Negen planetaire grenzen van de Vérdenker der Nederlanden

Denker der Nederlanden David Van Reybrouck denkt kosmisch. Denkt vérder dan de Nederlanden en vertelt in De wereld en de aarde (april 2025) over grenzen die de mens overschreden heeft. De historicus, denker en schrijver doelt op negen planetaire grenzen, oftewel domeinen die betrekking hebben op de ontwrichting van de aarde. Het klimaat is één van die ontwrichtingen.

‘Planetair denken gaat niet alleen over de bijtjes en de bloemetjes. Het gaat over het grootste veiligheids- en gezondheidsvraagstuk van onze tijd: hoe houden we de planeet bewoonbaar?’
(David Van Reybrouck)

Natuurwetten
De nieuwerwetse eretitel Denker der Nederlanden (DdN), is wonderlijk, juist als een Belg aantreedt. Bedacht door de Stichting Maand van de Filosofie. Voor Marjan Slob (DdN 2023) begon de titel ‘des Vaderlands’ te knellen: “Hoe draag ik bijvoorbeeld als vrouw deze titel?” – Hoe draagt bijvoorbeeld als Belg Van Reybrouck deze titel…?
De denker denkt gelukkig voorbij grenzen: denkt, verdenkt en denkt vér. ‘Vérdenken is naar het heden kijken vanuit de verre toekomst en vanuit het verre verleden’.

‘Misschien is dat wel de tragedie van deze weerbarstige eeuw: dat we zo verblind zijn door het helle licht van de mensenwereld dat we de aarde uit het oog zijn verloren. Nochtans, de planetaire uitdagingen waar we nu voor staan vormen het grootste veiligheidsvraagstuk van onze tijd, en ook het grootste gezondheidsvraagstuk, meer dan alle recente conflicten en geopolitieke aardverschuivingen. De natuurwetten trekken zich niets aan van ons onderling gesteggel.’
(Uit: De wereld en de aarde)

‘Het is ook vérdenken in de ruimte – voorbij geografische grenzen of sociale bubbels. Denken is meer dan filosofie en filosofie is meer dan westerse filosofie’
(David Van Reybrouck)

‘David Van Reybrouck was recent Arne Næss Professor aan de Universiteit van Oslo, vernoemd naar Noorwegens invloedrijkste filosoof uit de twintigste eeuw. Hij verwierf internationale bekendheid met zijn lijvige boeken over koloniale geschiedenis (Congo en Revolusi) en zijn essays over democratische vernieuwing (Pleidooi voor populisme en Tegen verkiezingen). Ter gelegenheid van zijn aanstelling schreef hij De wereld en de aarde.’
(Arminius debatpodium)

Geen zwakte, maar kracht
Verdénken is volgens de denker eigenlijk de basis van elke filosofische houding, het verwijst naar een soort achterdocht: ‘Durven kritiek hebben, durven twijfelen, ook aan jezelf – je standpunt bijstellen is geen teken van zwakte, maar van kracht’. 

‘Onze aandacht wordt in het heden gezogen, maar ik vind het ook van belang om vanuit het verre verleden naar de verre toekomst te kijken.’
(DVR)


De groene cirkel is het gedeelte dat binnen de planetaire grenzen valt, alles wat daarbuiten valt overschrijdt de grenzen – Science Advances 2023

Planetair denken
Leonie Breebaart (Trouw) hoopt dat Van Reybrouck niet al te planetair zal denken, de columnist denkt dat het mensen kan afschrikken: ‘De “Planeet” is te groot om van te houden’. Goed dat de vérdenker groot denkt. Te veel mensen denken helaas niet verder dan hun neus lang is. Zeker in deze tijd is dat kortzichtig. Het gaat tenslotte om het bewoonbaar houden van de planeet en niet alleen om je achtertuintje.

