‘Het linkse idee dat de samenleving maakbaar was, is op niets uitgedraaid. En nu blijkt sinds de kredietcrisis ook de rechtse maakbaarheidsideologie failliet.’ Dat schreef Trouw al eind 2008. Hoogleraar publieke theologie Erik Borgman zegt nu dat het stuklopen van de maakbaarheidsideologie de religie terug op de kaart heeft gezet, in De geloofsbelijdenis van Erik Borgman.
De Verlichting bracht het idee van de maakbaarheid. In de woorden van historicus, ethicus en publicist Gie van den Berghe, de schrijver van het boek De mens voorbij:
‘Geen door God gegeven wetten, macht of moraal. Wij mensen staan er alleen voor, moeten zelf een betere staatsvorm en moraal ontwerpen, wereld en mens maken, moeten onze eigen schepper worden. Dat is het inzicht dat Verlichting heet. Goddelijk licht, openbaring, ingeruild voor dat van rede en wetenschap.’
‘Het grenzeloze optimisme werd bekrachtigd door politieke en industriële revoluties; triomfen van wetenschap en technologie, geneeskunde en biologie; ideologieën die hemelen op aarde beloofden. De negentiende eeuw werkte de verlichtingsideeën uit, reikte instrumenten aan voor hun realisatie. Daar stonden we dan, leerling-tovenaars met een achterophinkende moraal.’
Het vooruitgangsgeloof en de maakbaarheid van de voorzienigheid, Verlichting genaamd, blijken uiteindelijk erg tegen te vallen. Volgens Borgman – ‘we zijn extreem bezig met risicobeheersing’ – in een artikel van Theo van de Kerkhof, dringen de grenzen van de maakbaarheid tegenwoordig steeds hinderlijker ons blikveld binnen en heeft de terugkeer van de religie in onze samenleving hiermee te maken.
‘Religies kunnen omgaan met precies dit punt, de onbeheersbaarheid en kwetsbaarheid van het leven. In religieuze tradities leeft het besef dat het leven niet in onze hand ligt, dat het ons gegeven is. Met andere woorden: het stuklopen van de maakbaarheidsideologie heeft de religie terug op de agenda gezet.’
De valkuil van de religie zelf als maakbaarheidsideologie is echter dat het ook – zoals Borgman stelt – te gebruiken is ‘als een set van tools waarmee je jouw geestelijk welzijn voor elkaar kunt boksen, want dan wend je de religie instrumenteel aan en dat gebeurt veel’. Volgens de theoloog maakt een overspannen maakbaarheidsgeloof ons leven er echt niet beter op.
Erik Borgman (foto: TU) is dan ook erg huiverig om religie als oplossing aan te dragen, maar onze cultuur zou wel gebaat zijn bij een meer religieuze grondhouding.
‘Religie zegt niet: ‘Geef je nou maar over, dan wordt alles oké.’ Het is omgekeerd: ‘Op een bepaalde manier is alles al oké en daarom is het reëel en verantwoord om je over te geven.’ Het christendom is in dit opzicht dubbel tegendraads: zelfs als je aan die overgave ten onder gaat dan nog is de situatie niet reddeloos verloren, dan nog is er die laag in de werkelijkheid waar je niet uit kunt vallen. ‘Niemand valt, of hij valt in uw handen’, dicht Huub Oosterhuis. Zo is het, geloof ik.’
‘Het geloof zegt: zelfs als er helemaal niets meer is, dan moeten we bij dat niets blijven. En in dat niks gebeurt iets. Dat is het wonder waar het in het geloof om draait. En dat wonder is geen toevalligheid, maar dat is de grondstructuur van onze werkelijkheid: de God uit wie alles voortkomt, is betrokken liefde. Dát is de christelijke belijdenis’
Zie: De geloofsbelijdenis van Erik Borgman
Het artikel van Van de Kerkhof staat op de gloednieuwe site De bezieling, waar ‘hedendaags leven de christelijke spiritualiteit ontmoet’.
Erik Borgman (1957, Amsterdam) is hoogleraar publieke theologie. Hij bekleedt de Cobbenhagen-leerstoel van Tilburg University.
