Het Geheelal draait tot in eeuwigheid voort


Astronoom Copernicus

Filosoof Harald Weidmann werkt aan de dialoog tussen filosofie, kunst en wetenschap. In een glashelder betoog over de zoektocht van de mens verhaalt hij over de crisis in het christelijke middeleeuwse wereldbeeld als gevolg van de Copernicaanse revolutie in de 16de eeuw. ‘Een verhaal met een verrassende hoofdrol voor religie en spiritualiteit, en met onmiskenbare parallellen met onze huidige tijd.’

‘Het Geheelal bevestigt de werkelijkheid en beantwoordt feilloos de middeleeuwse vraag waartoe wij op aarde zijn: Waar leven wij voor?’

‘In filosofie en kunst zien we de contouren van een nieuwe wereld ontstaan. Dit is geen geleidelijke ontwikkeling, maar een worsteling waarin de mens op zoekt gaat naar nieuwe fundamenten voor zijn bestaan nu de oude hun geldigheid steeds meer verliezen. Nietzsche heeft deze toestand gemunt met zijn uitspraak over de dood van God.’
(Harald Weidmann)

Het zoekende zelfbewustzijn
Weidmann vertelt in zijn lezing Modernisme en het nihilisme met prachtige lichtbeelden van bijbehorende kunstwerken, veel meer dan ik hier weergeef. Over hoe kunst het zoekende zelfbewustzijn van de mens weerspiegelt. En Nietzsche: hij laat ‘De dolle mens’ uitroepen dat God dood is: ‘Wij hebben Hem vermoord!’. Het Humanisme tracht een antwoord te geven. Het geloof in grote verhalen verdwijnt…

‘Een zoektocht die de moderne kunst voorgoed veranderde. De indrukwekkende kunst vertelt het verhaal van een wereld die zichzelf opnieuw moest uitvinden. Een verhaal met een verrassende hoofdrol voor religie en spiritualiteit, en met onmiskenbare parallellen met onze huidige tijd.’
(Harald Weidmann)

Middeleeuws wereldbeeld
Het middeleeuws wereldbeeld kan je niet primitief noemen omdat het gebaseerd is op kennis van geschriften uit de klassieke Oudheid, op de Bijbel en op de eigen waarneming. Het Geheelal biedt houvast: de natuurlijke orde en de maatschappelijke orde verenigd. Een werkelijkheid bevestigd door de dan aanwezige kennis én door kerk en kathedraal.

‘Tijdens de eerste lezing bespreek ik de crisis in het christelijke middeleeuwse wereldbeeld als gevolg van de Copernicaanse revolutie in de 16de eeuw. De gevolgen van het heliocentrisch wereldbeeld en de daarop volgende natuurwetenschappelijke ontdekkingen, leiden in samenhang met de opkomende industrialisatie vanaf de 18de eeuw tot een breuk in de Europese cultuurgeschiedenis.’
(Harald Weidmann)

Copernicaanse wending
Als het christelijke wereldbeeld in gruzelementen valt, eerst in de steden en later op het platteland, ondergaan de gelovigen een schokkende zingevingscrisis. Daarvóór ligt alles nog rotsvast door dé kernwaarde van de middeleeuwen: het christendom. Op middeleeuwse kaarten is Jeruzalem het middelpunt van de aarde. Alles gericht op kerk en het hiernamaals. Copernicus is de boosdoener: de aarde is niet het middelpunt, maar de zon.


De Natuurkunde van het Geheelal, ‘Die mane dapper en snel’, 1465-70

Nihilisme
Er moet een nieuwe basis voor de samenleving komen, maar hoe? De macht van de kerk wankelt en neemt af. Intussen dringt de industrialisatie tot alles door. Waartoe wij op aarde zijn, weet niemand meer. Die vraag wordt opnieuw gesteld: Waar komen we vandaan, waar gaan we heen? Wat is nog echt van waarde? Er is verdriet om het verlies van de schoonheid van de aarde als gemeenschappelijk wereldbeeld. En buiten de aarde is er niets. Nihilisme dreigt.

‘En toch beweegt ze!’
Astronoom en filosoof Galileo Galilei vindt een halve eeuw later ondersteunend bewijs voor Copernicus’ heliocentrische theorie. De aarde is het onbewogen middelpunt van het universum, zo luidt echter de leer van de Rooms-Katholieke kerk. De Inquisitie veroordeelt Galilei in 1616 voor ketterij en geloofsdwaling. ‘Eppur si muove’, roept hij desalniettemin uit als hij het vonnis hoort: ‘En toch beweegt ze!’ Ontwikkelingen gaan steeds sneller. Ook door Darwins ontdekkingen is God niet langer de ‘Great Creator’.


Wassily Kandinsky – Olga Frobe-Kapteyn – Sybold van Ravesteyn

Fascisme als ‘nieuw ideaal’
Kunst weerspiegelt ook milieuvervuiling en exploitatie van de aarde. Industrialisatie dicteert het werk door machines. Massaproductie vervreemdt arbeiders van hun werk. Zij verliezen hun autonomie aan de lopende band. ‘Versnelling’ is het Leitmotiv. Het wordt hét thema van het Futurisme: beweging. Van de weeromstuit komt het fascisme op, als ‘nieuw ideaal’. Dat leidt tot de Eerste Wereldoorlog.