‘Het grootste veiligheidsvraagstuk van onze tijd is niet de wereld met haar onderlinge conflicten, maar de aarde die meer en meer ontregeld raakt. Steeds heviger gaat de planeet tegen de mensenwereld tekeer. De wereld heeft de fysieke aarde ontwricht en nu ontwricht de aarde de wereld. De moderne diplomatie, dat eeuwenoude overleg tussen landen, moet zich daarom dringend opnieuw uitvinden. Hoe zou dat eruit kunnen zien?’
(Uit: De wereld en de aarde)

Actieve betrokkenheid
De Denker der Nederlanden vertelt over socioloog en filosoof Bruno Latour (1947-2022), een van zijn inspirators, net als Jürgen Habermas (1929). Deze Duitse filosoof en socioloog vindt Van Reybrouck van grote invloed op het idee van deliberatieve democratie: ‘een vorm van publieke besluitvorming waarin de uitwisseling van argumenten tussen burgers centraal staat’.

‘We moeten de publieke ruimte zo organiseren, zegt hij [Habermas], dat die onze democratie optimaal kan vormgeven. En leven in een democratie betekent: deelnemen aan de publieke sfeer, een actieve betrokkenheid bij hoe het beleid tot stand komt. Wat dat betreft gaat hij verder op het denken van Hannah Arendt, die hamerde op het belang van actieve participatie.’
(DVR)


De Denker der Nederlanden is afgelopen nacht feestelijk ingehuldigd tijdens de Nacht van de Filosofie

‘Burgers zijn veel ambitieuzer en coherenter met klimaatmaatregelen dan dat de politiek aandurft. De burgers zeggen eigenlijk: help ons de deksel op de koekjestrommel te doen, anders blijven we graaien. En de politiek zegt: oei, we kunnen de koekjestrommel niet dichtdoen, want dan worden ze heel kwaad.’
(DVR)

Het verste denken
De DdN zegt aan het slot van een groot interview in Filosofie Magazine dat denkers helpen om een raam te ontdekken in een ruimte die we gesloten achten, maar dat dichters helpen om nog een ander raam open te zetten.

‘Ik heb de poëzie nodig om frisse lucht binnen te laten. Mijn denken kan misschien een aantal mensen helpen om ideeën te ontwikkelen waar ze nog niet eerder aan gedacht hebben. Maar ik heb zelf ook behoefte aan frisse lucht. In de poëzie stuit ik op beelden die ik al denkende nooit had kunnen bedenken. Misschien is poëzie wel het verste denken.’
(DVR)

Bronnen:
* De wereld en de aarde. Hoe houden we het veilig | David Van Reybrouck | 4 april 2025 | Literaire fictie | Uitgeverij De Bezige Bij | 80 blz. |
* David Van Reybrouck is de nieuwe Denker der Nederlanden. ‘Ik wil dat denken gevolgen heeft’ (Filosofie Magazine, 19 maart 2025)
* David Van Reybrouck
* Mens heeft aarde over grenzen geduwd, blijkt uit ‘gezondheidscheck voor planeet’ (Science Advances / NOS, 20-09-2023)
* De ‘planeet’ is te groot om van te houden (Trouw, 20 maart 2025)
* ‘Ouderwetse’ Dichter des Vaderlands wordt Dichter der Nederlanden (NOS Nieuws, 25 februari 2025)

Beeld: PxHere
Illustratie Planetaire grenzen: Earth beyond six of nine planetary boundaries (Science Advances, 13 -09 – 2023)

Internationale vredesconferentie in Luzern nu al mislukt

De Oekraïense president Volodymyr Zelensky is momenteel dé dictator in de wereld. Alleen op zíjn voorwaarden kan over vrede gepraat worden in Zwitserland. Op de conferentie, gepland in juni 2024, staat Zelensky’s ‘vredesformule’ centraal waarin hij eist: ‘Er zijn géén alternatieven voor dit vredesplan: alleen Oekraïne, het land dat tegen de agressieoorlog van Rusland vecht, kan bepalen hoe een rechtvaardige en duurzame vrede eruit ziet. Daarom kunnen alle initiatieven van andere staten voor een vreedzame oplossing alleen gebaseerd zijn op de Oekraïense vredesformule’.

