijn de slotregels van zijn gedicht Waar ligt Jeruzalem? Twee jaar later, in 2002, maakte Herman van Veen er een li e d van. – Volgens oud-hoogleraar wijsbegeerte Koo van der Wal hebben de kerk en het westen geen band met het reëel bestaande Jeruzalem en Israël. Wel met het ideële Jeruzalem en Israël.

‘De kerk en het westen hebben geen band met het reëel bestaande Jeruzalem en Israël. Wel met het ideële Jeruzalem en Israël’
₍_{Koo van der Wal)}

Israëlische en Palestijnse moeders
Zoals het ideële Israël ‘van het schooltje in Jeruzalem dat Israëlische en Palestijnse moeders, lang geleden al, gesticht hebben met het idee: als we bij de vier- en vijfjarigen beginnen, dan kunnen ze het later ook: samenleven’.

Waar ligt Jeruzalem?

Mijn kleinzoon vroeg me op een dag
toen ik wandelde met hem:
‘Opa, vertel me alstublieft,
waar ligt Jeruzalem?’

‘Waar’, zei ik, ‘ergens in een sjoel
met diep ontroerde stem
het Kol Nidrei gezongen wordt,
daar ligt Jeruzalem.

Waar het gezin dat sjabbes viert,
in Bonn of Nottingham,
zijn kippensoep in vrede eet,
daar ligt Jeruzalem.

Ook waar men `t groot verdriet herdenkt,
dat snap je later wel,
ook daar, Sam, ligt Jeruzalem.
Maar niet in Israël’.

(‘Sam Wilmink kwam in november 2000 ter wereld. Nog voor hij kon lopen en praten schreef Willem Wilmink het gedicht Waar ligt Jeruzalem?, waarin hij het ventje wandelend en sprekend opvoerde.’
_{(Uit: In de man zit nog een jongen: Willem Wilmink – de biografie door Elsbeth Etty – 2019)}

De nieuwe werkelijkheid in Israël en de Palestijnse gebieden
Correspondent Tel Aviv en Oost-Jeruzalem (2014-2017) voor NRC, Derk Walters, publiceerde in 2018 Israël zegt geen sorry meer, over de nieuwe werkelijkheid in Israël en de Palestijnse gebieden. Walters zag een op het seculiere socialisme geschoeide staat veranderen: ‘Nu zijn de krachten rechtser en religieuzer, nationalistischer en traditioneler dan het Israël dat velen, ook in Nederland, voor ogen hebben’. – Door zijn kritische berichtgeving werd in juli 2017 door de Israëlische autoriteiten zijn werkvergunning ontzegd.

‘Israël schaamt zich ook niet langer voor de bezetting, maar zegt het nu openlijk: de Westelijke Jordaanoever behoort ons toe. In toenemende mate worden tegenstanders van de machthebbers niet langer als gewone opponenten gezien, maar als dissidenten of landverraders die monddood gemaakt moeten worden.’
_{(Uit: Israël zegt geen sorry meer, 2018, Derk Walters)}

Onverzettelijke Netanyahu
Dat samenleven, waarop de Israëlische en Palestijnse moeders hoopten, is waarschijnlijk gelukt bij veel mensen in Israël. Helaas heeft de politiek daar geen boodschap aan. Nu het echt oorlog is, is ook dat vreedzaam samenleven verwoest. De onverzettelijke Netanyahu heeft zijn zin: vrede heeft hij voorgoed onmogelijk gemaakt. Bewust, want hij koerst verder aan – en gaf dat toe, onlangs weer in een toespraak – op het ‘bevrijden’ van Israël van alle Palestijnen, niet alleen van Hamas. De Westoever treft inmiddels hetzelfde rampzalige lot als Gaza.

‘We hebben gewoon een heel sterk land nodig,’ luidt het verweer van Netanyahu die stelt dat hij ook [naast Gaza] de Westelijke Jordaanoever moet hebben om Israël te kunnen verdedigen.’
_{(Zie: ‘Israël van de rivier tot de zee’ – 2023)}

Straft God zijn ‘uitverkoren volk’?
Het – metaforisch bedoelde – ‘beloofde land’ maakt van Palestina letterlijk het ‘beroofde land’. Israël verdrijft sinds 1948 honderdduizenden Palestijnen. Dan kan je – als je de Talmoed erop naslaat – weten dat dit uiteindelijk als een dodelijke boemerang werkt. Politiek Israël gelooft niet in God en de Thora, durft het dan ook niet aan op de Eeuwige te vertrouwen. Laat staan dat het aanstuurt op vredig samenleven met de Palestijnen. De God van Abraham heeft het nakijken.
Politiek Israël heeft alle kansen hiervoor laten liggen. Het lijkt of de Eeuwige – nu Hij ziet dat Israël zich niet aan Zijn wetten en regels houdt – zijn ‘uitverkoren volk’ zal straffen. Want zo schijnt Hij volgens de Thora in elkaar te zitten. Israël krijgt wellicht een onverteerbare matse van eigen deeg.