‘In De tweede lezing richt ik me op een aantal van de kunststromingen die na de Eerste Wereldoorlog en tijdens het Interbellum het licht zien: van constructivisme en suprematisme tot dada en surrealisme. Aan de hand van kunstwerken uit die periode, waaronder een aantal werken uit de expositie, laat ik zien hoe de crisis in de Europese cultuur zich verder verdiept.
(Harald Weidmann)

Modernisme en het nihilisme
De eerste lezing was op 12 februari 2025. In Museum Catharijneconvent geeft Weidmann op 6 maart 2025 de tweede lezing, ook los te volgen van de eerste. Afgelopen vrijdag startte de bijbehorende tentoonstelling Tussen Hemel en Aarde: Kunst en religie in het interbellum.

Harald Weidmann
Bron: Lezing ‘Modernisme en het nihilisme’ deel 1 | 12 februari | Harald Weidmann

Tentoonstelling Tussen hemel en oorlog | 21 februari – 15 juni 2025 | Museum Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38, Utrecht

Beeld: De Astronoom – ‘Copernicus de astronoom in gesprek met God’, schilderij van Jan Matejko (1872) –  (meisterdrucke.nl)
Beeld: Meester van Evert van Zoudenbalch, De Natuurkunde van het Geheelal, ‘Die mane dapper en snel’, 1465-70. Herzog August Bibliothek, Cod. Guelf. 18.2, Aug. 4o. Op de afbeelding: de personificatie van de maan met daarin Vrouwe Fortuna die verblindt door haar haren aan het rad draait. De stand van de maan houdt direct verband met het lot van mens.
Enkele kunstwerken Museum Catharijneconvent:
1. Strahlenlinien – Wassily Kandinsky, 1927. Collectie Museum Boijmans Van Beuningen
2. Portal of Initiation – Olga Frobe-Kapteyn, 1920 – Eranos Foundation
3. Gestileerde Christusfiguur – Sybold van Ravesteyn, Bijlage van De Gemeenschap, juli 1925 (collectie Van de Haterd)

Verwacht: Lezing ‘Modernisme en het nihilisme’ deel 2 | 6 maart 2025 14.00 uur – 15.30 uur |  Harald Weidmann | Gratis toegang met entreebewijs Museum Catharijneconvent
Harald Weidmann: reallygreatphilosophy.com ‘where philosophy meets…well, everything and everyone!’ | Harald Weidmann studeerde filosofie en bestuurskunde en werkte in diverse functies. Na een carrièreswitch richt hij zich op zijn passies: filosofie, antropologie en kunst, en geeft lezingen en workshops waarin deze disciplines samenkomen.

Update 27 februari 2025, 17.50 uur: (Astronoom en filosoof Galileo Galilei vindt een halve eeuw later ondersteunend bewijs voor Copernicus’ heliocentrische theorie.)
– Met dank aan Harald Weidmann.

De wereld in de ban van goud

Goud is universeel het symbool van welvaart, macht, goddelijkheid en spiritualiteit. Helaas wekt dit edele metaal wereldwijd een onlesbare dorst op, een verlangen dat naties bouwt en vernietigt, mensen verrijkt en berooft, en de loop van de geschiedenis verandert. – Wereldmuseum Leiden is dit jaar In de ban van GOUD. ‘Bezoekers kunnen in zeven wonderbaarlijke en soms confronterende ruimtes ervaren hoe het eeuwige element, geboren uit sterrenstof, mensen wereldwijd en door tijden heen, drijft tot uitersten’.

‘Mensen dragen elke dag goud bij zich, want het zit in elke computer en mobiele telefoon’
(Wereldmuseum Leiden)

‘Miljarden jaren zit het goud diep verstopt in de aardkorst. Totdat het de interesse wekt van de bewoners van dezelfde planeet. De mens. Wij zoeken, graven en boren massaal naar goud, het meest begeerde element op aarde.‘

Hoe niets iets wordt
De tentoonstelling (t/m 26 oktober 2025) vertelt over het ontstaan van goud en moet daarvoor 13.8 miljard jaar terug in de tijd. De tentoonstelling begint in de kosmos, waar bezoekers getuige zijn van de geboorte van goud door het botsen van neutronensterren. Op muurgrote filmschermen zie je hoe niets iets wordt. Hoe de oerknal het universum vormde waarin wij nu leven. In al die jaren explodeerde en implodeerde van alles, storten sterren in, smolten de meeste subatomaire deeltjes, waarbij elementen ontstaan die nergens anders ontstaan, waaronder platina, zilver en… goud.

‘In de ban van GOUD vertelt het bredere verhaal. Met meer dan 436 objecten, variërend van historische artefacten tot hedendaagse kunstwerken van 19 kunstenaars uit 10 verschillende landen, wereldwijd, verkent de tentoonstelling de dualiteit van goud: hoe het zowel verbindt als verblindt, en hoe het zowel bewondering als verdeeldheid zaait.’

