‘Was er maar een Beatrice de Graaf in Den Haag’

UITGELICHT – Beatrice de Graaf vertelt in de Huizingalezing 2024 Wij zijn de tijden hoe geschiedenis in crisistijd wordt gebruikt om zin en betekenis aan de tijden te geven. Bijzonder is dat De Graaf kerkvader Augustinus erbij betrekt en de filosofen Plato en Aristoteles. Op de achtergrond klinken kardinale deugden mee: beheersing, rechtvaardigheid, wijsheid, moed. Plato noemt ook nog vroomheid, en Augustinus geloof, hoop en liefde. Historicus, cultuurfilosoof en antropoloog Johan Huizinga – die zelf tijden van bedreiging, verval en verlies doormaakte – laat zich via De Graaf niet onbetuigd.

‘Wij zijn de geschiedenis in het heden’
_{(Pieter Jan Hagens in Buitenhof)}

In een bijzonder boeiend Buitenhof licht Beatrice de Graaf, hoogleraar internationale en politieke geschiedenis (Universiteit Utrecht), haar lezing met veel wijsheid toe. Dat leidt uiteindelijk tot de bewonderende en poëtische slotzin van interviewer Pieter Jan Hagens: ‘Wij zijn de geschiedenis in het heden.’

Onzekerheid en dreiging
In tijden van crisis en onzekerheid zijn hoopvolle verhalen nodig om grip te krijgen op de rauwe werkelijkheid. Zoals de titel boven dit blog aangeeft: een van de veelal positieve reacties op de social media, in dit geval een hoopvolle verzuchting onder de YouTube-editie van Buitenhof. De Huizinga-lezing handelt ‘over het omgaan met onzekerheid en dreiging en lessen uit de geschiedenis, en wat we kunnen leren van Johan Huizinga’.

Ideaal van vrede
De Graaf vertelt in Buitenhof dat er van Huizinga wordt gezegd dat hij een cultuurpessimist is. ‘Hij wordt vergeleken met Oswald Spengler, de Duitse filosoof die Der Untergang des Abendlandes schreef. En met politiek theoreticus Carl Schmitt (1888 – 1985) uit die tijd: conservatieve denkers die de ondergang profeteerden. Met hen wordt Huizinga op één hoop gegooid. Huizinga denkt echter precies anders en wijst in tijden van diepe duisternis juist op het ideaal van vrede.’

Historicus, cultuurfilosoof en antropoloog Johan Huizinga (1872 – 1945)

‘Extreem nationalistische verdwazing’
Hagens verwijst naar een stelling van Huizinga dat we te veel het idee van crisis en geweld zijn gaan omarmen. ‘Een stelling die misschien ook in deze tijd past. Huizinga spreekt eveneens over extreem nationalistische verdwazing. Is dat wat we nu ook aan het doen zijn,’ vraagt hij aan De Graaf.

Paralellen in deze tijd
Voor een deel zijn er volgens De Graaf zeker parallellen met deze tijd te zien. ‘Huizinga citeert dan Augustinus en zegt dat je naar de geschiedenis kunt kijken of naar politieke leiders en zien hoeveel effect ze hebben en of ze succesvol zijn. Eigenlijk moet je kijken naar hun grondhouding: wat voor deugden in de klassieke Aristoteliaanse zin zij eigenlijk verspreiden: dat is uiteindelijk het enige dat hoop op de toekomst geeft. Als dat goed zit, deugt het.’

De kardinale deugden van Aristoteles
‘Wij denken dan, deugden? Moralistisch. Maar eigenlijk is dat meer dan 2000 jaar lang de manier om jonge mensen, politici, op te leiden. Niet alleen om heel slim te zijn maar ook om te leven vanuit deugden. Uit de definitie van Aristoteles volgt dan dat je genoeg slimheid hebt om te handelen volgens een hoger doel. Doelen nastreven die deugen. Kardinale deugden.’

Den Haag is de weg kwijt
Hagens reactie hierop is, als hij kijkt naar de huidige politiek: ‘Staatssecretarissen stappen op, vermeende racistische of polariserende uitspraken, kortetermijnsucces, electoraal succes, schreeuwen, schelden… Dat klinkt niet als de deugden van Aristoteles. We zijn de weg kwijt in Den Haag. En een belangrijk punt in uw lezing is dat een politicus of leider ook een perspectief moet bieden, zeggen wat je gaat doen.’

Puerilisme
‘Huizinga zou over de huidige politiek gezegd hebben dat dat puerilisme is: kinderachtig gedrag,’ antwoordt De Graaf. ‘Als een beschaving niet meer aan die hoge regels voldoet, dan wordt het kinderachtig gedrag. Niet alleen in Den Haag zijn we de weg kwijt, in de hele samenleving, ook wereldwijd is dat zo, als je naar politieke leiders kijkt.’

‘Wij zijn de tijden. U bent de tijden’

Augustinus
‘Mijn lezing heeft de titel: Wij zijn de tijden. Dat is een uitspraak van Augustinus, herhaald door Huizinga. In de tijd van Huizinga gaat de wereld ook ten onder, net als in de tijd van Augustinus als het Romeinse Rijk instort. Augustinus zegt dan tegen het woedende volk: “Scheldt niet op de keizer, scheldt niet op de tijden. Wij zijn de tijden. U bent de tijden. En wie bent u op dat moment in zo’n duistere tijd?” En dan komt hij dus met zijn deugden.’