_{Duizenden Israëlische en Palestijnse vrouwen wandelen voor vrede (2017)}

Politiek maakt vrede onmogelijk
Israël had al decennia in vrede kunnen leven, velen daar werkten al vele jaren aan gerechtigheid en vrede, zoals Alex van Ligten in 2014 zei:

‘Ik denk: toch minstens óók in Israël, waar sjabbes wordt gevierd, ‘t groot verdriet herdacht, op de plaatsen waar recht en gerechtigheid hand in hand gaan met het verlangen naar en het werken aan vrede. Ik denk aan het schooltje in het hart van Jeruzalem dat Israëlische en Palestijnse moeders gesticht hebben met het idee: als we bij de vier- en vijfjarigen beginnen, dan kunnen ze het later ook: samenleven. Ik hoop dat dat schooltje er nog is.’
_{(Alex van Ligten, in: Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op 30 maart 2014)}

‘Verbondenheid’ met Israël? Welk Israël?
Koo van der Wal verwijst eveneens naar het gedicht van Wilmink:

‘De laatste regel is uiteraard dichterlijke overaccentuering om de gedachte te benadrukken dat het Jeruzalem waar het hier om gaat niet de geografische plaats in het Midden-Oosten is, maar een ideële grootheid die overal gestalte aanneemt waar diep doorleefd een religieus lied gezongen wordt, in vrede de meest alledaagse dingen gedaan worden of men in bezinning stil staat bij groot lijden in de wereld.’
_{(Koo van der Wal)}

Van der Wal stelt in Volzin terecht de vraag over welk Israël we het hebben. Hij geeft commentaar op de idee dat het christendom ontstaan is uit het jodendom. En dat vandaar gesproken wordt over de onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël. Maar, zo vraagt hij zich af, is dat een geldige gevolgtrekking, van de religie naar het volk daarvan?

_{‘Het heuveltje in de oude wijk van Jeruzalem beslaat nog geen halve vierkante kilometer, maar is van groot belang. Al millennia vechten joden, moslims en christenen om de Tempelberg, die ze allemaal als heilig beschouwen. Dit zijn de achtergronden van een conflict dat telkens weer oplaait.‘} _{(Historia, 2023)}

‘Fatale misvatting’
‘Dat doen we ook niet bij die andere bron van onze cultuur, de Griekse beschaving (‘Athene’ naast ‘Jeruzalem’). Nadat die de wereld haar onvoorstelbare schatten gegeven had heeft het Griekse volk alleen nog in historisch opzicht een bijzondere plaats in ons leven, maar is dat geen reden voor een bijzondere verbondenheid met dat volk. Hetzelfde geldt dan voor het joodse volk.’
_{(Koo van der Wal)}

Het is met het ideële Israël en Jeruzalem dat de kerk en het westen een band hebben, stelt de filosoof.

‘En niet met het reëel bestaande Jeruzalem en Israël, al helemaal niet als dat laatste met bruut geweld te keer gaat als nu in Gaza gebeurt. Dit Israël op grond van een fatale misvatting de hand boven het hoofd te houden, maakt ons nog medeplichtig bovendien.’
_{(Koo van der Wal)}

Bronnen:
* Israël zegt geen sorry meer – Derk Walters – uitgeverij Unieboek | Het Spectrum bv, Houten, 2018
* Herman van Veen – Waar ligt Jeruzalem? – music.apple.com
* Apoftegma, Richard Kroes – Jeruzalem
* Ekklessia Amsterdam
* Goden En Mensen – ‘Israël van de rivier tot de zee’
* Volzin – ‘Verbondenheid’ met Israël? Welk Israël?

Beeld: Israëlische vlaggendag ontaardt in rellen – ‘De mars van zo’n 25.000 radicale Israëliërs trekken door de Palestijnse Oude Stad van Jeruzalem’. De Standaard (Blg.) – ‘Terwijl de mars door de steegjes van Jeruzalem trok, weerklonken de ‘gebruikelijke’ slogans als ‘dood aan de Arabieren’. (Ahmad Gharabli/afp – mei 2022)
Beeld: Reuters – Duizenden Israëlische en Palestijnse vrouwen wandelen voor vrede (NOS Nieuws, Zondag 8 oktober 2017. )
Beeld Tempelberg: 333travel.nl
Update: 04012024

De ‘natuurvergetelheid’ van de moderne filosofie

De natuur is in de hoofdstroom van de filosofie van de laatste tweehonderd jaar steeds meer tot een marginaal thema geworden. ‘Steeds uitsluitender zijn filosofen alleen nog bezig met menselijke aangelegenheden. Met recht kan mijns inziens daarom van de ‘natuurvergetelheid’ van de moderne wijsbegeerte gesproken worden’. – Dit zegt filosoof Koo van der Wal in zijn boek Nieuwe vensters op de werkelijkheid, over de contouren van een natuurfilosofie in ontwikkeling. ‘Filosofen – enkele interessante uitzonderingen nogmaals daargelaten – hebben het goeddeels opgegeven een filosofie van de natuur te ontwikkelen, te trachten een filosofisch (en wetenschappelijk) houdbaar natuurbeeld te ontwerpen.’

