Sinds ongeveer een eeuw weten wij dat de mens is gemaakt van sterrenstof: chemische basiselementen die ontstaan zijn door kernfusie in het binnenste van sterren die bij de explosie van de ster in het heelal verspreid worden en op hun beurt bouwstenen worden van nieuwe sterren en planeten en op onze planeet ook van leven en van de mens. – Zo begint de inleiding Sterrenstof tot nadenken in het afgelopen februari verschenen boek Uit sterrenstof gemaakt van emeritus hoogleraar Russisch Christendom Wil van den Bercken. ‘Het enige wat ik geprobeerd heb aan te tonen is dat het niet onredelijk is om een schepper aan te nemen als oorsprong van het heelal en de tijd’.
Kosmologisch bewustzijn
Van den Bercken schrijft in Uit sterrenstof gemaakt over Kosmologisch bewustzijn. Hierin zegt hij aan te tonen hoe de existentiële doordenking van de astronomische gegevens van de moderne heelalkunde leidt tot een kosmologisch bewustzijn met een nieuwe evaluatie van de positie van mens en wereld vanuit kosmisch perspectief. Daarna laat hij zien dat dit onvermijdelijk – al is het vaak negatief – leidt tot de godsvraag, en illustreert dat met enkele moderne kosmologische studies.
‘Wetenschap is niet enkel verenigbaar met spiritualiteit, het is een diepe bron van spiritualiteit. Als wij onze plaats erkennen in de immensiteit van lichtjaren en in het verloop van de aeonen, als wij de complexiteit, schoonheid en subtiliteit van het leven beseffen, dan is dat zweverige gevoel, die gecombineerde ervaring van vervoering en nederigheid, beslist spiritueel.
Een religie, oud of nieuw, die de pracht van het universum benadrukt, zoals geopenbaard door de moderne wetenschap, zou een potentieel aan verering en ontzag kunnen opwekken die conventionele geloven nauwelijks kunnen oproepen.’
(Carl Sagan in: Uit sterrenstof gemaakt, in hoofdstuk Kosmologisch bewustzijn.)
Het god-thema in de kosmologie van Copernicus tot Newton
In Het god-thema in de kosmologie van Copernicus tot Newton onderzoekt hij het religieuze aspect in de werken van de pioniers van de kosmologie: Copernicus, Galilei, Kepler en Newton. Zij presenteerden hun baanbrekende wetenschappelijke ontdekkingen in de toen vanzelfsprekende context van een religieus wereldbeeld.
Secularisatie van de kosmologie
De auteur beschrijft in Secularisatie van de kosmologie hoe bij de kosmologen van de negentiende en twintigste eeuw de intrinsieke relatie met een religieuze wereldvisie verdwenen is, maar dat het god-thema op de achtergrond toch blijft voorkomen.
Kosmologische wetenschap en godsgeloof
In Kosmologische wetenschap en godsgeloof gaat hij concreet in op de vraag of heelalwetenschap en godsgeloof samen kunnen gaan. Hij beargumenteert dat dit mogelijk is zonder dat de twee zaken in elkaars vaarwater komen. Geloof en wetenschap zijn gescheiden maar zijn wereldbeschouwelijk niet incompatibel met elkaar. Ook enkele Nederlandse kosmologen komen aan het woord met een respectievelijk atheïstisch, gelovig en agnostisch standpunt.
‘Het enige wat ik geprobeerd heb aan te tonen is dat het niet onredelijk is om een schepper aan te nemen als oorsprong van het heelal en de tijd. Er zijn tal van kosmologen die de kosmologische ontdekkingen als bewijs voor atheïsme aanvoeren. Zij komen met een hypothetische verklaring voor het ontstaan van het heelal volgens welke er al iets was in de ‘tijdloze’ fase voor de oerknal, namelijk kwantumfluctuaties, waaruit op een gegeven moment de oerknal ontstond.
Maar dat is empirisch even onbewijsbaar als scheppingsgeloof. Bovendien blijft dan de vraag: wie heeft die kwantumgolfjes gemaakt. Het is merkwaardig dat men wel het eeuwige bestaan van een pre-kosmische kwantumwereld wil aanvaarden, maar een eeuwig bestaande schepper als onmogelijk afwijst, want dan vraagt men meteen, wie heeft de schepper geschapen?’
(Uit: Theoblogie – Wil van den Bercken in: Theologische notitie bij Uit sterrenstof gemaakt.)
Bronnen:
Uit sterrenstof gemaakt – Moderne kosmologie en het religieuze wereldbeeld | Wil van den Bercken | KokBoekencentrum Uitgevers | 4 februari 2020 | 134 blz.| € 16,99 | e-book € 8.99 | Wil van den Bercken (1946) was verbonden aan de universiteiten van Utrecht en Nijmegen. Naast boeken over Rusland publiceerde hij Geloven tegen beter weten in, dat de prijs ontving voor Beste Theologisch Boek van 2015.
Theoblogie: Theologische notitie bij Uit sterrenstof gemaakt
Beeld: stervorming (allesoversterrenkunde.nl)
GODENENMENSEN 
“als wij de complexiteit, schoonheid en subtiliteit van het leven beseffen, dan is dat zweverige gevoel, die gecombineerde ervaring van vervoering en nederigheid, beslist spiritueel”
Nou nee, niet spiritueel, behalve natuurlijk als Van den Bercken beter meent te weten wat en hoe ik denk en voel dan ikzelf. Alleen zou dat niet erg …. nederig zijn.
“Er zijn tal van kosmologen die de kosmologische ontdekkingen als bewijs voor atheïsme aanvoeren.”