Overtuiging leidt tot narigheid
Hagens brengt in dat Huizinga zegt dat het in de geschiedenis niet gaat om de feiten alleen, maar ook om de overtuiging. ‘En overtuiging leidt tot narigheid, zie Poetin.’ De Graaf stelt dat je overtuiging niet in moet zetten als een ‘grote morele knuppel’ waarmee je de ander op zijn hoofd slaat. ‘Je moet ook eerlijk zijn over je eigen tekort, laten zien waar je zelf fouten hebt gemaakt, waar je zelf te lang hebt gewacht om in actie te komen.’

Perspectief schetsen
‘Gaza en Israël bijvoorbeeld: perspectief schetsen is nodig voor de Palestijnen in Gaza maar ook voor Israël. Helaas ontstaan direct de kampen Palestijnen en de kampen Israël in de discussies. En beide kampen zitten knel,’ stelt De Graaf. Volgens Hagens is het allemaal nog groter. ‘Het “spel” van de internationale staten Saoedi-Arabië, Egypte, Iran, Verenigde Staten spelen allemaal een rol, èn Europa: Wij zijn ook betrokken. Waarom geen plan om als Europa ook in Syrië een nadrukkelijker rol te spelen? En dan dus niet de ander op zijn hoofd slaan met die deugden, want het is geen deugd als je vooral zelfzuchtig bezig bent.’

Perspectief vinden in sombere tijden
Op de vraag van Hagens waar je in sombere en moeilijke tijden perspectief kan vinden, antwoordt De Graaf dat je behalve in een God, ook op veel andere manieren kan geloven. Geloven in democratie is een manier: een speelveld dat ook iets transcendents heeft: het gaat niet alleen over het hier en nu maar het gaat ook om wat je aan je kinderen doorgeeft. Je kunt ook geloven in onderlinge solidariteit van groepen. Iets waar je eigenlijk in moet geloven, want je ziet zo vaak het tegendeel. Geloof is iets waar je dus niet altijd bewijs voor hebt, maar waar je toch aan vasthoudt ondanks tegenstrijdigheden.’

Amor Mundi
Andere bronnen van perspectief die in het interview naar voren komen zijn filosofie: stoïcisme. ‘En ook vriendschap geeft gevoel van solidariteit. Uiteindelijk moet alles wat je doet bijdragen aan de Amor Mundi: liefde voor de wereld, zie Hannah Arendt. Alles moet in een richting gaan die liefde voor de wereld is, inclusief je tekortkomingen en die van de ander. Een stukje vergeving naar jezelf, en kan je de ander vergeven. Kan je toestaan dat er fouten worden gemaakt en dan toch met elkaar doorgaan. Zonder genade en verlossing kom je er niet. Het gaat om doorgaan met elkaar.’

Samen met Plato’s leermeester Socrates zijn Plato (li) en Aristoteles (re)
de grondleggers van de westerse filosofische traditie

Talkshowtafels
Aan het eind van dit interview zegt Hagens dat het pleidooi voor de deugden hem heel prachtig en erg goed lijkt. De Graaf: ‘En begin bij jezelf, talkshowtafels… Als een politicus iets zegt, komt ie daar mee weg. En dat ligt aan de politicus èn de journalist. Samen dienen wij de res publica [het algemeen belang, PD] om in termen van Plato en Aristoteles te spreken: In hoeverre draagt wat jij nu zegt bij aan rechtvaardigheid, aan solidariteit. Niet alleen voor jezelf maar voor een grotere groep’.

Bron:
NPO1 Buitenhof 22 december: Wij zijn de tijden. Geschiedenis in crisistijd – (N.B. Dit blog is een beperkte, geen volledige, transcriptie van de uitzending. Aan te raden is Buitenhof in zijn geheel te bekijken en te beluisteren. En zeker ook de Huizingalezing 2024 lezen die januari 2025 verschijnt.)

Foto Beatrice de Graaf: Stadsgehoorzaal Leiden
Beeld Johan Huizinga (1872 – 1945): Universiteit Leiden
Beeld Plato en Aristoteles: Raffaello Sanzio (1483-1520) Scuola di Atene (detail 1), (1509-1510) Stanza della Segnatura (Vaticano) – onelittleangel.com

N.B. De Huizingalezing van 12 december 2024 is te bestellen bij de boekhandel en via, tot nog nu, één website en wordt verwacht rond 14 januari 2025.

‘Economie losgezongen van moraal en religie’

‘It’s stupid, the economy!’ – Deze variatie op Bill Clintons beroemde oneliner past bij de kern en oorsprong van het denken van de vorige week overleden econoom ‘van het genoeg’, Bob Goudzwaard. De oud-hoogleraar economie hield zich diepgaand bezig met economische theorievorming van wat tegenwoordig ‘externe effecten’ wordt genoemd: Effecten van economische activiteit die niet worden doorberekend in de prijs van producten: Milieuschade als belangrijk effect. Goudzwaard droeg ook bij aan hoe die economische groei te beteugelen.