De conceptuele kunstenaar Sarah van Sonsbeeck laat met een boterham belegd met goud zien
wat iedere Nederlander op z’n bordje zou krijgen
wanneer je de Nederlandse goudvoorraad per persoon zou verdelen.

Status en imago
Bezoekers krijgen ook inzicht in de donkere kant van de goudwinning die steeds destructievere gevolgen heeft voor onze planeet, en in hoe het groeiende verlangen naar status en imago in de samenleving, een obsessieve relatie tussen mens en materiaal in stand houdt. Grootschalige ontbossing en watervervuiling is onder meer het gevolg. En uitstoot van risicovolle chemicaliën zoals kwik: de gevolgen voor de natuur zijn vernietigend.

‘Deze thema’s sluiten nauw aan bij actuele maatschappelijke debatten over klimaatverandering, geopolitieke kwesties, kolonialisme, herkomstonderzoek en restitutie.’  

Op dit belangrijke gouden sieraad uit de Indo-Javaanse periode zijn drie wielen, sudarsanacakra, afgebeeld, die worden geassocieerd met de Hindoeïstische god Vishnu. Ook de twee Garuda’s boven aan weerszijden zouden kunnen verwijzen naar Vishnu. Vooral de monsterkop, kala, bovenaan het sieraad is opvallend. 

‘Groots Goud’ neemt bezoekers mee naar een wonderbaarlijke schatkamer vol gouden objecten van koningen, keizers en religieuze leiders. Hier worden gouden kronen, tronen en juwelen getoond, evenals goddelijke altaren en offers die de spirituele en politieke macht van goud benadrukken.’

Ecologische voetafdruk
Een interactieve wereldkaart toont de locaties van goudmijnbouw wereldwijd en nodigt bezoekers uit om bewustwording te vergroten over de realiteit van de ecologische voetafdruk van het winnen van goud. Veelal vindt goudwinning plaats in gebieden waar arbeiders onder erbarmelijke omstandigheden werken. Sebastião Ribeiro Salgado maakte in 1944 ‘krachtige foto’s’ van een goudmijn in de open lucht, in Serra Pelada in Brazilië. Hierin werkten vijftigduizend gravers in levensgevaarlijke omstandigheden.

‘Salgado verzuchtte: “Wat is het toch dat een saai, geel metaal mensen ertoe brengt om hun huizen te verlaten, hun bezittingen te verkopen, een continent te doorkruisen en hun leven, hun ledematen en verstand riskeren voor een droom?”.’


Hemelschijf van Nebra (1750 v.Chr.) waarop onder meer, ‘dicht bij elkaar’, het zevengesternte de Plejaden

Hemelschijf van Nebra
Een prachtige fotoprojectie is te zien van fotograaf Juraj Lipták: de Hemelschijf van Nebra. Een met goud ingelegde bronzen hemelschijf. Gemaakt rond 1750 v.Chr. en rond 1600 v.Chr. in de grond begraven als offer. Wat de schijf precies betekent, is volgens het museum nog niet duidelijk.
Religieuze voorwerpen zijn er ook te zien uitgeleend door Museum Catharijneconvent, zoals reliekhouders en liturgische objecten die de spirituele kracht van goud in het christendom en andere religies weergeven.

‘Maar het laat zien dat mensen in de bronstijd al een idee hadden van tijd en ruimte door naar sterren en planeten te kijken. Het gebruik van goud is niet alleen mooi, maar ook passend, want goud komt uit het heelal. Maar dat wisten ze toen nog niet.’

Bron: Wereldmuseum Leiden (tentoonstelling en persbericht)
Steenstraat 1, 2312 BS Leiden (vlakbij NS Leiden Centraal)

Foto illustratie Wereldmuseum Leiden: PD (26 januari 2025)
Foto Boterham belegd met goud: PD (26 januari 2025)
Sieraad versierd met een monsterkop: Goud; Java, Indonesië; 1350-1400; aankoop G. Tillman; TM-1278-7: PD (26 januari 2025)
Foto De Hemelschijf van  Nebra (Saksen-Anhalt), ca. 1600 v.Chr., brons en goud: LDA Sachsen-Anhalt (de Volkskrant, 30 augustus 2022)

De innerlijke reis van Hélène Amouzou

Hedendaagse kunstenaars uit Afrika proberen door op hun werk te reflecteren de wereld om hen heen beter te begrijpen. Hun thema’s zijn post-kolonialisme, macht en spiritualiteit. In Wereldmuseum Leiden kom je het wereldverhaal tegen van Hélène Amouzou: foto’s weerspiegelen haar innerlijke reis. ‘Stil vanachter een boeket ontmoeten een paar ogen onze ogen. Het is één van de acht zelfportretten van een vrouw op een bijna lege zolder. Een visueel dagboek van haar lange onzekere zoektocht naar asiel en een nieuwe plek die een thuis kan worden’.

Kunstenaar Hélène Amouzou was twintig jaar op zoek
naar veiligheid en burgerschap

Globalisatie, emancipatie en migratie
Grenzeloos creatief kaarten de kunstenaars onderwerpen aan als globalisatie, emancipatie en migratie, vertelt het Wereldmuseum. Nieuwe werelden verbeelden zij, geïnspireerd door geschiedenis, erfgoed, folklore en spirituele tradities. Yinka Shonibare en Sanford Biggers bijvoorbeeld verwijzen met hun werk naar koloniale denkbeelden door Europese en Afrikaanse kunsttradities te vermengen. De kunstenaars draaien de rollen om en wijzen ons op het eurocentrisch gedachtegoed waaraan de opinie over kunst uit Afrika nog steeds onderhevig is. 