Gedoemd te mislukken: een internationale vredesconferentie met voorwaarden vooraf

Ontspanning en vrede
European justice? International justice? – Wederom is de diplomatie er niet werkelijk op uit écht in gesprek te gaan, ja, nu juist met Rusland erbij. Zelensky stelt zich met zijn ‘vredesplan’ net zo onverzettelijk op als Poetin. Minister van buitenlandse zaken Wang Yi toont zich dan een diplomaat gericht op ontspanning en vrede bij de ontvangst van Ruslands minister van buitenlandse zaken Sergej Lavrov in Beijing:

‘China steunt een internationale bijeenkomst die wordt erkend door zowel Rusland als Oekraïne, waaraan alle partijen op gelijke voet kunnen deelnemen en vrijelijk kunnen praten over alle vredesoplossingen”.’

Internationaal recht
Dagblad Trouw stelt dat het mooi zou zijn als het lukt de zuidelijke landen in het westelijke kamp te trekken op de conferentie. En hen te laten onderschrijven dat Rusland het internationaal recht schendt. Maar de krant stelt terecht Gaza dan ook aan de orde.

‘Maar dan zal wel hun argwaan opspelen: waarom houdt het Westen Israël uit de wind, dat dat internationaal recht in Gaza óók schendt?’


Gaza

Realiteit…?
‘Volledig losgekoppeld van iedere realiteit’, noemt Ruslands minister van buitenlandse zaken Sergej Lavrov de ‘vredesformule’ van Zelensky. Maar eveneens is Lavrov daar ook van losgekoppeld: hij eist immers, zoals Poetin dat voorschrijft, de erkenning van de Russische annexatie van Oekraïens grondgebied.

Vrede
Wil de wereld echt vrede, dan zal er – hoe moeilijk en ingewikkeld dan ook – een realistische, daadwerkelijke vredesconferentie georganiseerd moeten worden, zonder voorwaarden vooraf, noch van Poetin, noch van Zelensky. Alleen dan laten wereldleiders zien dat zij op vrede uit zijn en niet op vernietiging van miljoenen onschuldigen, doordat politici nog altijd voor oorlog kiezen en niet voor vrede.

Bronnen:
* The official website of Ukraine: WHAT IS ZELENSKYY’S 10-POINT PEACEPLAN?
* Trouw: De grote vraag: zal China er zijn op de vredestop over Oekraïne?

Foto: A destroyed Russian tank was left behind after Russian forces withdrew from the Kyiv region. (Efrem Lukatsky/AP Photo)
Foto Gaza: X – Imtiaz Mahmood
Foto Stop this war:  © ANP / DPA

‘Een medemens doden is het summum van kwaad’

Filosoof Jeroen Hopster stelt dat excessief oorlogsgeweld nooit mag, maar dat binnen een bepaalde bandbreedte geweld noodzakelijk kan zijn. In Filosofie Magazine schreef hij: Moreel dilemma: mag je oorlogsgeweld met geweld bestrijden?. Hopster refereert aan de oorlog in Oekraïne; hij schreef het kort voor het excessief geweld dat in Israël uitbrak.

‘Zo’n conflict zonder arbiter: het sleept zich voort, zonder eindpunt in zicht’
(Jeroen Hopster)


dr. Jeroen Hopster

Primitieve moraal
Als Hopster het artikel had geschreven na ‘de invasie van Hamas-militanten, die gruwelijke terreurdaden begingen tegen Israëlische burgers en de daarop volgende snoeiharde Israëlische vergeldingsacties in Gaza’, (zoals Trouw het formuleert), had de filosoof zeker daaraan gerefereerd: ‘De lex talionis – oog om oog, tand om tand – lijkt het uithangbord van een primitieve moraal’. 