‘Wat er mis kan gaan als economie een doel op zichzelf wordt
en losgezongen raakt van moraal en religie’
_{(Teunis Brand, Stichting Christelijke Filosofie)}

_{Bob Goudzwaard} _{(1934 – 2024)}

Tevreden zijn
De schepping is niet oneindig, vond Goudzwaard als progressieve politicus, die in 1980 het conservatieve CDA verliet. Hij vond dan ook dat “niets oneindig is, behalve God. Wel is er ruimte genoeg voor alle mensen op aarde, ook als er miljarden mensen op aarde leven”. Net als apostel Paulus vindt Goudzwaard dat je tevreden moet zijn met ‘je voedsel, kleren en onderdak; zo niet, dan verval je in schadelijke begeerten’.

Goudzwaard promoveerde in 1970, vlak voor de verschijning van het rapport van de Club van Rome. Goudzwaards thema was het beprijzen van schaarse goederen, zoals het milieu, een idee dat nu(!) op allerlei manieren tot uiting komt, bijvoorbeeld bij het Europese stelsel voor handel in CO2-rechten, het Emission Trade System (ETS).

‘Maar in zijn tijd aan de VU waren de boeken van Goudzwaard niet in de universiteitsbibliotheek te vinden: te omstreden.’
_{(Trouw, Jelle Brandsma)}

_{ETS: terugdringen uitstoot van broeikasgassen}

Bewustwording
Dr. Teunis Brand, directeur van de Stichting Christelijke Filosofie (SCF), verwees naar het denken van Goudzwaard op een netwerkbijeenkomst voor christenwetenschappers over het thema: ‘De wetenschapper als activist?!’ ook over de rol die het christelijk geloof speelt in wetenschapsbeoefening. Daarbij probeerde hij een antwoord te formuleren op een uitspraak van filosoof en hoogleraar in het recht Jacques Ellul.

‘De eerste taak van christen-intellectuelen vandaag de dag is bewustwording (…) De eerste daad, de eerste voorwaarde voor zo’n bewustwording, is een wilde en gepassioneerde vernietiging van mythen, van intellectuele afgoden.’
_{(Uit: Staan in de wereld van nu, Jacques Ellul)}

_SCF: _{De wetenschapper als activist?!}

Het ‘verloren paradijs’ herstellen?
Hoe doe je dat, dat kritisch analyseren van de machten en afgoden van onze tijd? Brand formuleerde een antwoord, aan de hand van een voorbeeld dat hem inspireert, namelijk dat van econoom prof. dr. Bob Goudzwaard (overleden op 20 april 2024, een dag nadat Brand zijn lezing uitsprak).

‘Goudzwaard is heel kritisch op het vooruitgangsdenken dat typerend is voor de moderniteit. Hij laat op basis van een zeer grondige analyse zien dat het opkomen van het vooruitgangsidee in belangrijke mate te verklaren valt vanuit het afscheid nemen van een aantal klassiek christelijke overtuigingen, zoals het geloof in Gods voorzienigheid en besef dat deze wereld gebroken is en dat de mens niet in staat is om op eigen kracht het ‘verloren paradijs’ te herstellen.’
_(SCF)

Wat er mis kan gaan
Wat Brand sterk vindt, is dat Goudzwaard duidelijk maakt wat er mis kan gaan als economie een doel op zichzelf wordt en losgezongen raakt van moraal en religie.

‘Daarmee peilt hij dieper dan de ‘oppervlakteverschijnselen’, en laat hij zien dat er ideologieën ten grondslag liggen aan de manier waarop we denken, leven en de maatschappij vormgeven. Deze ideologieën kunnen ons blind maken voor wat er daadwerkelijk aan de hand is. Geld, techniek, geloof in vooruitgang, maakbaarheid en menselijk kunnen: het kunnen machten worden die ons beheersen in plaats van wij hen.’
_(SCF)

_{Netwerkbijeenkomst Stichting Christelijke Filosofie}

Economie gaat ook anno 2024 vóór de natuur
“Als er échte keuzes moeten worden gemaakt tussen economische activiteiten of de natuur, kiest de Kamer vaak voor economische activiteiten.” Deze spiegel hield demissionair minister Van der Wal (Natuur en Stikstof) de Tweede Kamer onlangs voor. – Precies hét voorbeeld dat Goudzwaard nu zou geven van wat er mis gaat als economie een doel op zichzelf wordt. Kiezen voor natuur én economie is het antwoord.

‘De maatschappelijke kosten van níet investeren in natuurherstel zijn vele malen groter,’ aldus de minister. ‘Ik wil dat toch gezegd hebben. Want zodra het over de natuur gaat, voel ik de weerstand. Terwijl natuur juist een economische kans is en groene groei versterkt.’
_{(Trouw, Auke van Eijsden)}

Een nieuwe weg
Goudzwaard hield het destijds echter niet alleen bij kritische analyse. Hij probeerde ook een nieuwe weg te wijzen, zowel op het gebied van de economische theorie als op het gebied van politiek en beleid.