‘Mijn verhaal is complex. Ik heb een lange weg afgelegd en het heeft lang geduurd. We werden in 1992 gedwongen Togo te ontvluchten omdat mijn man destijds politiek actief was. Een manier vinden om te blijven was niet mogelijk. Vanuit Togo kwamen we in Benin terecht en van daaruit gingen we naar Duitsland.
Halverwege de jaren negentig bestond er een dienst genaamd Caritas, een sociale dienst waar je je regelmatig als asielzoeker registreert, en als ze je namen op een centrale lijst zouden vinden, was de kans groot dat je zou worden uitgezet – dit overkwam mijn man. Duitsland zou onze visa niet verlengen. Hij werd meegenomen en kwam nooit meer terug.
(Hélène Amouzou, in: Reflections on the Self, Autograph)

Lange zoektocht naar asiel
Amouzou beschouwt haar zelfportretten als een visueel dagboek over de eenzaamheid, droefenis en vermoeidheid die zij ervoer tijdens haar twee decennia durende zoektocht naar asiel. Alle foto’s zijn gemaakt op de zolder van haar huis in Sint-Jans Molenbeek in Brussel waar ze een toevlucht zocht.

‘Deze foto’s zijn een schrijnende weerspiegeling van de manier waarop duizenden mensen het verlies van hun huis en persoonlijkheid doorstaan wanneer ze gedwongen worden te verhuizen.’
(Valeria Posada Villada, Wereldmuseum Leiden) 


Zaalfoto ‘In Schitterend Licht‘

Zolder met een verleden
Een blog in Autograph, van Galerie Autograph in Londen, vertelt over het huis van Amouzou waar ze met haar dochter op hun papieren wachtten. Zij herinnert zich dat ze op zoek was naar een plek om een ​​foto te maken en een zolderruimte vond. Daar probeerde zij een paar foto’s en kwam terug om het later op te ruimen. Voor Amouzou voelde dat alsof ze een ruimte had gevonden die bij haar paste: een leegstaande ruimte met een verleden.

‘Als ruimte was de zolder op zijn beurt uitgegroeid tot een plek die mijn verwachtingen en behoeften overtrof. Toen ik de zolder ontdekte, stond ik mezelf toe een beetje te dromen. Het was een verlaten plek vol verhalen vol met allerlei soorten meubels en zelfs kleding. Ik heb ze schoongemaakt en ze bevallen mij goed. In deze geïsoleerde ruimte kreeg ik eindelijk de kans om een ​​beetje te ontsnappen en weer in contact te komen met mezelf. Ik heb vele uren op deze zolder doorgebracht, ongeacht het seizoen. Ik fotografeerde mezelf niet elke dag, maar ik ging er elke keer heen als ik daar behoefte aan had. Een tijdlang was de zolder mijn geheime plek.’
(Reflections on the Self: interview met kunstenaar Hélène Amouzou)

Innerlijke roep
Fotografie heeft Amouzou geholpen – en blijft haar helpen – te ontsnappen, om na te denken over iets anders dan haar dagelijks leven. Soms is het een innerlijke roep of een behoefte om actie te ondernemen. Het kost energie om persoonlijke ervaringen en verhalen te externaliseren, maar het helpt haar ook vooruit. Ook al is het niet hetzelfde als therapie, het helpt.

‘Jezelf aan anderen onthullen is nooit gemakkelijk. Voor mij waren de zelfportretten een manier om mezelf te bevrijden van de last van ballingschap en om bepaalde gedachten te externaliseren zonder woorden te gebruiken of geluid te maken.
(Hélène Amouzou, in: Reflecties op het Zelf, Autograph)


Hélène Akouavi Amouzou: Zelfportret

Bronnen:
* In Schitterend Licht, Wereldmuseum Leiden
* Between Wallpaper and Wall: Zelfportretten van Hélène Amouzou
* Wereldmuseum Leiden – ‘De tentoonstelling In Schitterend Licht geeft een platform aan hedendaagse kunst uit Afrika. De tentoonstelling vormt een dynamische dialoog tussen heden en het recente verleden en viert de rijkdom en diversiteit van kunst uit Afrika en de diaspora. Laat je meevoeren in de verschillende leefwerelden van kunstenaars en de manier waarop zij beïnvloed worden door het verleden in het heden. Gastcurator Azu Nwagbogu stelde de tentoonstelling samen door topstukken uit de collectie van het museum aan te vullen met werk van hedendaagse kunstenaars en probeert daarmee antwoorden te geven op de meest urgente vragen van onze tijd’. (Nu te zien t/m 3 november)

►Tip: De verworpenen van de aarde, door de Frans-Martinikaanse filosoof en psychiater Frantz Fanon, in een nieuwe (april 2024) Nederlandse vertaling. Filosofie Magazine: De wereld worstelt nog steeds met de demonen waarover Fanon schrijft: geweld, onderdrukking, raciale ongelijkheid en ontmenselijking. ‘Een terechte klassieker [1961],’ vindt recensent Alicja Gescinska. ‘Het boek baarde meteen opzien, mede dankzij een vurige en uitvoerige inleiding door Jean-Paul Sartre. Sindsdien geldt het als een van de belangrijkste werken in de dekolonisatieliteratuur. Veel van Fanons observaties hebben aan actualiteit niets ingeboet.’