‘In plaats van kwaaddoeners met gelijke munt terug te betalen en elkaar al doende de hersens in te slaan, beslecht een volwassen beschaving conflict met hulp van een neutrale buitenstaander: een scheidsrechter, mediator of rechtbank. Maar soms is een neutrale derde, die door beide conflictpartijen wordt erkend, niet voorhanden.’
(Uit: Filosofie Magazine, 10-2023)


Uitgegeven door Amnesty International, 1970

‘Volwassen beschaving’, waar dan?
In deze tijd vraag ik me trouwens wel af waar er ter wereld nog een volwassen beschaving bestaat, het aantal oorlogszuchtige politici (dictators / terroristen) groeit als kool, de diplomatie is hartstikke dood.

‘Een medemens doden geldt normaal gesproken als het summum van kwaad. Maar kijken we naar de militaire praktijk, dan tolereren we het gebruik van geweld. We juichen het zelfs toe: een offensief wordt geprezen, de tegenstander uitschakelen geldt als succes.’
(Uit: Filosofie Magazine, 10-2023)

‘Blijven nadenken over het kwaad’
Op de Universiteit Utrecht duidde in 2018 filosoof dr. Thomas Nys (UvA) het denken over het slechte in de mens. Hij gaf als voorbeeld ‘the axis of evil’ waarmee George W. Bush na de aanslagen een aantal islamitische landen als gevaarlijk bestempelde. ‘Zo werd het kwaad een politiek retorisch middel om een scheiding aan te brengen tussen twee groepen, zonder daar verder over na te hoeven denken. Het is dus van belang om over het kwaad te blijven nadenken’.

‘Het kwaad is onderdeel van het mens-zijn en iets bestempelen als ‘het kwaad’ kan een te makkelijk excuus worden om de ander proberen níét te begrijpen’
(Thomas Nys)

Morele voorschriften
Volgens Hopster zijn er morele voorschriften tijdens de oorlog: ius in bello, waartoe onder meer behoort het principe van proportionaliteit. Hij eindigt met de vraag over de noodzaak.

‘De hamvraag van de militaire ethiek is niet of geweld überhaupt mag worden gebruikt, maar of de noodzaak daartoe bestaat.’
(Uit: Filosofie Magazine, 10-2023)


Geweld eindigt waar liefde begint, IKV Pax Christi, 1971

Bronnen:
* Moreel dilemma: mag je oorlogsgeweld met geweld bestrijden? (Filosofie Magazine, 10, 2023)
* Hoe voorkom je polarisatie in Nederland door de oorlog tussen Israël en Hamas? (Trouw, 12 oktober 2023)
* Wat kunnen we leren van het kwaad? (Studium Generale, 25 januari 2018, Universiteit Utrecht – Lezing is hier terug te luisteren)

Druk op knop voor vrede: (vredesmuseum.nl – Door middel van dit plaatje wordt er een beroep gedaan op politici om de knoop door te hakken en alle aarzeling omtrent het creëren van een vredige wereld te beëindigen. Hiermee wordt het idee omgedraaid dat de Derde Wereldoorlog nog slechts een druk op de knop weg was. Immers verwijst dit affiche naar één van de grootste angsten uit de Koude Oorlog (1945-1989).)
Foto dr. Jeroen Hopster (Universiteit Utrecht)
Poster: Amnesty International (catawiki.com)
Geweld eindigt waar liefde begint, IKV Pax Christi, 1971: ( vredemuseum.nl – Dit affiche is ontworpen en getekend door Aad Rijpsma voor IKV Pax Christi. Het verbeeldt een roos die groeit uit het prikkeldraad, dit symboliseert de liefde die geweld voorkomt. Uitgegeven voor de vredesweek 1971, met als thema “Geweld eindigt waar liefde begint”.
IKV Pax Christi (nu PAX) is een grote vredesorganisatie in Nederland, zij zet zich in voor vrede, verzoening en gerechtigheid in de wereld. Samen met mensen in conflictgebieden werkt IKV Pax Christi aan een vreedzame en democratische samenleving.
Update 09.30 uur / 14-05-2025 (Lay-out)