‘Hij deed voorstellen voor hoe we economische groei kunnen beteugelen, hoe we ongelijkheid kunnen verkleinen. Van die concrete voorstellen kun je natuurlijk van alles vinden, maar vanuit zijn maatschappelijke betrokkenheid stapte hij wel uit de ivoren toren van de wetenschap en ging met zijn verhaal de maatschappij in.’
_(SCF)

Toekomstige generatie
Goudzwaard ontving in 2011 een eredoctoraat in de godgeleerdheid. Tijdens die gelegenheid vertelde hij dat een van de drie reuzen op wiens schouders hij had gestaan, Dietrich Bonhoeffer was. Die leerde hem te ‘leven vanuit Gods toekomst en die present te stellen in het heden’. In dat verband herhaalde hij de woorden van de Duitse theoloog waarmee hij zijn afscheidscollege aan de VU opende:

‘De laatste vraag is niet, hoe verlaat ik als held het toneel, maar hoe zal de volgende generatie verder leven. Alleen uit deze vraag kunnen oplossingen ontstaan die vruchtbaar zijn.’
_(Soφie)

Bronnen:
* De wetenschapper als activist?! (Stichting Christelijke Filosofie, 29 april 2024))
* Een zachtmoedige Elisa. In memoriam Bob Goudzwaard (1934-2024) (Soφie, april 2024)
* Bob Goudzwaard drong al vijftig jaar geleden aan op beperking van economische groei (Trouw, 22 april 2024)
* Minister Van der Wal haalt uit naar Kamer: economische belangen winnen het van natuur (Trouw, 28 maart 2024)
* Netwerkbijeenkomst ‘De wetenschapper als activist?!’ (ForumC)
* Club van Rome – Grenzen aan de groei (1972) (Historiek)
* Staan in de wereld van nu – Uitdagingen in een postchristelijke beschaving (KokBoekencentrum)

Beeld: Twee meisjes planten een jonge boom (freepik.com)
Beeld CO2: European Commission (Getty Images)
Beeld Bob Goudzwaard: Soφie
Beeld De wetenschapper als activist?!: Stichting Christelijke Filosofie
Beeld Netwerkbijeenkomst: Stichting Christelijke Filosofie

Erasmus’ pamflet ‘Tegen Oorlog’ tragisch actueel

Als het gaat om een principiële stellingname over oorlog en vrede is het pamflet Tegen Oorlog van filosoof Desiderius Erasmus nog net zo actueel als vijfhonderd jaar geleden. Russen en Oekraïners vermoorden elkaar, terwijl de meeste strijders als kind in de orthodoxe kerk zijn gedoopt. In Europa rond 1500 was iedereen rooms-katholiek: christenen werden aangemoedigd om medechristenen te vermoorden. Broedermoord kenmerkt alle Europese oorlogen tot op de dag van vandaag.

‘We zijn gewend onze ondeugden achter fraaie argumenten te verbergen’
_{(Desiderius Erasmus)}

_{De Slag op de Witte Berg (1620) in Bohemen die leidde tot de gedwongen rekatholisering van de Tsjechische bevolking}

Broederliefde
Onder meer in het pamflet Tegen Oorlog bekritiseert Erasmus (1469-1536) het geweld van kerk en staat. De humanist baseert zich daarbij op de leer van Christus, waarvan hij weinig terugziet in de praktijk van alledag, noch bij de geestelijkheid noch bij de wereldlijke machthebbers. In plaats van volk en vorsten Jezus’ boodschap van broederliefde en geweldloosheid te onderwijzen, neemt de kerk actief deel in het geweld door wederzijds legers en wapenen te zegenen.

Na het einde van de Koude Oorlog leek het Erasmiaanse gedachtegoed in Europa lange tijd dominant, tot Vladimir Poetin de oorlog weer tot onderdeel van zijn politiek maakte. Onlangs bezocht Poetin, na de aanslag in Moskou, een orthodoxe kerk. Bizar, want hij gelooft alleen in zichzelf, en in de even doelloze als zinloze strijd voor een Russisch rijk dat alleen in zijn eigen gedachten bestaat.

_{Vladimir Poetin en Hoofd van de Russisch-Orthodoxe Kerk, patriarch Kirill}

Broedermoord
Geestelijk leider van de Russisch-Orthodoxe Kerk patriarch Kirill van Moskou steunt, als misdienaar van Poetin, het vermoorden van Oekraïners. Ruslandkenner Helga Salemon van het The Hague Centre for Strategic Studies zei indertijd: ‘In ruil voor geld spreekt Kirill onvoorwaardelijke steun uit aan Poetin’. Niet voor niets noemt Kirill hem sinds het begin van hun aanvalsoorlog op 24 februari 2022 dan ook een ‘Godsgeschenk’. Het idee ‘God is met ons’ heeft deel uitgemaakt van de Russische nationalistische heropleving van Vladimir Poetin, een opschepperij die heiligschennis en onwaar is.

‘Te midden van de wapenen zwijgen de wetten’
_{(Desiderius Erasmus)}

‘Als er rechtsgronden zijn die een oorlog toelaatbaar maken, dan zijn deze van slecht allooi en rieken zij naar een ontaarde Christus, die door wereldse rijkdommen bezwaard is’, schreef Erasmus in 1514 aan abt Antonius van Bergen.’
_{(Ronald van Raak, hoogleraar Erasmiaanse waarden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, in Filosofie Magazine)}

Oorlog als verlengstuk politiek
Oorlog werd destijds gezien als eervol. Erasmus (1469-1536) was de enige in zijn tijd die daartegen protesteerde, schrijft Marjolein Overmeer: ‘Dulce bellum inexpertis, zegt Erasmus in Tegen oorlog: ‘Oorlog is aangenaam voor wie hem niet kent’.