Beeld: Hélène Akouavi Amouzou. Zelfportret, 2008. (7035-6) Mondriaan Fonds © Hélène Akouavi Amouzou
Beeld Zaalfoto ‘In Schitterend Licht‘: Wereldmuseum Leiden © Aad Hoogendoorn
Beeld Hélène Akouavi Amouzou Zelfportret, 2008. (7035-3): Mondriaan Fonds © Hélène Akouavi Amouzou

‘Philosofische bedenkingen over de conjunctie van de planeten’

Een bijzondere samenstand van planeten voorspelde op 8 mei 1774 – volgens predikant Eelco Alta – het ‘einde der tijden’: enkele planeten aan de hemel zouden dan dicht bij elkaar staan. ‘Verlichtingsdenker’ Eise Eisinga (1744-1828), destijds amateur-astronoom in Franeker, bouwde daarom – dit jaar 250 jaar geleden – een bewegend model van het zonnestelsel om te laten zien hoe het werkelijk zit. In het plafond van zijn woonkamer.

Het ‘einde der tijden’ bestreden met kosmische kennis

Sinds 2023 staat het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Dankzij Eise Eisinga, ‘wolkammer’ en amateur-astronoom in Franeker. Het begon allemaal in 1774 door een advertentie in de Leeuwarder Courant waarin een anoniem pamflet werd aangeprezen met de titel Philosophische bedenkingen over de conjunctie van de planeten. De advertentie benadrukte het komende ‘einde van de tijden’.


Leeuwarder Courant 1774 – Conjunctie der vyf Planeeten (detail)

De hoogbegaafde Eisinga kreeg het in zeven jaar voor elkaar om in één oogopslag te laten zien waarom een samenstand van planeten op schijn berust: vanaf de aarde gezien, lijkt het alsof de planeten op een kluitje staan, maar in werkelijkheid staan Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en de maan verre van dicht bij elkaar.


De leergierige en hoogbegaafde Eise Eisinga op 15-jarige leeftijd (1744-1828)

 ‘Al maanden gebruikt Eise nu ieder vrij moment om de plannen voor zijn planetarium uit te werken. Eerst dacht Pietje [zijn vrouw] dat haar man een bescheiden tafelmodel wilde maken. Maar al snel was Eise begonnen over een voortdurend bewegend systeem, aangedreven door een staartklok.

Ook toen had Pietje nog niet echt begrepen wat haar boven het hoofd hing. Ze had Eise gevraagd hoe dat dan zou moeten als de kinderen groter werden. Zelf kon ze dat kwetsbare apparaat immers niet de hele tijd in de gaten gaan houden. Maar tot haar schrik had Eise haar geruststellend aangekeken en gezegd: ‘Dat hoeft ook niet. Ik bouw alles in het plafond!’
(Uit: Planeten aan het plafond, Academie van Franeker)


Portret van Eise Eisinga uit 1827, geschilderd door Willem Bartel van der Kooi

Het planetarium lijkt klein van de buitenkant, maar binnen blijf je je verbazen over de talrijke kamertjes en kamers, links, rechts, boven, beneden, die je met veel trapjes kunt bereiken. Een aantrekkelijk doolhof waarin je veel zicht krijgt op het technisch vernuft van Eisinga om het zonnestelsel in zijn woonkamer perfect te kunnen laten draaien. Hij maakte ook een compleet handboek met een nauwkeurige beschrijving: nog altijd kan daardoor het planetarium functioneren.

‘Vol ongeloof had Pietje uitgeroepen: ‘… Een hele sterrenhemel!? Hier in míjn kamer?’ En opnieuw had Eise haar doodkalm en in volle ernst geantwoord: ‘Nee hoor. Wees maar gerust. Alleen ons zonnestelsel maar. En een paar klokken …’.

Inmiddels heeft Eise al zijn spullen van tafel gehaald. Hij bergt de papieren op in de voorkamer. Ondertussen zet Pietje dochter Trijntje in de kinderstoel. Het eten staat op tafel en ze kijkt de kamer rond. Binnenkort is haar man klaar met zijn berekeningen. Hoe lang zal het nog duren voor hij de zaag in het plafond zet?’
(Uit: Planeten aan het plafond, Academie van Franeker)


Tarantula Nebula NGC 2070

Bronnen:
* Koninklijk Eise Eisinga Planetarium Franeker, Eise Eisingastraat 3, Franeker.
* Koninklijk Eise Eisinga Planetarium Franeker: ‘Planeten aan het plafond laat niet alleen zien hoe Eisinga’s meesterwerk in elkaar steekt, maar geeft tevens een indruk van de tijd waarin Eisinga leefde. Het boek is fraai geïllustreerd en voorzien van twee uitklapkaarten met toelichting op de werking van het planetarium en het raderwerk’.