Illustr. Intermission, 1928, Rene Magritte
GODENENMENSEN 
“..is geen toevalligheid, maar dat is de grondstructuur van onze werkelijkheid”..Ben het helemaal eens met bovenstaande en Borgman, alleen zou zo’n zin kunnen doen denken, dat als je nou maar eens goed naar de werkelijkheid kijkt dat die goddelijke grondstructuur overduidelijk is. Met eenzelfde achtergrond weet ik, dat hij moet bedoelen dat dat hoogstens, zeker in onze tijd met weer kritiek op menselijke maakbaarheid, een begrijpelijk gevoelsmatige menselijke ervaring kan zijn, die dan ook nog geloofskeuze kan worden…Dat dat niet betekent dat zo’n grondstructuur overduidelijk en overtuigend is, en al zeker niet – heb ervaren dat dat wel vervelend zo kan overkomen- dat je stom bent als je die goddelijke grondstructuur niet ziet..en nog erger: dat je dat wel moet zien als je maar eens beter je best doet!
LikeLike
Terug naar de Farao of een Koning-God, of de zonnekoning, of naar de Theocratie? Of naar de kruistochten? Of terug naar de verbranding van de ketters, die niet het juiste geloof hebben. Of dient de paus, de vertegenwoordiger van god hier op aarde een absolute macht te krijgen? Alles “algemeen” dus “katholiek” Hoe zit het dan met de oosters orthodoxe kerken? Of de afvalligen: de protestanten en calvinisten of andere christelijke splintergroeperingen? Om maar niet te spreken over Hindoeisme, Boeddhisme en de Islam? “Het is wel stom als je die goddelijke grondstructuur niet ziet” Alleen iedereen ziet er een andere grondstructuur in, zelfs in de logica van het verlichtte verstand die de grondstructuur leest in de logica en de wiskunde. Een grondstructuur die dus alle elementen van twist en verdeeldheid in zich draagt.
Ik doe maar een paar concrete voorstellen, (om de onzin van dit zweverige gezwets aan te tonen) want dit stukje munt uit in vaagheid zoals het hele begrip “maakbaarheid”. Een woord dat ik eerst eens moest googlen. Een woord door politici uitgevonden die zeer waarschijnlijk zelf nooit twee stenen op elkaar hebben kunnen metselen of een spijker recht in een stuk hout hebben kunnen slaan. En dan overgenomen door een (publieke) theoloog (?). Vreemd, zeer vreemd. Maar wel slim om zo gemakkelijker je boterham te verdienen dan een vuilnisophaler of een stratenmaker.
Als de grondstructuur nu eens was om de onaanzienlijken in de maatschappij meer aanzien te geven en de intelligente bemoeizucht eens af te schaffen…. dan zou ik er warm voor lopen.
LikeLike
Ooit van Jezus gehoord? Je weet wel op wie christendom zich beroept? En zijn opvallende aandacht voor de zwakken in zijn joodse maatschappij, waar toen, voor ons zelfs al ondenkbaar, ook zieken toe behoorden? En is je helemaal ontgaan dat er in het christendom al meer dan een eeuw een oecumenische beweging bezig is die met de mentaliteit van die Jezus niet alleen aandacht voor en eenheid wil van christenen maar van alle mensen? (Oikoumene=onze wereld tot een thuis maken: wat vervelend vaag, hé? Wat zou dat nou toch betekenen? Wat een zweverig gezwets!)
LikeLike
Ja Joost, ik heb natuurlijk van Jezus gehoord. Maar dat heeft mijns inziens niets met de vage term “maakbaarheidsgeloof” te maken. Of het noemen van een abstractie zoals “religieuze grondhouding”, waarmee je alle kanten opkan. Zelfs de volkomen tegengestelde richting: neem bijvoorbeeld satanisten en theïsten. De één zoekt eenheid met satan en de ander met het goddelijke. De één wil (als) dier worden en de ander (als) god. Met een religieuze grondhouding zeg je dus niets: het is een lege abstractie die op allerlei manieren door iedereen ingevuld kan worden. Dat bedoel ik met zweverig geklets. Niets ten nadele van mensen die dat !voor zichzelf! invullen. Zelfs wat je zegt: “onze wereld tot een thuis maken”. Ik vind het maakbaarheidsideaal van een grote onrealistische sentimentaliteit. Ik ga nu zelf verder: het is gevaarlijk.
Idealen, ook zoals deze, zijn gevaarlijk. Ze hebben een vernietigende werking in de dierlijkheid, waar het gaat om strijd om het bestaan. Eten of gegeten worden. Nu is er niets op tegen om dierlijk te zijn als dier: dat is het lot van het dier. Wat ik probeer duidelijk te maken is dat menselijke idealen van een andere orde zijn dan het dierlijke. Dat de strijd tussen het goddelijke en het dierlijke in de mens, als die al plaatsvindt, zich afspeelt in het hart van iedere mens zelf. Dus niet op het strijdtoneel van de wereld.