‘Erasmus was een van de eerste filosofen die nadrukkelijk tegen oorlog als verlengstuk van de politiek pleitte. Te midden van de wapenen zwijgen de wetten. (…) Oorlog was slecht voor de handel, zaaide dood, verderf en ziekten en geen onderdaan zat erop te wachten. Glorie op het slagveld was dwaasheid. De schuldigen aan de oorlogsellende moesten goed beseffen dat het volk moest boeten voor hun zucht naar eer, macht en rijkdom.’
_{(Marjolein Overmeer, in Kennislink, over Erasmus)}

Europese grootmachten
De humanist schreef ook Vredes Weeklacht (1517) (De klacht van vrede) voor de vredesbesprekingen die de Europese grootmachten van die tijd gingen houden, maar die op niets zouden uitlopen. Toch had dit boek veel invloed en bereikte het een breed lezerspubliek. Erasmus hield de vorsten (de politieke leiders van zijn tijd) voor waarom oorlog onzinnig is, met argumenten die voor ons nog altijd heel herkenbaar zijn.

‘In De klacht van vrede voert Erasmus de vrede op als een allegorische figuur, en laat haar haar eigen zaak bepleiten. Eenzelfde soort procedure past Erasmus ook toe in Lof der zotheid van 1511, waarin hij onder het mom van zotheid vele wantoestanden in kerk en klooster hekelt. Hier klaagt de vrede dat ze ‘door alle volken verstoten en versmaad wordt, terwijl de vrede toch de bron van alle goede dingen onder de hemel en op aarde is’.’
_(dbnl)

‘De vechtpaus’
Erasmus schreef behalve Tegen oorlog, ook Adagia: een verzameling Latijnse en Griekse uitdrukkingen waarin hij uitgebreid de spreuk Dulce bellum inexpertis bespreekt. In Iulius exclusus zet Erasmus Julius II (‘de vechtpaus’) post mortum te kijk. De elite en de geestelijken, de heersende standen van zijn tijd, maakten er, volgens Erasmus, een potje van.

‘Julius II
Moge Julius [Het pontificaat van Julius II duurde van 1506 tot 1513] zijn krijgsroem, zijn overwinningen en schitterende triomftochten voor zichzelf behouden. Of zij een christelijk paus sieren, vermag ik niet te beoordelen. Ik zeg alleen dit: zijn roem, hoe groot die ook was, berustte op het leed en de dood van ontelbaren.
_{(Erasmus, in Tegen Oorlog)}

_{Paus Leo X (‘de vredespaus’)}

‘Leo X
Maar de vrede die Leo [Het pontificaat van Leo X, de (‘vredespaus’) duurde van 1513 tot 1521] de wereld heeft teruggeven zal hem een veel waarachtiger roem schenken dan Julius door zijn talrijke oorlogen, allerwegen gevoerd, hoe manhaftig ook begonnen en hoe fortuinlijk ook beëindigd.’
_{(Erasmus, in Tegen Oorlog)}

Bronnen:
* Tegen Oorlog – Dulce Bellum Inexpertis | Desiderius Erasmus | Bewerking en heruitgave 2022, 2023 | Paperback | 72 pagina’s | Vertaling Nico Van Suchtelen | Bewerking Sieuwert Haverhoek | Vrije Uitgevers / Mastix Press | € 7,50 | Eerste uitgave: Erasmus Against War, The Merrymout Press, Boston, 1907
* Kennislink: April, maand van de filosofie, thema Schuld en Boete. ‘Oorlog is mooi voor wie hem niet kent’ (2024, Marjolein Overmeer)
* Filosofie Magazine: ‘Te midden van de wapenen zwijgen de wetten’ (2003, Ronald van Raak)
* Canon van Nederland, herijkt in 2020: Erasmus

Beeld: Cover (detail) van Weg met oorlog– Het onstuitbare pacifisme van Erasmus
Beeld: De Slag op de Witte Berg (1620) in Bohemen – Een van de beslissende veldslagen tijdens de Dertigjarige Oorlog die uiteindelijk leidde tot de gedwongen rekatholisering van de Tsjechische bevolking. (Pieter Snayers (1592-1667), olie op canvas – exhibition catalogue CD The Winter King – public domain)
Beeld Vladimir Poetin / Hoofd van de Russisch-Orthodoxe Kerk, patriarch Kirill: 2018, asianews.it
Beeld Paus Leo X: Galleria degli Uffizi

De Dalai Lama leest Jezus’ Bergrede

Vredige Kerst? – ‘Zij die vrede brengen, zijn kinderen van God’. Zo klinkt een van de Zaligsprekingen uit Jezus’ Bergrede. Omdat het de natuur van God is vrede en eenheid te brengen waar onenigheid en verdeeldheid heersen. – Rond Kerstmis 2023 is vrede wereldwijd helaas ver te zoeken. ‘Zij die zuiver van hart zijn, zullen God zien’, heeft indirect ook met vrede te maken. Daarmee wordt niet bedoeld ‘religieuze rituele zuiverheid’ of ‘morele zuiverheid’. Zuiverheid van hart is ‘het vermogen de werkelijkheid te zien zoals ze is, niet vertekend door egocentrisme’. On-enigheid kan dan leiden tot eenheid, en on-vrede tot vrede.