Beeld: Het plafond van de woonkamer van Eise Eisinga in het planetarium – PD
Beeld Conjunctie der vyf Planeeten: 1774 Leeuwarder Courant
Beeld Eise Eisinga 15 jaar: Academie van Franeker
Portret van Eise Eisinga uit 1827, – geschilderd door Willem Bartel van der Kooi (Omropfryslan.nl)
Beeld Tarantula Nebula NGC 2070: James Webb Space Telescope (Eise Eisinga Planetarium) – PD

►NPO2 – Documentaire Sterrennacht: Het Eise Eisinga Planetarium in Franeker is sinds 2023 UNESCO werelderfgoed. Maar hoe gaat het met het hemelse erfgoed zelf? Zien wij nog wel dezelfde sterrennacht als Eisinga in zijn tijd? ( 11 mei 2024)
►NTR – Het Klokhuis: Eise Eisinga
►Het Planetarium is verkozen tot Kidsproof museum.
►Doeboek voor kinderen (8-12 jaar) – ‘Kinderen stappen de Planetariumkamer binnen en je ziet, net als bij volwassenen, de monden opengaan van verwondering. Na zo’n bezoek willen ze natuurlijk een herinnering mee naar huis. Daarom is er nu een Planetarium-doeboek, boordevol puzzels, weetjes en meer over de bouwer van het oudste nog werkende planetarium ter wereld’.

‘Wie de mensen leert te sterven, leert ze te leven’

Religie kan in de laatste fase van ons leven troost bieden. Zelfs degenen die niets hebben met religie hopen dat er ‘toch iets is’. Bij gelovige mensen kan troost echter veranderen in twijfel: ‘Misschien is er toch niets na de dood.’ Mensen hebben soms ‘geloof’ in de medische wetenschap. Hooguit biedt dat voor korte of langere tijd troost, en hoop. – Waarom zou je je eigenlijk alleen richten op die laatste fase van je leven? “Wie zijn heden verprutst, is de slaaf van zijn toekomst,” zegt filosoof en meesterschrijver Seneca.

‘Voor niets krijgen we zo veel voorbereidingstijd als voor de dood.
Is het dan niet vreemd dat vrijwel niemand erop voorbereid is?’
(Pedagoog Ferdinand Hellers)

‘We weten niets van de dood’
Volgens de Vlaamse filosofe Patricia de Martelaere (1957-2009) zetelt de doodsangst in het lichaam. Daarnaast bezit de mens de geest en die beschikt over een ‘wonderlijke kracht’, namelijk het vermogen om los te laten. Een levenslang oefenproces.

‘Een voorbeeld van deze oefening in loslaten is het kritisch onderzoeken van onze vooroordelen over de dood. We zijn vaak geneigd om de dood als iets verschrikkelijks te zien, terwijl we er eigenlijk niets van weten. Wie afstand van dit vooroordeel doet, kan geruster sterven.’
(Simone Bassie en Michel Dijkstra, in Filosofie Magazine)

‘Hun hele leven staat stil’
De Vlaamse psycholoog Manu Keirse (78), hoogleraar verliesverwerking aan de Katholieke universiteit Leuven, zegt dat iedereen doodgaat en we het onszelf alleen maar moeilijker maken door ons daar niet bewust van te zijn.

‘Je ziet het ook bij mensen die hun hele leven als een wagon vasthangen aan de locomotief die hun partner is. Als die locomotief plots stopt met rijden, staat hun hele leven stil.’
(Manu Keirse)

Besef
In de hedendaagse literatuur kom je meer en meer verhalen, romans en essays tegen over leven en dood. Schrijver en kunstenaar Jan Cremer (84) zei onlangs:

‘Je komt alleen, je leeft alleen en gaat alleen. Als je dat beseft, kun je alles aan in het leven.’
(Jan Cremer)


‘De kunst van het sterven’

The Meaning of Life
Cremer heeft zíjn manier gevonden om goed om te gaan met leven en dood. Het gaat inderdaad om besef; het leven leren begrijpen om beter voorbereid te zijn op de dood. Filosoof Terry Eagleton (81), schrijver van The Meaning of Life, zegt dat als je ouder wordt, en veel meemaakt, je verandert. Hij krijgt daardoor juist meer gevoel voor het geloof waarin hij ruimte vindt voor verdriet en kwetsbaarheid, en voor de dood. Hij probeert te leven met de dood.

‘Dat wil niet zeggen dat ik niet bang ben. Dat ben ik wel. Maar je moet het op een akkoordje gooien met de dood, zoals je dat moet doen met alles wat onvermijdelijk is: of je raakt verbitterd en boos als je mensen om je heen ziet sterven, of je komt tot een relatie met de dood, een modus vivendi – dat is een centraal uitgangspunt in het christendom.’
(Terry Eagleton)

De kunst van het sterven
Hoogleraar filosofie Simon Critchley (64), van New School for Social Research in New York, schreef Over mijn lijk – Wat filosofen en hun dood ons leren. Volgens de auteur is het de hoogste tijd om ons opnieuw te verdiepen en te bekwamen in de kunst van het sterven.