Nee, kosmologen en alle andere natuurkundigen zijn niet zulke oppervlakkige denkers. Dit komt akelig dicht bij een stropop en doet vermoeden dat Van den Bercken’s beheersing van de moderne natuurkunde ernstig te wensen overlaat. Atheïsten als ik wijzen er slechts op dat het vroegere “Zeus is boos” als verklaring voor donder en bliksem is vervangen door een natuurkundige theorie. Maar wie wil kan achter die theorie nog altijd de sturende hand van een boze Zeus veronderstellen. Mutatis mutandis hetzelfde met de oorsprong van ons Heelal.
Of we dat ook kunnen of moeten doen is geen wetenschappelijk vraagstuk. En dat beseffen vrijwel alle kosmologen prima. Zij beperken zich tot het apocriefe “je n’ai besoin de cette hypothese”. Hadden Faraday en Planck ook niet, maar dat hinderde hen geenszins. Wetenschap weerlegt nog bevestigt geloof.
“Maar dat is empirisch even onbewijsbaar als scheppingsgeloof.”
Ja, nogal wiedes, geen enkele wetenschappelijke theorie is bewijsbaar. Maar quantumfluctuaties zijn empirisch uitstekend te testen. Een voorbeeld daarvan is het Casimir Effect. Van “schepper als oorsprong van het heelal en de tijd” ken ik daarentegen geen enkele tegenhanger. Die zal er ook wel niet komen, gegeven “Geloof en wetenschap zijn gescheiden”. Houden zo, zou ik zeggen.
“dan vraagt men meteen, wie heeft de schepper geschapen?”
Nee, dat heb ik eigenlijk nooit gevraagd. Ik stel een andere, min of meer het spiegelbeeld hiervan.
Het is merkwaardig dat men wel vraagt hoe het eeuwige bestaan van een pre-kosmische kwantumwereld te verklaren, maar niet ten aanzien van een eeuwig bestaande schepper. Waarom?
Alle antwoorden die ik ooit heb gekregen bestaan uit cirkelredeneringen en andere drogredeneringen.
LikeLike
“Pre-kosmische kwantumwereld” is een tamelijk onzinnige formulering, die eveneens suggereert dat Van den Bercken van quantummechanica niet goed op de hoogte is. Nou begrijp ik er ook niet zoveel van (wie wel), maar ik heb wel een goed idee wat hier bedoeld wordt: kwantumveldentheorie (te vinden op Wikipedia – de Engelse versie is beter). Heel kort door de bocht: de moderne natuurkunde hanteert het Standaard Model van de Deeltjesfysica, die correct vrijwel alle elementaire deeltjes beschrijft. Denk aan het higgs-boson, dat een paar jaar geleden (empirisch!) gevonden werd. Elk deeltje hoort bij een kwantumveld, dat de waarschijnlijkheid beschrijft waarmee dat deeltje zich op een bepaalde plaats en een bepaald tijdstip bevindt (een waarde tussen 0 en 1). Kwantumvelden zijn niet stabiel, al helemaal niet als ze nul zijn; de waarschijnlijkheden fluctueren. Dit levert allemaal voorspellingen op die experimenteel te toetsen zijn – zoals de kans dat u door een muur kunt lopen (spoiler: ongelooflijk klein, maar niet 0). Met betrekking tot de oorsprong van ons Heelal is het idee dat a priori de Oerknal alle kwantumvelden de waarde 0 hadden. In principe is het mogelijk dat empirisch te bevestigen, maar het is erg moeilijk om relevante onderzoeksgegevens te verkrijgen.
We moeten ook oppassen met het gebruik van termen als “voor de Oerknal”, “eeuwig bestaan” en “op een gegeven moment”. Die zijn niet ‘tijdloos’. Augustinus van Hippo begreep dat al.
Nog een andere vraag is welke (christelijke theologie) dan verenigbaar is met een probabilistische theorie van de oorsprong van ons Heelal. Dat is uiteraard niet mijn probleem, maar ik had altijd de indruk dat abrahamisten niet zo dol waren op een dobbelende god. Albert Einstein was en Gerard ’t Hooft is dat ook niet – Niels Bohr had er geen probleem mee – maar een bijpassende theologie is nog niet geleverd, voor zover ik weet. Misschien zou Van den Bercken dat kunnen proberen. Als ongelovige zou ik dat heel wat interessanter vinden dan de tigtiljoenste versie van het Kosmologisch Argument (wie schiep de kwantumvelden?).
LikeLike
Ik kan uw redering volgen. Er blijft echter zo veel over waar we nog geen verklaring voor hebben. Nemen we een vb: Als we onze werkelijkheid of m.a.w. de natuur bekijken, zit daar een intelligente kracht achter. Het ontstaan van organisch leven uit zijn grondstoffen: koolstof, water, lucht en fosforverbindingen. Wat die intelligente kracht is kan nog niemand omschrijven.
LikeLike
Hoe kwanta onstaan, weten we nog niet. Dat uit die kwanta electronen, neutronen, protonen ontstaan die op hun beurt atomen vormen. Die vormen de zonnen en planeten. Op die planeten die de juiste temperatuur en samenstelling bereiken, ontstaan dan het organisch leven. Alle organisch leven heeft een vorm van intelligentie. Het blijft de vraag: Is dat alles toeval? Of zit daar een intelligente kracht achter?
LikeLike
[…] Een religie, oud of nieuw, die de pracht van het universum benadrukt, zoals geopenbaard door de moderne wetenschap, zou een potentieel aan verering en ontzag kunnen opwekken die conventionele geloven nauwelijks kunnen oproepen.’🌟 (Carl Sagan in: Uit sterrenstof gemaakt, in hoofdstuk Kosmologisch bewustzijn – in: Heelalwetenschap en godsgeloof) […]
LikeLike