‘De verzen uit de Zaligsprekingen lijken ook te verwijzen naar het principe van causaliteit’
_{(Z.H. de Dalai Lama)}

Het Nieuwe Testament in boeddhistisch perspectief
Eind 2023 verscheen de derde druk van Het Goede Hart. Hierin bespreekt de spirituele leider van de Tibetaanse boeddhisten de opmerkelijke overeenkomsten en raakvlakken tussen het christendom en het boeddhisme. Ook de verschillen. Tegelijkertijd moedigt de Dalai Lama iedereen aan zijn eigen spirituele pad niet te verlaten, maar dit – mede door de uitwisseling met andere spirituele wegen – juist verder te verdiepen.

Spiritueel pad
Als de Dalai Lama de Zaligsprekingen leest, is het eerste wat bij hem opkomt dat ‘de essentie ervan is dat wie bereid is een spiritueel pad te gaan en de ontberingen en pijn die dit met zich meebrengt te dragen, de vruchten van zijn toewijding zal plukken’. Na zijn vervolg-commentaar op de Bergrede, is in Het Goede Hart een boeiende discussie erover te vinden tussen de Dalai Lama en andere deelnemers van het John Main Seminar van 1994. Het Goede Hart is het resultaat van een interreligieuze dialoog.

Karma
Z.H. de Dalai Lama verwijst naar karma: ‘Wanneer je op een bepaalde manier handelt, zal je een bepaald resultaat ervaren, en wanneer je nalaat op een bepaalde manier te handelen, zal je dat resultaat niet ervaren’. – Causaliteit is de relatie tussen oorzaak en gevolg in de natuurlijke wereld. De Dalai Lama verwijst met karma naar de morele oorzaak en gevolg, en de gevolgen van iemands daden en intenties.

‘Alle grote spirituele tradities lijken allemaal een centrale boodschap te hebben die gebaseerd is op het causaliteitsprincipe. Dat wil zeggen, als je goed doet, ervaar je gewenste resultaten, en als je kwaad doet, ervaar je ongewenste resultaten. Deze fundamentele ethische boodschap lijkt inherent te zijn aan alle grote spirituele tradities.’
_{(Z.H. de Dalai Lama)}

‘Ik geloof niet dat het doel van de grote religieuze tradities is
om overal grote tempels en kerken te bouwen,
maar om binnen in onze harten tempels van goedheid en mededogen op te richten.’
_{Z.H. de Dalai Lama (Tenzin Gyatso, 2020)}

Deugdzaamheid en echt geluk
Het Goede Hart is een verkenning van het Evangelie met de Dalai Lama en de andere deelnemers aan het jaarlijkse John Main Seminar (1994). In dat jaar was de Dalai Lama de voorzitter. Behalve een weergave van het Seminar bevat het boek teksten met de christelijke en boeddhistische context. Bijzonder boeiend en inzichtgevend vind ik – naast de prachtige bijdragen van de Dalai Lama – de inbreng van benedictijner monnik Laurence Freeman. Hij schetst bijzonder verhelderend de christelijke context bij elk van de Evangeliepassages die de Dalai Mala bespreekt.

‘In de Zaligsprekingen legt Jezus de aard van zaligheid en geluk uit. Dit is in overeenstemming met de hele Bijbelse traditie die benadrukt dat deugdzaamheid en echt geluk hand in hand gaan.’
_{(Laurence Freeman)}

Morele revolutie
Freeman voorziet de Zaligsprekingen van context, noemt ze van nature paradoxaal en dat ze ‘een morele revolutie beschrijven in de menselijke natuur die tot op de dag van vandaag nog niet voltooid is. Daarom is het Koninkrijk van God zowel ‘hier’ als ‘nog in aantocht’.

_{Benedictijner monnik} _{Laurence Freeman OSB} ₍₂₀₂₀₎

Arm van geest?
‘Zij die arm van geest zijn,’ zegt Freeman, betekent hier ‘niet bezitterig’ of ‘een niet-vastklampende houding ten aanzien van alles’. Arm van geest is ‘wanneer we weten dat we niet op onszelf staan, maar onderling afhankelijk zijn en verantwoordelijk voor elkaar’. Freeman zegt dat aan het einde van de Bergrede Jezus zijn volgelingen vertelt hoe belangrijk ze zijn voor de wereld,

‘dat ze het zout der werkelijkheid en het licht der waarheid zijn. Hun missie is gezien en gehoord te worden omwille van het werk dat voortvloeit uit het besef van de wezenlijke goedheid van de menselijke natuur – het goede hart.’
_(Freeman)

(Kerst)rituelen
Tot slot – Kerstmis – wat zegt de Dalai Lama over de rol en het belang van het ritueel in onze spirituele beoefeningen?