‘De moderne mens probeert de dood uit alle macht te negeren, waardoor hij des te meer gebukt gaat onder doodsangst.’
(Simon Critchley)

Vrijheid
Critchley werd onder anderen geïnspireerd door filosoof en schrijver Michel de Montaigne (1533 – 1592): “Wie geleerd heeft te sterven, heeft afgeleerd slaaf te zijn.” Hij trekt daaruit de conclusie dat ‘je instellen op de dood niets minder is dan je instellen op vrijheid’.

‘Wie de mensen leert te sterven, leert ze te leven’
(Montaigne)


‘The Teaching of Buddhism’ (Hilma af Klint)

De laatste levensfase kan je vóór zijn
Anderen ontdekken het vrije van de filosofie juist als welkom alternatief voor het rigide geloof waarvan ze zich hebben losgeworsteld. Filosoof Seneca (4 v. Chr. – 65 n. Chr.) bijvoorbeeld, biedt verrassende inzichten waarmee je je tijdens je leven al goed kunt voorbereiden op de laatste levensfase. Die fase kan je vóór zijn. Ruim vóór zijn. Hij schreef Levenskunst. Filosofische essays over leven en dood. Daarmee duidde hij er eeuwen geleden al op dat je niet moet wachten op je laatste levensfase. Over senioren zegt hij:

‘Als een aandoening ze weer bewust gemaakt heeft van hun sterfelijkheid, wat sterven ze dan in panische angst! (…) Ze zijn stom geweest, roepen ze, ze hebben niet geleefd, o, als ze deze ziekte overleven, dan gaan ze het echt rustig aan doen’.’
(Seneca)

Beter is het nú te leven
Met Seneca kom je onvermijdelijk tot de conclusie dat het beter is nú te leven, en daar schrijft de filosoof bijna vrolijk, laconiek en troostend over. De filosoof bereidt je uitnodigend voor op je laatste levensfase en onze tijd niet te verspillen.

‘Het leven is lang genoeg. We krijgen royaal de ruimte om dingen af te maken, als we al die tijd maar goed besteden. Maar als het leven door onze vingers glipt in onze zucht naar luxe en door desinteresse, als we er niets goeds mee doen, zien wij de feiten pas onder ogen in uiterste nood: eerst beseften we niet hoe het voortging, daarna merken we dat het voorbij is’.’
(Seneca)

Anders omgaan met je doodsangst
Levenskunst staat vol met de kunst hoe te leven. Seneca’s vele ‘lessen’ kunnen je wijzer maken. Je leert anders om te gaan met je angst voor de dood, bij velen sluimerend aanwezig. Maar uiteindelijk kan je Seneca misschien ook nazeggen:


Lucius Annaeus Seneca – Peter Paul Rubens

‘En wanneer de laatste dag is aangebroken, aarzelt de wijze niet: met ferme tred loopt hij de dood tegemoet’
(Seneca)

Beeld: Altaarstuk nr. 1, deel van een drieluik, Hilma af Klint (1862 – 1944) – ‘Diegenen die de gave hebben dieper te zien, kunnen voorbij de vorm kijken en zich concentreren op het wonderlijke aspect dat schuilgaat achter elke vorm, leven genaamd.’ (Hilma af Klint)
Beeld de kunst van het sterven: Typex, de Volkskrant
Beeld The Teaching of Buddhism, Hilma af Klint, No. 3d, 1920, oil on canvas, 37.5 x 28 cm, 14.76 x 11.02 in., © Stiftelsen Hilma af Klints Verk.
Beeld Afraid of the dark of of the light? Facebook
Beeld Seneca: The Dying Seneca, Peter Paul Rubens (1577 – 1640), Wiki.

‘Houd vol, want verdriet heeft niet het laatste woord’

De Australische songwriter en dichter Nick Cave geeft in Geloof, hoop en ravage nieuwe woorden aan (christelijke) mystiek als hij beschrijft hoe hoop te vinden is in de wanhoop. Een boek vol troost, dat hoop wil geven aan wie zelf rouwt: houd vol, want verdriet heeft niet het laatste woord. Cave’s boek is een weerslag van intieme gesprekken met de Ierse zanger, schrijver en journalist Seán O’Hagan.
🎸The Wild God Tour: Nick Cave and the Bad Seeds: 26 en 27 September 2024 – Amsterdam – Ziggo Dome | 30 oktober 2024 in Sportpaleis, Antwerpen 🎸

‘Als Nick Cave reflecteert over de aard van rouw doet hij dat
op werkelijk ontroerende wijze en filosofisch diepzinnig’
(Trouw)

De VPRO noemde Nick Cave vijf jaar geleden al ‘ervaringsdeskundige van het leven’. En The Guardian schreef: ‘Het beneemt je de adem.’