In dit boek wijdt hij een hoofdstuk aan die natuurvergetelheid, en zegt hierin dat het in de grote meerderheid van de huidige filosofische beschouwingen draait om de mens of, iets nauwkeuriger, om het zelfbegrip van de moderne mens via de analyses van zijn maatschappelijke, politieke en culturele creaties.

‘De natuur is in de hedendaagse filosofie grotendeels buiten beeld geraakt. Hooguit in de marge speelt zij nog een rol. Want het zijn bijna over het hele front van de filosofie menselijke aangelegenheden die in het centrum van de belangstelling staan. (…) We hebben eerder geconstateerd dat met name in de filosofie van de laatste twee eeuwen de natuur steeds verder uit het blikveld verdwenen is, als zelfstandig thema van reflectie wel te verstaan.’
_{(Uit: Nieuwe vensters op de werkelijkheid)}

Begin dit jaar verscheen Nieuwe vensters op de werkelijkheid (2012) in een verkorte en geactualiseerde versie als De symfonie van de natuur (2021). Hierover vertelt Van der Wal in een interview met Lodewijk Dros in Trouw. Daarin zegt hij dat we in 1972 (Grenzen aan de groei) al zagen dat we niet door konden gaan met onze omgang met de natuur, we zouden met een enorme klap tegen de wal varen. Toch zijn we op dezelfde voet doorgegaan. Met de Covid-crisis en de klimaatcrisis komen we onszelf nu weer tegen.

‘We zien dat we alleen oog hebben gehad voor de mens, niet voor de omgang met dieren, met het milieu. Ik heb daar zelf aan meegedaan, mijn oratie ging over de zorg van de mens voor de generaties die komen, die zouden op een uitgeklede planeet terechtkomen. We moeten, zei ik toen, zorgvuldig met haar omspringen om menselijke redenen. Nu zie ik dat we anders met de natuur moeten omspringen omwille van haarzelf, niet alleen omdat wij daar zo’n last van hebben. Dat laatste breekt ons nu op.’

De klassiek-moderne filosofie, constateert Dros, heeft volgens Van der Wal de werkelijkheid platgeslagen en de deur dichtgegooid voor andere dan meten-is-wetenkennis.

‘Hij [Van der Wal] wil de diepte in, en de wereld ook met gebruikmaking van ‘niet-wetenschappelijke’ kennis bestuderen, zoals die van de alledaagse ervaring, van de kunst, de moraal, de religie, de mythe en de mystieke ervaring.’

Van der Wal zegt dat de filosofie ooit een wijsheidsleer was met als en grondvraag: wat is de zin van alles?

‘De filosofie is zo haar kompasfunctie kwijtgeraakt. Ik vind haar terug in de premoderne filosofie. Die verdonkeremaande de rijkdom van menselijke ervaringen niet. Die oude filosofie wil ik niet restaureren, maar eerherstel voor ervaringen en voor verbondenheid is wel op z’n plaats. De bronnen van ervaring zijn verstopt geraakt. Ik wil ze ontstoppen.’

In het interview komt het gesprek op het bezield verband van mens, dier en plant. Volgens Dros klinkt dat naar natuurmystiek. Van der Wal antwoordt dat Einstein het over het ‘eeuwig geheim’ had, en dat hij in zijn boek de deur daarnaartoe inderdaad op een kiertje openzet. In zijn volgende boek, dat bijna klaar is.

‘Ik tracht daarin de sporen van de mystiek in de filosofiegeschiedenis op te zoeken. Naast de hoofdstroom zijn die opvallend sterk aanwezig. Je hoeft daarvoor niet naar het Oosten, het westerse denken zit er vol mee. Dat verbaast me, al die spiritualiteit. Toch is het wel te begrijpen. Filosofie wil álle ervaring duiden, niet alleen een stukje ervan. Dat is inspirerend. En het biedt tegenwicht aan veel moderne literatuur die treurig is en zich afspeelt aan de zelfkant van het bestaan. Ik zoek juist een groot verhaal. Daar kan de filosofie aan bijdragen, evenals de kunst en de poëzie. Zoals Goethe al schreef: ‘Om mij te verbazen ben ik er’.’