‘De spirituele ruimte of de sfeer die je schept met behulp van rituelen en formaliteiten kan je ervaring sterk beïnvloeden. Maar als die innerlijke dimensie, die spirituele beleving waarnaar je streeft, ontbreekt, worden rituelen louter formaliteiten, franje. Dan verliezen ze hun betekenis en verworden tot zinloze gebruiken – alleen een excuus om de tijd door te komen.’
_{(Z.H. de Dalai Lama)}

Spiritueel belevende rituelen gewenst bij Kerst- en Bohdiboom
De meditatie kan beginnen

🎄✌️💝🌟

Bron: Het Goede Hart | Uitgever Maytrea | Derde druk | 2023 | 239 blz. | € 19,95 | pdf & epub: € 12,95 | (De eerste druk van Het Goede Hart kwam twee jaar na het seminar uit, in 1996.)
Beeld: Carl Heinrich Bloch 1834 – 1890 – ‘De Bergrede wordt wel de kern van het Nieuwe Testament genoemd. Voor velen is deze toespraak van Jezus over het koninkrijk door de eeuwen een bron van inspiratie geweest voor een radicaal leven.’ (levenindekerk.nl)
Foto Tenzin Gyatso: scroll.in – From the biography: How the Dalai Lama combines a rationalist’s view with a spiritual outlook.
Foto Laurence Freeman OSB: Science & Wisdom LIVE – sciwizlive.com

Poetins broedermoord op de Oekraïners

UITGELICHT – Volgens Socrates vergissen mensen als Vladimir Poetin zich als ze denken gelukkig te worden van extreme misdaden. Ze storten daarmee zichzelf uiteindelijk in het verderf. De Duits-Amerikaanse en Joodse filosofe Hannah Arendt stelde dat ook Eichmann niet in staat is om de consequenties van zijn daden te overzien: hij heeft zich volgens haar nooit gerealiseerd waarmee hij bezig was. ’

‘De onbewogenheid van Poetin, de massamoorden, de bombardementen, de nucleaire dreiging: het lijken voorbeelden van het kwaad. Zijn ze dat ook, en wat verstaan we eigenlijk onder het kwaad?’
_{(Peter Henk Steenhuis)}

Filosofieredacteur bij Trouw, Peter Henk Steenhuis, interviewt filosoof Klaas Rozemond. ‘Veel kwaad is in het stramien van Kaïn te passen, ook dat van Vladimir Poetin’.

Poetin en Kaïn
Van Rozemond is de opvatting dat het kwaad bestaat uit het welbewuste schenden van fundamentele normen, zoals de oudtestamentische norm ‘Gij zult niet doden’.

‘Kaïn die zijn broeder Abel doodt, schendt welbewust een fundamentele norm: in het aangezicht van God vermoordt hij zijn broer, en verklaart vervolgens dat hij van niets wist: ‘Ben ik mijn broeders hoeder?’ Veel kwaad is in het stramien van Kaïn te passen, ook dat van Vladimir Poetin.’

Poetins ontkenning
Poetin overtreedt volgens Rozemond welbewust de norm ‘Gij zult niet doden’ en denkt ermee weg te kunnen komen terwijl de hele wereld toekijkt, en vervolgens ontkent dat hij een misdaad heeft begaan als hij met de bewijzen wordt geconfronteerd.

‘Poetin zit met een oorlog opgescheept die voor hemzelf en de Russen veel schadelijker is dan hij zich kennelijk kon voorstellen op het moment dat hij de broedermoord op de Oekraïners plande.’

Hannah Arendt

Extreme misdaden
Poetins land wordt getroffen door zware sancties en hij is zijn goede relaties met heel veel landen kwijt. Steenhuis zegt dat de dictator dat had kunnen bedenken. Hij vraagt aan Rozemond of het kwaad dan dom is. De filosoof verwijst naar de verklaring destijds van Hannah Arendt over Adolf Eichmann, die volgens hem teruggaat tot Socrates: in de vijfde eeuw voor Christus betoogde Socrates dat niemand welbewust het kwaad begaat.

‘Dat betekent dat het kwaad altijd berust op een vergissing over de vraag wat het goede is. Daarbij dacht Socrates in de eerste plaats aan het goede voor jezelf: wat is voor jou een goed leven? Mensen die denken dat ze gelukkig worden door extreme misdaden, vergissen zich volgens Socrates. Ze storten daarmee zichzelf in het verderf.

Dictators denken dat zij niet gebonden zijn aan de moraal, omdat alleen hun macht bepaalt waar de grenzen van hun daden liggen. Het gevolg daarvan is dat dictators steeds excessiever worden als het gaat om het bestrijden van hun vermeende vijanden.’

Socrates

Extreme schade bij slachtoffers
Volgens Rozemond moeten we onze opvattingen over het kwaad herzien. De moderne opvatting over moraal is dat het bij goed en kwaad niet gaat om geluk of ongeluk van de dader, bijvoorbeeld een dictator, maar om het leed van het slachtoffer.

‘Het kwaad bestaat uit het veroorzaken van extreme schade bij slachtoffers. Het kenmerk van het kwaad is dat de daders geen rekening houden met het leed dat zij de slachtoffers aandoen. Dat is het belangrijkste verwijt dat je aan een dader kunt maken: je bent ongevoelig voor het leed van anderen.’