Een goed voorbeeld is de Jihad: de grote Jihad speelt zich af in het hart van de moslim die strijd tegen zijn eigen schaduwzijde. Daar heb ik niets op tegen en dat respecteer ik en waardeel ik hoog. Dan is er nog de kleine Jihad: daar speelt de strijd zich af in de wereld. Met alle gevaren van psychologische projectie van de eigen schaduwzijde op anderen. Dan leidt het “ideaal” tot een wreedheid vergelijkbaar met de kruistochten van de christenen en de verbranding van ketters. Of zoals onlangs de bloederige strijd tussen protestanten en katholieken in noord Ierland. (even sarcastisch -sorry maar extremen maken de zaak zo duidelijk- oh wat is het fijn om een goede christen te zijn)
Ik ga er niet vanuit dat de wereld door de mens maakbaar kan worden gemaakt. IJdelheid der ijdelheden: alles is gebakken lucht zei prediker. Ieder mens heeft zijn levenslot dat door de schikgodinnen is geweven. Daar kan hij niets vanaf doen en niets aan toevoegen.
Iemand heeft ooit eens zoiets gezegd als: “houd je parel geheim in je kleren en toon hem niet aan anderen opdat die niet als beesten zich zullen omkeren en je vernietigen.”
Ik interpreteer dat als; “leef in je eigen goddelijkheid en toon die gnosis niet open en bloot in de maatschappij, omdat die goddelijke parel in de buitenwereld misbegrepen kan worden door de dierlijkheid bij hen die hun eigen parel nog niet ontdekt hebben.”
Bij deze interpretatie ga ik er dus vanuit dat ieder mens het goddelijke in zich heeft en zijn eigen levenslot heeft. En tevens dat iedereen zijn eigen idealen of ethiek heeft uitsluitend en alleen voor zichzelf en daarnaar dient te leven. Ik ga er ook vanuit dat idealen niet absoluut zijn. Ieder heeft zijn eigen idealen, zij eigen kleur van het goddelijke licht waar hij deel van uitmaakt en zijn eigen schaduwzijde.
Daarom vind ik het zo gevaarlijk om die innerlijke ethiek te vertalen in een moraal of een “maakbaarheids” wereld. Want moraal is een woord dat ik gebruik voor een “mores leren” het is de sociale druk in een menselijke samenleving die nog teveel laat leiden door de dierlijke eigenschappen van geweld. En als je iets wil maken dan ben je op hetzelfde moment iets anders aan het vernietigen, de activiteit van Shiva met zijn vele machtige armen.
De aarde is reeds volmaakt. Eet en drink en bedrijf de liefde met je vrouw die je liefhebt en het overige is ijdelheid, zegt prediker (dacht ik zo ongeveer)
LikeLike
En jij durft dat laatste te zeggen met wat we zien in Syrië en onder Lampedusa? Is dat geen struisvogelpolitiek?
LikeLike
Joost, zou het zo gezien kunnen worden dat het alles in beginsel, in de kern goed is maar dat er andere krachten/ machten een rol spelen in wat er óók gebeurd ?
LikeLike
Ja, Joost, dat laatste durf ik te zeggen omdat ik één keer, slechts één moment in mijn leven, dat gezien, ervaren, heb met een hoger werkelijkheidsgehalte dan dat ik heb in de rest van mijn leven. Ik heb gezien dat heel de wereld een levende dynamiek is met een volmaaktheid die ver uitgaat boven de tegenstelling goed-slecht, en ik kan daarvan alleen getuigen in onbegrijpelijke paradoxen.
Ik verklaar het “slechte” als volgt: het is een vertekening of illusie van de mens die denkt dat hij een afgescheiden deel is van de natuur. Want zoals vele 100.000-en doden door een natuurramp niet als slecht gezien wordt en 100 doden bij Lampedusa wel als slecht, heeft uitsluitend te maken met de perceptie van de mens. Ik heb niet lang geleden ontdekt dat Baruch de Spinoza zei dat God de Natuur is. Mooi ! Dan denk ik aan de uitspraak: “wat u de minste der mensen gedaan hebt, hebt ge mij gedaan”. Letterlijk dus: aan de goddelijke natuur!
LikeLike