‘Ik ben gaan beseffen dat de wereld niet beheerst wordt door het kwaad, zoals ons zo vaak verteld wordt, maar door liefde, en dat, ondanks het lijden van de wereld, of misschien wel in opstand daartegen, mensen zich om je bekommeren.’
(Nick Cave)

In Geloof, hoop en ravage vertelt Nick over de lockdown:

‘Ik maakte tijdens die coronazomer een rare periode van bezinning door. Ik zal het nooit vergeten: zitten op mijn balkon, eindeloos lezen, heel veel nieuw werk schrijven, het beantwoorden van vragen op The Red Hand Files. Het was een interessante tijd, ondanks het voortdurende gegons van angst en wanhoop op de achtergrond.’
(Nick Cave)


‘Een zeer interessante beschouwing over kunst en de kernwaarden in ons leven.’
(Journalist en muziekliefhebber Leo ‘popprofessor’ Blokhuis)

‘Rouw kan een louterend effect hebben. Hij stelt eisen aan ons. Hij vraagt ons empathie te hebben, begripvol te zijn, vergevingsgezind te zijn, ongeacht ons lijden. Of om onszelf af te vragen: waar dient het allemaal voor? Wat is de zin van dit alles?’
(Nick Cave)

Geloof, hoop en ravage is ‘een klaagzang’, recenseert The Guardian, ‘een feest, een schreeuw, een seculier gebed, een strijdkreet, een meditatie en een voortreffelijke verwoording van de menselijke conditie’.

‘Misschien is God het trauma zelf… Als je rouwt, raak je diep vertrouwd met het besef van de menselijke sterfelijkheid. Je reist af naar een duistere plek en je gaat tot het uiterste in je eigen pijn – je wordt naar de grenzen van het lijden gebracht. Voor zover ik het kan zien, heeft deze plek van lijden een transformerende werking.’
(Nick Cave, in Geloof, hoop en ravage)

Volgens Trouw ontdekte Cave in religie ruimte voor twijfel en mysterie die hij in de seculiere en op ratio gerichte samenleving mist, benoemt stamelend waar hij zelf God denkt te ontwaren, en biecht op dat hij tegenwoordig zelfs op zondagmorgen naar de kerk gaat.

‘Als hij reflecteert over de aard van rouw, bijvoorbeeld, doet hij dat op werkelijk ontroerende wijze en filosofisch diepzinnig.‘
(Trouw)

► Nick Cave is eigenlijk vooral een ‘rockgod’, zo door zijn vele fans genoemd. Samen met zijn band The Bad Seeds heeft hij al vele albums gemaakt. Te zien 26 en 27 september 2024 in Ziggo Dome en 30 oktober 2024 in Sportpaleis, Antwerpen. ◄


Nick Cave & The Bad Seeds (Keulen, 2022)

Nick Cave and The Bad Seeds worden beschouwd als een van de beste live acts van dit moment. In het kader van hun aankomende album ‘Wild God’ komen zij naar Amsterdam Ziggo Dome en Antwerpen Sportpaleis . 

‘I never think about how a record is going to go live, it never, ever occurs to me. The lyric writing process is way too hard to take ideas like that into consideration.  But, when I listen to ‘Wild God’ now, I think we can really do something epic with these songs live. We’re really excited about that – the record just feels like it was made for the stage.” 
(Ziggo Dome: Nick Cave over het album)

🎸 The Wild God Tour: Nick Cave and the Bad Seeds: 26 en 27 september 2024 – Amsterdam – Ziggo Dome | 30 oktober 2024 in Sportpaleis, Antwerpen 🎸


26 en 27 September 2024 – Amsterdam – Ziggo Dome

Bronnen:
* The Red Hand Files (Nick Cave)
* Trouw: Een ontroerend boek van Nick Cave, ooit punkrocker, die nu stamelend over God spreekt
* VPRO: Hoe Nick Cave harten stal door vragen te beantwoorden
* The Guardian: Nick Cave and the Bad Seeds: Ghosteen recensie – de mooiste nummers die hij ooit heeft opgenomen – Volgens Alex Petridis is Cave’s stem rijker dan ooit op ‘dit verbluffende dubbelalbum dat wanhoop tegenover empathie en geloof plaatst’.
* Nick Cave: FAITH, HOPE AND CARNAGE – OUT NOW
* Nick Cave lyrics: Ghosteen
* Ziggo Dome
* OOR 15 maart 2025

* Geloof, hoop en ravage | Nick Cave | Vertaling: Daan Savert | KokBoekencentrum | 320 blz. | € 27,99 | E-book  € 11,99
‘Geloof, hoop en ravage is een betoverend boek over de turbulente levensreis van Nick Cave. Het verkent existentiële vragen over geloof, kunst, muziek, vrijheid, verdriet en liefde en stapt zonder terughoudendheid Cave’s leven in, van zijn vroege jeugd tot het heden, met inbegrip van zijn liefdes, zijn onwankelbare arbeidsethos, de dood van zijn zoon en zijn opmerkelijke metamorfose in recente jaren. Dit boek is een weerslag van intieme gesprekken met journalist Seán O’Hagan en reikt ladders van hoop en inspiratie aan, gebracht door een ware visionair.’ (KokBoekencentrum)

Foto: Ghosteen Ltd – Kunstwerk voor Ghosteen door Nick Cave en de Bad Seeds.
Foto Nick Cave: Keulen (2022) – You Tube (Full Concert – Arlindo Ferreira)
Updates: sept. 2024 (lay-out + en link The Wild God Tour)