Poetin en andere misdadigers
Rozemond denkt dat wij een blinde vlek hebben voor het kwaad, en dat dit zeker gold voor Poetin, die oorlog kon voeren in Tsjetsjenië, Georgië, Syrië en de Krim annexeerde zonder dat dat al te veel gevolgen had.

‘In 2018 ging het WK voetbal in Rusland gewoon door. Iets vergelijkbaars geldt voor Chinese leider Xi Jinping en de genocide op de Oeigoeren: dat was geen belemmering voor de Olympische Spelen in Peking. Poetin en andere misdadigers konden opmerkelijk lang hun gang gaan.’

Beeld ‘Kaïn en Abel’: Pietro Novelli (1568-1625) – olie op doek – Galleria Nazionale d’Arte Antica, Rome, Italy. (fr.wahooart.com)
‘Daarom: vervloekt ben jij! Ga weg van deze plek, waar de aarde haar mond heeft opengesperd om het bloed van je broer te ontvangen, het bloed dat jij vergoten hebt… Dolend en dwalend zul je over de aarde gaan.’ (God in: Genesis 4:11-12, NBV2004)
Beeld Hannah Arendt: Centre Erasme
Beeld Socrates: sites.google.com
_{Update juni 2025 (Lay-out, december 2025)}

‘Religieuze leiders interessant voor goddelozen’

Ze zijn ook interessanter dan politieke. Zelfs voor goddelozen. Auteur David Van Reybrouck vraagt of er ook nog wat visie mag zijn, in zijn Ode aan onze religieuze leiders. Als ‘correspondent Lof’ van de Correspondent, mist hij echt visionaire pleidooien bij de Europese Unie: ‘Het blijft wachten op een gedurfde visie die in deze turbulente tijden opkomt voor vreedzaam en duurzaam samenleven vandaag. Want dat is waar het nu om gaat.’ – De auteur wacht sinds 2016, en sindsdien heb ik nauwelijks visies vernomen. Zijn alle Europese leiders, zoals Mark Rutte (VVD), vies van visie?

‘Het continent waar twee eeuwen geleden de eerste universele verklaring van de mensenrechten werd opgesteld, stelt zich nu kennelijk al tevreden met ‘we lossen het wel op.’ Het werelddeel waar niet zo lang geleden na het grootste bloedbad uit de geschiedenis de grootste vredesoperatie ooit begon, de eenmaking van Europa, kijkt vandaag op wanneer iemand binnen dat eengemaakte Europa zich nog eens aan een ethische uitspraak waagt.’

Dat is waar het nu om gaat: vreedzaam en duurzaam samenleven, stelt de schrijver, en zegt uit te kijken naar de dag dat kinderen op school geweldloosheid, vreedzame conflictoplossing en seculiere ethiek leren. Van Reybrouck verwijst naar de dalai lama die het onderscheid tussen ethiek en religie vergelijkt met dat tussen water en thee.

‘Ethiek en innerlijke waarden zijn eerder als water. Zonder water kunnen we niet leven. De thee die we drinken bestaat grotendeels uit water, maar bevat ook nog andere ingrediënten: theeblaadjes, kruiden, misschien wat suiker en, in Tibet althans, ook een beetje zout. Ongeacht hoe de thee wordt bereid, zijn hoofdbestanddeel is water. We kunnen zonder thee leven, maar niet zonder water.’

De auteur zegt de afgelopen jaren meer te hebben geleerd van de paus, de dalai lama, Desmond Tutu, Ismail Serageldin, Michael Lerner en Karen Armstrong, dan van welke Europese politicus ook. De schrijver van Odes (2018), die sinds begin 2015 regelmatig ‘iets, iemand of ergens’ bezingt bij de Correspondent – zoals een Ode aan het offline zijn – had het voorrecht een dag lang bij Karen Armstrong te gast te zijn. Ze zei toen:

‘De grote religieuze tradities van vandaag zijn allemaal begonnen in tijden van oorlog en politieke onrust. De gouden regel, dat je een ander niet mag aandoen wat je zelf niet wilt ondergaan, is in al die tradities afzonderlijk bedacht. Dat was niet omdat een hoop lieve mensen dat een prettig idee vonden, wel omdat enkele praktische geesten inzagen dat de mensen elkaar anders zouden kapotmaken.’

Van Reybrouck besluit deze Ode – uit een lange reeks die allemaal bij de Correspondent te vinden zijn, naast andere verhalen over religie – met de uitspraak dat we alle wijsheid nodig hebben die er is, want ‘op het moment dat we andermaal elkaar dreigen kapot te maken, of dat al volop aan het doen zijn, kan het geen kwaad opnieuw te luisteren naar wat de vertegenwoordigers van eeuwenoude tradities te zeggen hebben’.

David Van Reybrouck (1971) schrijft proza, poëzie, theater en non-fictie. Hij is de auteur van onder meer Congo, Een geschiedenis, De Plaag, Pleidooi voor Populisme, Tegen Verkiezingen. Zijn werk werd veelvuldig vertaald en bekroond. Voor Congo ontving hij de Prix Médicis in Frankrijk.

Zie: Ode aan onze religieuze leiders (de Correspondent)